Äbılqaiyr han jäne Ūly Azattyq joryǧy
22 mausym künı 16 saǧat şamasynda feisbukta saudyŋ tamaǧyn jep, jyndynyŋ sözın aitatyn bıreudıŋ posty jariialandy. Ol mynau. Aǧedıl Aituarov: "Oŋtüstık öŋırınde qazaq joq dese de bolady. Ūiǧyr men özbekten ölerdei qorqatyn, ötırık babasymen maqtanyp, jetı atasynan berı qūldyqtan köz aşpaǧan qazaq atyn jamylǧan qorqaq, ekı jüzdı, tuǧanyn da sata salatyn, jer, ūlt, tıl, otan degen närselerdı sanasyna da, qanyna da bermegen, teksızdegen dübära tobyr ǧana bar desek dūrys bolady".
Oǧan bırden şymkenttık Mombek Abdakimuly (aty-jönı özınıŋ jazuymen berılıp otyr – avt.) jauap qaitardy: "Aǧädıl, ne ottap otyrsyŋ özıŋ?! Senıŋ kışı jüzıŋ qaşan kelıp oŋtüstıktı jaudan tazartyp edı? (osy jerde jäne ary qarai qaraitqan men – Ö.A.).Tarihty bılmeitın dümbılez, şalasauatty aqymaq, kımnıŋ äruaǧyn basynyp otyrsyŋ özıŋ?! Jerınen auyp kelgen kışı jüzıŋnıŋ jartysy oŋtüstıkte tūryp jatyr. Olar da sen aitqandai qorqaq şyǧar onda..."
Külemız be, jylaimyz ba?!.. Aǧedıl degen nemenıŋ kım ekenı postty bastaǧan sözınen-aq körınıp qaldy. Al, Mombek, küngeidıŋ tarihyna qalam sıltep jürgen bıldei jazuşy aty bar adam emes pe? "Tarihty bılmeitın dümbılez, şalasauatty aqymaq, basynyp kımnıŋ äruaǧyn otyrsyŋ özıŋ?!" dei otyryp, özınıŋ qazaq-joŋǧar soǧysynyŋ tarihynyŋ iısı mūrynyna barmaitynyn baiqatyp aldy, äitpese, strateg Äbılqaiyr han 1723 jyly «Aqtaban şūbyryndy» bastalǧanda-aq batystaǧy Edıl boiynyŋ qalmaǧy men şyǧystaǧy joŋǧardyŋ tüpkı oiy qazaqty ekı jaqtan qyspaqqa alyp, bırjolata joiu, söitıp ūlan-ǧaiyr dalany iemdenu ekenın bırden tap basyp tanyǧan. Tanyǧan da Aiuke hanǧa şyǧysqa attanuǧa jol bermei, özı olarǧa joryqqa attanǧan. (Al, oirattardyŋ bır bölıgı HVI-ǧasyrda qazaq dalasynyŋ soltüstıgı arqyly onyŋ batysynan bır-aq şyqqan kezde, olardyŋ tüpkı oiy qazaqty qorşauǧa alu edı. Būl ideia olarǧa Şyŋǧys han ölgennen keiın moŋǧoldardyŋ Qytaidy jaulap alu üşın, bır bölıgı onyŋ şyǧysy arqyly 5 jylda Qytaidyŋ oŋtüstıgınen baryp şyqqan, sosyn ekı jaqtap qytaidy jaulauǧa kırısken tarihynan kelgen bolatyn).
