"Jıgıt" sözınıŋ tüp-törkını

Ǧalym Amanqos Mektep-tegınıŋ «Jıgıt» sözınıŋ tüp-törkını» atty zertteu maqalasy tılımızdegı etnomädeni sözdıŋ şyǧu tegı haqyndaǧy aluan türlı boljamdar men tūspaldarǧa tüzetu jasap, ǧylymi däiek, būltartpaityn uäjben däleldegen. Ataq-därejesı jer jarǧan oqymystylardyŋ aitqany bolǧan, ämırı jürgen keŋestık däuırdegı ädıstemelık ǧylymi üderıs tılımızdegı baiyrǧy ataulardy qaitkende de özge mädeniettıŋ yqpalynan tudyruǧa negız bolatyn pıkır qalyptastyrdy. Däl osy ürdıs boiynşa töltuma «jıgıt» atauynyŋ etimologiiasyna bailanysty da san-saqqa jügırtken qisyndar bedeldı leksikografikalyq eŋbekterde oryn alyp keldı. «Soqyr körgenınen jazbaidy» degendei, «dualy auyzdardyŋ» tūjyrymy kıtäptan kıtäpqa köşıp, qoǧamdyq sanaǧa jauyndai sıŋdı. Osy rette būl maqaladaǧy jaŋalyqtyŋ ǧylymi mänı erekşe zor. Öitkenı  ǧalymnyŋ ejelgı runikalyq mūrany tüpnūsqadan zerdeleuı «jıgıt» sözınıŋ syr-sipatyn aiqyndap, qalyptasqan qaǧidany būzdy degen oidamyz. Ǧylymi maqala bolǧandyqtan avtor stilın qaz-qalpynda saqtaǧandy jön sanadyq. [Redaksiia atynan].     «Jıgıttı şeşensıgen dauda syna, Maqtaǧan qyran qūsty auda syna. Qaryn toqta ärkım-aq üide batyr, Jıgıttı batyrsynǧan jauda syna». Aqanserı Qoramsaūly Qazaq tıl bılımı ǧylymynda eŋ kenje damyǧan sala – sözdıŋ tüp-törkının zerdeleu, iaki etimologiialyq taldau jasau. Jalpy, törük tılderınıŋ leksikalyq qoryndaǧy sözderdı törkındetken zertteuler az emes. Alaida törüktıŋ ūlyttyq bolmys tabiǧatyna tän syr-sipatyn däl aşatyn, ǧylymi män-maŋyzyn tanytatyn sapalyq deŋgeiı mäz emes. Öitkenı törüktanu ǧylymyna eleulı de ölşeusız üles qosqan özge ūlyttyŋ ökılderı jetkılıktı bola tūra, olardyŋ jat etnikalyq tıldıŋ tabiǧi bailyǧyn qamtityn sözdık qorynyŋ qyr-syryn tereŋ de, tolyq törkının taratyp, taldap beruı ekıtalai. Ol tügıl qany-jany törüktektı qazaq, etimologiia salasymen şūǧyldanatyn qanşama lingvist-ǧalym bola tūra, «jıgıt» sözınıŋ tüp-törkının bügıngı taŋǧa deiın tapqan joq. «Jıgıt» sözınıŋ taralǧan geografiialyq areal aimaǧy saiasi kartada öte keŋ aumaqty qamtidy. Atalǧan ataudyŋ şyǧu tegın zerttegen eŋbekter de az emes. Alaida qily-qily ǧylymi boljamdar men topşylaular etnomädeni ataudyŋ naqty tabiǧatyn älı aşqan joq. Qyrǧyz ǧalymy K.Seidakmatov: «Qyrǧyzşa jıgıt sözı erjetken ūlandarǧa qarata aitylady. Baiyrǧy törükşe ietik sözındegı — t jäne — k dybystary oryn auystyryp ietik > iekit metatezalanǧan. Jıgıt bolǧanda adam balalyq däuırdı ötkerıp, jetıledı. Eseiıp qalǧan ūldarǧa qarata «jıgıt bolyp qalypty» dep aitatynymyz beker emes, jıgıt sözınıŋ özı «jet+ik» morfemalarynan qūralǧan. Erjetken, boijetken kez balanyŋ jetılgenı bolady…» (K.Seidakmatov. Kyrgyz tilinin kyskacha etimologiialyk sözdügü. «İlim» baspasy, Frunze, 1988. 95-bet), – degen tūjyrym jasaidy. Qazaq dalasyn erteden şarlap, zertteu jūmysymen şūǧyldanǧan orys orientalist ǧalymdary, jihankezderınıŋ jazyp qaldyrǧan eŋbekterıne süiene otyryp, KSRO Ǧylym Akademiiasynyŋ Tıl bılımı instituty E.V.Sevortiannyŋ basşylyǧymen, keiıngı tomdaryna L.S.Livitskaianyŋ jauapty redaktorlyǧymen jaryq körgen «Törük tılderınıŋ etimologiialyq sözdıgınde» «IİǦİT» atauynyŋ tas bıtıgten bastap küllı törük mūralarynda jäne tılderınde tūtynu pışının, maǧynalyq bıldıretın reŋkterın tızıp şyǧyp, sol boiynşa bastapqy semasyn tabuǧa ızdenıs jürgızgen. Söitıp törük tılderınıŋ qoldanysynda «Iiǧit» sözı tört türlı maǧyna üsteitındıgın aiqyndaǧan:

1. Erjetken, ūlan, jasöspırım, örımdei jas;
2. Azamat;
3. Batyl, şabandoz, eren, er;
4. Jauynger, soldat, batyl.

Sondai-aq «iigıt» atauynyŋ L.Budagov sözdıgınde «jasöspırımnıŋ belgılı jas erekşelıgı (20-30 jas aralyǧy) mölşerın bıldıretının, E.K.Pekarskiidıŋ jaqūttarda «er jetu, eseigendık, saqaiǧandyq, bozbalalyq şaq» ūǧymynda tūtynatynyna sılteme jasaǧan. Moŋǧol tılındegı «ıde» (ışu, jeu), «ıde» (batyldyq, küştılık, fizikalyq eptılık), «ıder» (etı tırı, jıgerlı, otty, jasöspırım) sözderımen qyzyqty semantikalyq paralel jasap, oi örbıtedı. V.Kotvichtıŋ paiymdauy boiynşa, «yigit» «tegın» sözınıŋ transformasiiasy», alaida būl pıkırın negızdep, bekıtetın taianyş däiegı joq (Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov. M., «Nauka», 1989 j., 198-199-better). Endı keibır tıldık mäselege barynşa tüsınık berıp ötelık. Nege tılımızdegı «jıgıt» sözınıŋ tūlǧalanuy «iigıt» pışınınde? Sebebı qazaq tılındegı «j» dybysy X ǧasyrǧa deiın dybystyq jüiemızde müldem bolǧan emes. Sondyqtan sözdık qorymyzdaǧy j-dan bastalatyn «jer», «jūrt», «jıgıt» sözderı X ǧasyrǧa deiın tılımızde «ier», «iurt», «iigıt» leksikalyq tūlǧasynda qoldanylǧanyn esten şyǧarmaǧanymyz jön. Oraiy kelgende ǧylymi ädebietterde jäne ǧalymdar eŋbekterınde moŋǧol men törüktektı ūlyt tılderın tuystyq tabiǧatyn tym jaqyndatyp zertteu, «türük-moŋǧol tılderı» dep qosarlaudyŋ astarynda saiasi män bar syŋaily. Şynyna kelgende, moŋǧol men törüktektı ūlyt pen ūlys genetikalyq üş qainasa sorpasy qosylmaityn, ekı basqa etnikalyq top ekenı taiǧa taŋba basqandai ap-anyq. Tılderdıŋ bır-bırıne tuys, tuys emestıgı olardyŋ san esımınen aiqyn körınıs tabady. Būl rette moŋǧol tılı men törük tılınıŋ san esımı bırımen-bırı juyspaityn, müldem ekı bölek. Mysaly: bır — neg, ekı – hoior, üş – gurav, tört – döröv, bes – tav, alty – zurgaa, jetı – doloo, segız – naim, toǧyz – es, on – arav. Ekınşıden, moŋǧol tılı dybystyq jüiesındegı sozylyŋǧy dauysty dybys qyrǧyz tılıne ǧana tän bolǧanmen özge törüktektı tılderde joq qūbylys. Üşınşıden,  bızdıŋ jyl sanauymyzdan būrynǧy 209 jyly Qūn Üiınıŋ qaǧany Mödenıŋ tūsynda moŋǧoldardyŋ arǧy babalary Dunhu Üiın tas-talqan qyp jeŋıp, sol däuırden törüklendırıle bastaǧandyǧy mälım. (Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena. Almaty, 1998, t. 1. S. 46-58.). Törüktektı ūlyttyŋ ejelgı saiasi-mädeni, jauyngerlık quatynyŋ joiqyn däuırlegen şaǧynda qorşaǧan körşılerıne yqpaly jürıp, ol öz kezegınde tılderınen körınıs tapty. Bızdıŋ jyl sanauymyzdyŋ VIII ǧasyrynan bastalǧan arab şapqynşylyǧy Orta Aziia, Qazaqstan aumaǧyndaǧy Täŋırlık dıni senımmen ūlyttyq ruhani erekşelıktı joiuǧa alapat küş saldy. Jat jūrttyq basqynşylar äsırese tasbıtıkten tūratyn eşbır elde salystyrarlyq ülgısı joq dalalyq demokratiianyŋ şynaiy belgısı töltuma mädenietın asa qatygezdık taǧylyqpen ondaǧan jyl boiy myŋdaǧan äskeri küşpen jermen jeksen ettı. Bızdıŋ baǧymyzǧa sol däuırdegı törük jerınıŋ bır pūşpaǧy sanalǧan bügıngı Moŋǧoliia aumaǧyndaǧy ruhani igılıkterımız arabtyŋ aram piǧylynan aman qaldy. Arab basqynşylyǧy törük mädenietın qiratyp qana qoiǧan joq, sonymen bırge ejelgı runikalyq jazu dästürımızge tiym salyp, arab grafikasyna köşuge mäjbürledı. Äkımşılık bilık tarapynan ūlytymyzǧa jasalǧan qataŋ qysym tılımızdegı qoǧamdyq-saiasi, mädeni-ruhani sözdık qorymyzdyŋ qūramyn özgerttı. Paradoks sonda -– moŋǧol tılıne sıŋgen törüktektı ataular sol küiı saqtalyp qaldy. Mäselen, qūryltai – sezd, tör – ükımet, bichik – jazu, bitik – kıtäp, taǧysyn taǧy. Sondyqtan ruhani mädenietımızdı, söz qazynamyzdy qaz-qalpynda saqtap qalǧan moŋǧol halqyna qūrmetımız şeksız. Sonymen moŋǧol tılındegı törükizmderdıŋ qalai engendıgı basy aşyq mäsele ekendıgı joǧarydaǧy söz törkının tarqatuşylardyŋ topşylau nūsqasyn müldem joqqa şyǧarady. Daǧdyǧa ainalǧan ädet boiynşa keŋestık leksikograftar iiǧit sözın ide = idee «jeitın (närse); tamaq, ide = [dūrysy] ider «jas», iderheg = iderheg «1.balaŋdau, balǧyndau; 2. quatty, küştı», iderşih = [dūrysy] iderşi-h>iderji-h «jasaiu, jasaru, ajarlanu» (B. Bazylhan. Moŋǧolşa – qazaqşa sözdık. Ulaanbaatar-Ölgii, 1984, 276-277-better) semantikalyq moŋǧol tılımen bailanystyrudy közdegen. Zady, ejelgı törük runikalyq tas bıtıgındegı «ıde» men moŋǧol tılındegı «idee» atauynyŋ semasy jer men köktei bır-bırımen qiyspaityn ekı bölek ūǧym. Törük tılındegı ıde «ie, myrza», al moŋǧol tılındegı idee «jeu, ışu» maǧynasyn bıldıredı. Demek, būl ekı ataudyŋ leksikalyq syrtqy ūqsastyǧy bolmasa, semantikalyq maǧynasy bırımen-bırı müldem janaspaidy. Moŋǧol tılınde «jıgıt» atauy «zaluu er, zaluu hün» (B.Bazylhan. Qazaqşa-moŋǧolşa sözdık. Ulanbatyr, 1977, 13-b.) leksikalyq pışınınde qoldanylady. Akademik Äbduäli Qaidar ılgerıdegı «jıgıt» atauyna qatysty zertteuşılerdıŋ eŋbekterın oi süzgısınen ötkıze kelıp, «BALAŊ JIGIT//BOZ BALA <kämelettık jasqa jaŋa tolǧan jas bala. Ar-ūiaty betınde oinaǧan, balalyǧy ketpegen serı de syrbaz, körgenınen körmegenı köp adal da aqqköŋıl. Balalyqtyŋ uyty qaitpaǧan jıgıt> (295-b.), – dep kündelıktı auyzekı qalyptasqan tüsınıktı beinelegen.  «JIGIT//JAS JIGIT <kämelettık jasqa jetken, aqyly men oi-örısı tolysqan, parasaty biık jan> (Qaidar Ä. Qazaqtar ana tılı älemınde. (Etnolingvistikalyq sözdık) I tom. Adam. – Almaty: «Daik-Press», 2009., 296) degen anyqtama beredı. Ǧalymnyŋ etnolingvistikalyq eŋbegınde «jıgıt» sözınıŋ şyǧu tegı, etimologiiasy ǧylymi-ädıstemelık analitikalyq müldem taldau jasalmaǧan. Akademiktıŋ «kämelettık jasy» – qai jas? Ǧalym «aqyly men oi-örısı