Äbılqaiyr osylaişa ekı jyl soǧysyp, Edıl qalmaǧy qazaqtyŋ arqasyna pyşaq sūǧa almaityndai etıp, bas kötertpei tastaǧannan keiın 1724 jyly qaruly qolymen kelıp Türkıstandy azat etken bolatyn. Bıraq, joŋǧardyŋ ülken qoly kömekke kelgende, Türkıstandy ūstap tūruǧa şamasy jetpeitının bılıp, keiın şegıngen. Sol sebeptı endı äbden daiyndalyp, ärqaisysy onǧa tatityn täjıribelı, şynyqqan, şyŋdalǧan sarbazdarymen 1726 jyly Ūly Azattyq joryǧyna şyqqan. Ony Töle bastaǧan qazaq bilerı de 1726 jyly köktemde Ordabasyda bükıl qazaq äskerıne Bas qolbasşy etıp, soŋynda qalyŋ qoly, özınıŋ qolbasşylyq bılımı men bedelı bolǧannan soŋ sailaǧan. Eŋ alǧaş jeŋıstı bügıngı Badam stansasynyŋ künbatysyndaǧy jazyqtaǧy aiqastan bastap (būrynǧy Mamaevka, käzırgı Költoǧan aulyna kıberıstegı jotadaǧy qaptaǧan töbe - "bauyrlastar ziraty", şeiıtterdıŋ ärqaisysyn arulap qoiuǧa jaǧdai kötermegen soŋ solai kömılgen), Arqadaǧa ataqty "Qalmaqqyrylǧanda" jalǧastyryp, 1730 jyly Aŋyraqaida joŋǧardyŋ belın syndyrumen aiaqtap, 4 jylda osy Şymkent, Sairam, Türkıstanymyzdan bastap, Ile-Balqaşqa deiıngı jerdı azat etken joq pa edı? Eŋbegı, erlıgı bolmasa "Qalmaqqyrylǧannyŋ» qasynda «Äbılqaiyr özenı», Şu men Talas özenınıŋ arasynda «Äbılqaiyr dalasy», Qaratau qoinauynda «Äbılqaiyr būlaǧy», Aŋyraqai şaiqasy ötken öŋırde, Hantauynan Şuǧa qarai sozylyp jatqan «Äbılqaiyr jaly» degen tau atauyn qazaq ne üşın bergen? Batystaǧy adai bauyrlardyŋ osy Azattyq joryǧy "Sauran ainalǧan" degen atpen saqtalǧan. Adai qolynyŋ basşysy Şotan batyr atynda Jezqazǧan jaqta jer bar. Olar senıŋ myna sözıŋdı estıse ne deidı, Mombek, rahmet aita ma saǧan?..
"Jerınen auyp kelgen kışı jüzıŋnıŋ" degen ne söz, Mombek?! Olar öz elınde künın köre almai kelıp pe sonda?! Esıŋde bolsyn, Qazyǧūrttaǧy adai, ramadannan bastap, Altaiǧa deiın oidym-oidym talai Kışı jüz ruynyŋ jūrnaǧy bar. Olardyŋ bügıngı ūrpaǧy keşegı zūlmattardyŋ saldarynan ata-tegın ūmytyp ta qalǧan, "Kışı jüz ekenımızdı bılemız, al, tarata almaimyz" deidı. Menıŋ özım solarǧa 1994 jyly jer sılkınısınen soŋ Zaisanǧa jūmysşylar aparǧanda, sosyn 2014 jyly ıssaparda Taldyqorǧanda jürgende jolyqtym. Altaidaǧy naimanda "naiman-tama" degen el bar, naimanǧa sıŋıp ketken tamalar öz atyn ūmytpas üşın osylai etken. Olar qaidan jür Altaida? Kışı jüzdıŋ alǧaşqy tolqyny Äbılqaiyrmen bırge 1726 jyly kelgen. Tört jyldyq Ūly joryqtan soŋ han elıne qaitqan kezde oǧan deiın Kışı jüzdıŋ jıgıtterınıŋ qyrylǧany qyrylyp, aman qalǧanynyŋ bır bölıgı elıne qaitqan, al, ekınşı bölıgı qalyp qoiǧan bolatyn. Nege? «Bız o basta osylai şyqanda joŋǧardy Altaidan asyra quyp, qazaq jerın jaudan bırjolata azat etıp qaitamyz!» dep anttaspap pa edık? «Özektı janǧa - bır ölım», sau adam öle me, soǧystaǧy adam öle me, ony bır Alla bıledı, qalamyz!» desken olar. Solardyŋ erlıgın baǧalaǧan, bügıngı bız siiaqty emes, söz ben ıstıŋ qadyryna jete bılgen babalarymyz ortalarynan oiyp oryn bergen!
Aqyn Saranyŋ aitysta Törebaidan jeŋıluı
Sözımızge bır ǧana dälel keltıre keteiık. «Aitys» kıtabynyŋ 2-tomyndaǧy Jaǧalbaily Törebai aqynmen aitysqanda öz elınıŋ ūrysyn «batyr» dep maqtaimyn dep sözden ūstalǧan Aqyn Saranyŋ sasqanynan qarsylasyna qaita-qaita «kelımseksıŋ» dep tiıse bergen sözı men oǧan Törebaidyŋ qaitarǧan jauabyn yqşamdap bereiık.
Sara:
...Belgılı äielde erke, sal ekenım,
Bıledı üisın, naiman Sara ekenım.
Ataqty Bırjan saldan bata alǧanmyn,
Bıledı el öleŋge ebım bar ekenın.
Men bılem Alşyn jerı tar ekenın,
Qonysqa jaǧalbaily zar ekenın.
Jüz qyryq üi jaǧalbaily kırme elsın,
Yǧynda jüretūǧyn Qarekeŋnıŋ.
Törebai:
...Men de bılem senıŋ de bar ekenıŋ,
Naimanda aqynsymaq Sara ekenıŋ.
Bırjanǧa on segızde mūŋyŋ şaǧyp,
Qūtylǧan Jienqūldan jan ekenıŋ.
Mälım ǧoi maǧan-daǧy üisın, naiman,
Menıŋ de habarym bar är jaǧdaidan.
Arǧyn menen qypşaqty kemsıtem dep,
Jeŋıldıŋ süiındık arǧyn Jämşıbaidan.
Sara, sen emessıŋ ǧoi onşa aqyn,
Bırjannyŋ arqasynda şyqqan atyŋ.
Köp söilep, kök ezu bop şalqi berseŋ,
Naimannyŋ şyǧarasyn jaman atyn.
Sara:
...Baruǧa öz elıŋe erınşeksıŋ,
Dauly ıske kelgende köŋılşeksıŋ.
Menımen Törebaiym salǧylaspa,
Sen kelgen bızdıŋ elge kelımseksıŋ.
...Kırmesıŋ jaǧalbaily zatyŋ alşyn,
Şapqylaumen künı ötken netken jansyŋ.
Elıŋe bi bolam dep şırenbe sen,
Bır kezde törege ergen şabarmansyŋ.
...Örlep ketem men sözdı aitqan saiyn,
Az ǧana Alşyn belgılı senıŋ jaiyŋ.
Jetısuda kün körmei elıŋe qait,
Osymen aitys bıttı, Törebaiym!
Törebai:
...Az alşyn bolsamdaǧy şettegem joq,
Özıme üisın, naiman bettegen joq.
Körmesten bosqa söilep sandalasyŋ,
Attaryn törelerdıŋ erttegem joq.
Jalaiyr Şybyndydai qystau berdı,
Qarsy aldy, eş bıreuı ket degen joq.
Soŋyma üisın, naiman jıgıtı erdı,
Bärın de joldas ettım, jek körgem joq.
...Anadan sen tuǧanda men de tuǧam,
Men de sendei jasymnan öleŋ quǧam.
Kırmesıŋ dep betıme salyq qylma,
Talaiyn sendeilerdıŋ sözben buǧam.
Men emes adasatyn el taba almai,
Jürgem joq baratūǧyn jer taba almai.
Jaqsysy üisın, naiman ötıngen soŋ,
Qalyp em sol sebeptı elge barmai.
Osy kezde Sara jeŋılgenın moiyndap, bylai deidı:
Törebai, sözdı tauyp jeŋıp kettıŋ,
Dauym joq aitar tüiır bos ūstasyp.
Keşegı on segızdıŋ şaǧy bolsa,
Keter em özıŋmenen qol ūstasyp.
Ūlyŋ bolsa bolsa qyz berem, bi Törebai,
Bolaiyq qūda ekeumız, bek dostasyp! (Ekı aqyn qūdandaly bolady...)
Tıleu batyr kım?
Mıne, mäselenıŋ mänı qaida jatyr! Qazaqtyŋ elı üşın qanyn tögıp, janyn qiǧan ata-babalarymyzdyŋ aruaǧyn «senıŋ kışı jüzıŋ qaşan kelıp oŋtüstıktı jaudan tazartyp edı?» dep nege qorlaisyŋ, Mombek? 1711 jyly «Sairam soǧysyna» sonau Aqtöbeden 17 myŋ qoldy bastap kelıp, soŋǧy şaiqasta 10 myŋ sarbazy men kışı ūly Joldaiaqtan airylǧan, özı de opat bolǧan, äigılı Möŋke bidıŋ äkesı Tıleu Aitūly batyr men sol şeiıtterdıŋ mazary Sairam kentınıŋ ortasynda qalǧanyn sen şynymen bılmegenıŋ be, Mombek? Batyr men onyŋ ūlyna arnalǧan eskertkıştı qoiuǧa Şymkent qalasynyŋ äkımderınen qoiatyn jer ala almai, ortalyq stadionnyŋ qasyndaǧy jer qandai aiqas-tartyspen - tölebilık Qūdaibergen aqsaqaldyŋ ataly sözıne toqtai bılgen sol kezdegı qala äkımı Ǧabidolla Äbdırahimovqa rahmet! – alynǧanynan, eskertkıştı ornatyp jatqan keşte müsın avtoryna bırneşe «aqsaqal men köksaqal» (ondailardy «köksoqqandar» dep ataǧan dūrys şyǧar...) kelıp, «kım ol bız bılmeitın Tıleu degen, nege ornatasyŋdar būl jerge?» dep qiǧylyq salǧanynan habarsyzsyŋ, ärine. Sırä, senıŋ «aǧalaryŋ» bolsa kerek olar, öitkenı bügın eldıŋ aqsaqaly bolar jasqa kelgen senıŋ sözıŋnıŋ türı mynau...
Demek, sen sol eskertkıştıŋ aşylǧanynan da beihabarsyŋ, odan bergı bırneşe jylda būl kım eken dep qyzyǧyp, sūrastyruǧa da jaramaǧansyŋ ǧoi. Al, «ūrynyŋ aty özıne sai bolady, batyrdyŋ qatyny özıne sai bolady» demekşı, Tıleu batyr joryqqa attanarda bäibışesı: «Bır tılegımdı berıp, osy jaryqqa barmaŋyzşy, belıŋızde Möŋkeden de ataqty bolar ūl ketıp bara jatyr, barsaŋyz qaitpaisyz...» dep ötıngende de atynyŋ basyn būrmaǧan.
Menı tanityn jıgıtter ruşyldyq, jüzşıldık degen aurudan aman ekenımdı bıledı. Al, bıraq, men sen «kışı jüzıŋ qaşan kelıp oŋtüstıktı jaudan tazartyp edı?» dep otyrǧan, sol Äbılqaiyr hanmen jas kezınde bırge kelıp, 1754-55 jyldardaǧy joŋǧardy jappai quǧan köp joryqtyŋ bırınen soŋ qaitys bolǧan, denesın buraǧa artyp, Türkıstanǧa, Äzıret sūltan kesenesıne äkelıp qoiǧan, kesenenıŋ ışıne jerlengender tızımınde 67-şı bolyp: «Şerkeş Sütemgen batyr» degen jazuly tūrǧan Sütemgennıŋ ūrpaǧymyn. Ol endı sen siiaqty sauatty nadandardyŋ jalasynan özın qorǧai almaidy, sol sebeptı men jauap berıp otyrmyn... 12 ata Baiūlynyŋ ışındegı Şerkeştıŋ Qosymynyŋ Qūdaiberlısı deidı bızdı. Küngeide Qūdaiberlıden Sütemgennıŋ bauyry İtemgen ekeuınıŋ ūrpaǧy ǧana barmyz, qalǧan aǧaiynnyŋ bärı Batysta. Sütemgennen taraǧandardyŋ arasynan ataqty akter Asanälı Äşımov pe äigılı gimnastşy qyz Äliia Iýsupova şyqty.
Kışı jüzdıŋ odan keiıngı tolqynynyŋ bärı de künın köre almai «auyp kelgen» joq, Mombek! Olardyŋ bärı sansyz köterılısterdıŋ saldarynan jerınen quyldy. Būl jönınde jaŋatastyq jazuşy Pernebai Düisenbinnıŋ «Ürkerdei bolyp köşken jūrt» degen kıtabynda tolyq jazylǧan. Nemese, olardyŋ aşarşylyqtyŋ alapat azaby äkelgen. Senıŋ ata-babaŋ aşarşylyqqa ūrynǧan joq pa edı?.. Eŋ soŋǧy tolqyn, Täuelsızdık kelıp, bızdıŋ nūrlanǧan kösemderdıŋ «köregen saiasaty» auyldyŋ bärın qaŋyratyp tastaǧan soŋ keldı. «Arqada qys jaily bolsa, arqar auyp nesı bar?»
Aidaladaǧy ne aityp ne qoiǧanyn bılmeitın Aǧedıl emessıŋ, abyroiy bar azamatsyŋ, sony kışkentai da bolsa saqtap qalǧyŋ kelse, elden, odan da būryn aruaqtardan keşırım sūra, Mombek!
Qazaqtai bauyrmal halyq älemde joq!
Onyŋ solai ekenın ata-babalarymyz Manas batyrdyŋ qasynan tabylǧan zamanda-aq däleldep qoiǧan. Manastyŋ eŋ senımdı serıgı Almambet pen Er Kökşeden bastap qazaqtyŋ talai erınıŋ esımı atalady aituly eposta. Noǧailynyŋ Qyrly qalasy men Syrly qalasyn qyzylbastardan azat etuge Qobylandy batyr men Qaraman batyr qalyŋ qolmen attanǧan. Qazan qalasyn orystardan qorǧauǧa şyqqanda, qazaq batyrlary uaǧdalasqan jerge uaqtyly jiyla qoimai, soǧan aşulanǧannan jalǧyz attanǧan tama Şora batyrdyŋ jolda boranǧa ūşyrap, adasyp, jaurap, sol kezde Alla-Taǧaladan:
«Men Qazanǧa jetkenşe, qar jaumasyn, nūr jausyn!
Men Qazanǧa jetken soŋ, qar jaumasa qan jausyn!» dep tıleitını bar...
Tarihty bılmeitın, äruaqty syilamaityn jalǧyz Mombek bolmasa kerek. Solardyŋ kesırınen, odan da būryn osyndai teŋdessız bauyrmaldyqty otyz jyldan berı nasihattaityn, jalpaq jūrtqa erlerdıŋ erlıgın, eldıŋ eldıgın jariia qylatyn, paş etetın Ūlttyq ideianyŋ, soǧan jūmys ısteitın Ūlttyq ideologiianyŋ joqtyǧynan Äzıret Sūltanǧa ziiarat etuge şyqqandar aldymen Sairamda jatqan onyŋ atasy İbrahim men anasy Qaraşaştyŋ mazaryna ziiarat etedı, al, sol Qaraşaş-ana mazarynan 200 metr jerdegı töbede Sairam soǧysyna sonau Aqtöbeden kelıp mert bolǧan 10 myŋ sarbaz jatqanyn eşkım bılmeidı. Eşqandai belgı, körsetkış taqta degendı tappaisyz. Mıne, ideologiianyŋ joqtyǧynyŋ dälelı. Sebebı, ondai mäselemen ainalysu bırınşe kezekte memlekettıŋ, ökımettıŋ mındetı ǧoi. Ana jyly «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ tılşısı Suhanberdı Orazalin osy taqyrypty köterıp, kölemdı maqala da jazdy. Özgergen eşnärse joq. Esesıne bügın bızde bır rudan 24 ministr, töraǧa lauazymynda adamdar jür...
Ömırzaq Aqjıgıt