tolysqan, parasaty biık jan» dep naqty jas şamasyn aiqyndamaǧan. XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy L.Budagovtıŋ kuälıgınşe «jıgıttık şaq 20 men 30 jas aralyǧyn qamtyǧan». Qazaqtyŋ köşpelı ömır saltynda ūl bala 13 jasta otau iesı atanyp, el şetıne jau tise, atqa qonyp, otanyn qorǧauǧa attanatyn. Bügıngı ölşemmen alsaq «kämelettık jas» mölşerı 18 jas. Köşpelı jaugerşılık däuırde erkek kındık 13 jasta at jalyn tartyp mınıp, erte eseigendıgıne ädebi mūralardan ūlytymyzǧa etene tanys. Halqymyz «qorǧan būzatyn» qyryq jasynda erlıgımen tanylǧandy da jıgıt deitını barşaǧa mälım. Demek, osy tärızdı logikalyq ala-qūlalyq pen qaişylyq ǧalym anyqtamasynyŋ düdämaldyǧyn, negızsızdıgın aŋǧartady. «Uikipediia – aşyq ensiklopediiasynan alynǧan mälımet: Bügıngı tüsınıgımızde – er jetken, kämeletke tolǧan er azamat, bozbala. «Elemes – auzynan mäiegı şyǧyp tūrǧan jas jıgıt» (S.Omarov, Qaiyrly.). «Jıgıt» sözınıŋ ertedegı, alǧaşqy maǧynasy özgeşerek bolǧan. Orhon-Enisei jazba eskertkışterındegı Kültegın nemese Tonykök jazularyna köŋıl audarsaq, «ıgıd» sözın oqyp, «qoldau, kötermeleu» degen tüsınık alamyz. Al Iýsup Balasaǧūnnyŋ «Hūdatqu bılıgı» eŋbegınde «ıgıd» – tärbieleu, daǧdylandyru, önege beru maǧynalaryna ie (DTS, 204). Osy derekterge qaraǧanda, qazırgı qoldanylyp jürgen «jıgıt» degen sözımızdıŋ alǧaşqy maǧynasy «qoldau, kötermeleu», odan berı kele «önege beru, tärbieleu» maǧynasyna deiın jetıp, eŋ soŋynda, bızdıŋ kezımızde, – önege körgen, tärbie alǧan, oi-örısı qalyptasa bastaǧan adamǧa aitylatyndyǧyn körıp otyrmyz» (https://kk.wikipedia.org/wiki/). Ämbebap anyqtamalyq eŋbekke de tüzetu jasap, «jıgıt» sözınıŋ tüp-törkının taratyp, uäjdı dälelmen ǧylymi tūjyrym jasaluy şart. Runikalyq tas bıtıkte «ıgıd» sözınıŋ «qoldau, kötermeleu» maǧynasynda qoldanǧan arhaizm söz ekenı ras. Bıraq būl jıgıt sözınıŋ şyǧu tegıne qatysy joq. Eskı söz jaŋa sözdıŋ qazyǧy. Tıl-tıldıŋ bärıne tän sözjasamnyŋ eŋ önımdı ädısı – ekı sözdıŋ bırıguınen tuǧan derbes leksikalyq atau. VIII ǧasyrǧa deiıngı tas bıtıkke bädızdelgen mūralarymyzda «jıgıt» atauynyŋ ornyna «ıdı» sözı qoldanyldy. Älbette, tırı tıl tūtynu barysynda ūştalyp, uaqytpen bırge fonetikalyq qūramy, leksikalyq pışını özgerıp, semalyq maǧynasy tolyǧuy tabiǧi qūbylys.   – Idı – ie, myrza, qojaiyn, ökım jürgızuşı (KTk., 4; Ton., 11, 47). Ötüken iyşda iıg ıdı ermıs…  – Ötüken qoinauynda igı ie joq edı… (KTk., 4). Kültegın eskertkışınen būl audarmany jasaǧanda ǧalym Ǧūbaidolla Aidarov (Kültegın eskertkışı. – Almaty «Ana tılı» baspasy, 1995, 168-b.) bügıngı oqyrmanǧa tüsınıktı boluyn eskerıp, uaqytpen keŋıstık arasyndaǧy «ıdı» sözınıŋ leksikalyq tūlǧasy men dybystyq qūramy özgergen «ie» evoliusiiasyn aŋǧartady. Ejelgı runikalyq jazu erejemızde  – «D» taŋbasynyŋ ideografiialyq maǧynasy od ıDı, iaǧni ot esı semasyn bıldıredı (T.S.Dosanov. Taina runiki. – A., «Ölke», 2009, 32-b.). Jalpy, «d» men «t», sol siiaqty «s» men «z», «b/p» men «m»  baǧzy tılımızde bır dybystyŋ fonetikalyq ekı varianty ekenıne mysal jeterlık. Ekınşıden, tıldık būl zaŋdylyq aqparattyq qūpiiany saqtau barysyndaǧy halyqtyq tabulau, iaki jūmbaqtauynan tuuy da yqtimal. Mäselen, qazaq tüşkırgende «Aq qas!» deidı. Etnomädeni sözdegı «qas» tabulanǧan «qaz» ūǧymyn bıldıredı. Maǧynasy: este joq eskı zamanda «ışten bulyǧyp küşpen şyǧatyn tüşkırık kezınde adam jany da qosa auyzdan ūşyp ketedı» degen qorqynyşty senım bolǧan. Sondyqtan halqymyz tötemdık Qaz-anamyzdyŋ atyn atap, ruhyn kömekke şaqyrǧan. Ökınıştısı, būl dybys jüiesındegı erekşelıkke tıltanuşy ǧalymdar tarapynan tereŋ zerdelenbeuı sözjasamnyŋ baiyrǧy tabiǧi qalyptasu, maǧynalyq derbestelu üderısı ǧylymi nazardan tys qalǧan. Saiyp kelgende, tılımızdegı «jıgıt» sözınıŋ ılkı qalyptasuy VIII ǧasyrdaǧy Orqūn-Enesai tasbıtıkterınen bastaldy. Taǧy da qaitalaiyq «j» fonemasy qazaq tılınıŋ dybystyq jüiesıne X ǧasyrdan keiın paida boldy. Tas bıtıkte «iıgıt» atauy «Ötüken iyşda iıg ıdı ermıs…» (KTk., 4) degen söilemde ekı derbes maǧynaly sözdıŋ tırkesuınen bastapqy konstruksiialyq qalyptasu üderısınıŋ  pışının anyq aŋǧaramyz. Bır qyzyǧy, tasqa bädızdelgen  – «iıgıt» (KTü., 19) sözı mätınde «köter» maǧynasynda qoldanyldy. Bırsypyra zertteuşıler leksikalyq syrtqy ūqsastyq qualap, «iıgıt» atauy tas bıtıktegı «köter», «qoldau» maǧynasynan qalyptasty dep qate topşylady. Tüiındesek,   – «igı, asyl, ızgı» (KTk., 4) +    – «ıdı – ie, myrza» maǧynalaryn bıldıretın derbes ekı sözdıŋ bırıguınen leksikalyq qorymyzdaǧy bügıngı «iıgıt» > «jıgıt» atauy qalyptasty. Demek, «jıgıt» leksemasynyŋ bastapqydaǧy nominativtı maǧynasy «ızgı ie, igı myrza, ızgı jasöspırım, igı=ızgı, tektı, asyl, igılıktı, meiırban, qaiyrymdy», iaǧni jan-tänımen kırşıksız taza, el-jūrtynyŋ adal perzentı, orys tılındegı «blagorodnyi hoziain, blagorodnyi gospodin, blagorodnyi iunoşa, velikoduşnyi hoziain» degendı bıldıretın bırıkken sözden jasaldy. Tıldıŋ damu barysynda «jıgıt» atauynyŋ leksikalyq maǧynasy taryluy men keŋuı zaŋdy qūbylys. Qazaq tılı siiaqty orys tılındegı «jıgıt» sözınıŋ maǧynasy bastapqy tüpnūsqadan auytqyp, erkın balamasyn bergen. Qysqasy, törük mädenietınıŋ yqpaly şaryqtaǧan daŋqty şaǧynda, jauyngerlık dabyly jer jarǧan tarihi däuırde «jıgıt» atausözı körşıles memleketterdıŋ tılıne enıp, euroaziia keŋıstıgıne keŋ taraǧan.

Amanqos MEKTEP-TEGI,

Şet tılder jäne ıskerlık karerasy

universitetınıŋ dosentı,

filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty

"Qazaq ädebietı" gazetı.

 Maqala avtordyŋ rūqsatymen basylymǧa sılteme jasap alyndy