Tórtkúl dúnıeni dúrliktirgen COVID-19 jaıly naqty aqparlar men daqpyrttardyń arasy tym shıelenisip ketkeni sonsha, aq pen qarany ajyratýdan qalǵan halyq aýrýdyń ózinen emes, qaptap ketken qaýesetterden zardap shegip otyr.
El ishinde aıtylǵan vırýsty emdeýge qatysty neshe túrli keńesterdi kádesine jaratyp jatqan eldiń aldy densaýlyqtaryna vırýstan emes, beıbereket qoldanǵan emnen tartqan zııanyn jaza bastady. Aýrýdyń aldyn alyp, jan saqtap qalý shin adam nege bolsa da daıyn bolary sózzsiz. Biraq, shekten tys qoldanǵan kez kelgen ósimdik, tamaq, túrli dári-dármek batpandap kirip, mysqaldap shyǵatyn aýrýǵa dýshar eterin de jaqsy bilesiz. Osy rette oqyrman qaýymǵa vırýs keldi dep beıbereket qoldanyp, baǵasy da aspandap ketken keıbir jemister men kókenister jaıly az-kem aqpar berýdi jón kórdik.
Lımon
ıtrýsqa jatatyn ekzotıkalyq bul jemis búginde ár otbasynyń dastarhanynan tabylady desek artyq aıtqandyq emes. Dárýmenge baı lımondy tek taǵam retinde ǵana emes, kosmetıkalyq maqsatta da keńinen paıdalanamyz. Onyń quramynda 5-7,5 % lımon qyshqyly, 1,9-3% qant, 50-90 mg S vıtamıni bar jáne temirge baı, pektın, efır maılary men bıoflavonoıdtar, kalıı , kalıı t.b. bar. Sondyqtan as qorytýǵa kómektesetin zattardyń bólinýine áser etip, aǵzaǵa temir men kalııdiń sińirilýin jeńildetetin enzımderdi bóledi. Sondaı-aq asqazan sýlary qyshqyldarynyń qyshqyldyq deńgeıiniń tómendeýine áser etedi. S dárýsenine baı jemis bolǵandyqtan ımmýnıtetti kóterýge de paıdasy zor. Uzaq ýaqyt antıbıotıkterdi qabyldaǵan soń lımonnyń kómegimen baýyrdy ýly zattardan tazartýǵa septigi mol. Qan quramyndaǵy holesterındi tómendetip, tábetti ashatyn qasıeti bar. Quramyndaǵy R dárýmeni qan tamyrlaryn nyǵaıtyp, tamyr qabyrǵalarynyń beriktigin arttyrady.
Alaıda osynsha paıdasy bola tura, lımonnyń zııany da joq emes. Shekten tys qoldanǵan lımonnyń emdik qasıetinen góri, zııanyn tartýyńyz bek múmkin. Ony tis emaldary nashar adamdar sırek qoldanǵany durys. Sebebei, qyshqyldyq quramy óte joǵary bolǵandyqtan tis emalynyń qatty zaqymdanýyna soqtyrýy múmkin. Tamaǵy qabynǵan, isingen adamdarǵa da lımondy qoldanbaýǵa keńes beremiz. Aýyz qýysy men tamaqtyń silekeıli qabatyn kúıdirip, sońy aýrýdyń asqynýyna ákeledi. Asqazan oıyqjarasy aýrýy bar jáne gastrıt, jalpy asqorytý joldarynda aqaýy bar, qan qysymy tómen adamdardyń lımondy qoldanbaǵany jón. Únemi qoldanǵan jaǵdaıda asqazan qyshqylynyń artýyna sebep bolyp, qyshqyldyń kóbeıýine ákeledi. Qan qysymnyń tómendeýine qatty áser etedi.
Sarymsaq (chesnok)
Muny jeýdiń paıdasy kóp ekenin jalpy jaǵdaıda bilgenimizben, qansha mólsherde, qashan qoldaný kerek ekenine mán berip jatpaımyz. Sarymsaqty shıkideı jegende allıın degen zat bólinedi. Bul óz kezeginde túrli bakterııalardy joıa alady. Antıseptıkalyq qaıeti joǵary bolǵandyqtan zalalsyzdandyrý qasıeti basym. As mázirinde shıkileı qoldanǵanda ókpe qurty, dızenerııa, kandıdoz ben gerpes aýrýlaryn týǵyzatyn bakterııalardan aǵzany qorǵaıdy. Qan tasmyrlaryn nyǵaıtyp, qan aınalymyn jaqsartyp, holesterınniń shamamen 10 %-ǵa jýyq tómendeýine kómektesedi. Sáıkesieshe qannyń uıýyn azaıtyp, júrek talmasynyń aldyn alǵa septigi tıedi, qan qysymyn retteıdi. Qant dıabetimen aýyratyndarǵa paıdasy zor, naýqasynyń 25%-yn aıyqtyra alady. Baýyrdaǵy ınsýlınniń ydyraýyn baıaýlatady. Vırýsty aýrýlardyń aldyn alýda, emdeý sharasynda keńinen qoldanylady. Ǵylymda sarymsaqty kúndelikti paıdalaný tumaýdyń aldyn alý men emdeýde tıimdiligi 60 %-ǵa jetetini dáleldengen. Quramynda kúkirt, dıallıl sýlfıd, sallıl ıstıeın, selen kóp mólsherde bolǵandyqtan aǵzany shalktan tazartyp qana qoımaı, qaterli isik jasýshalaryn óltiretin de qasıetke ıe. Ásirese asqazan, toqishek, baýyr, sút bezi isigi qaýipin azaıtady. Ishek qurty aýrýlarynan arylýda, balalarda jıi kezdesetin askarıdany emdeýde taptyrmas em bola alady. Ishek aýrýlarynyń aldyn alýda paıdasy orasan bolǵandyqtan, álbette as qorytýdy jaqsartady. Býyn aýrýlarynda tuz jınalýdyń alydyn alyp, zaqymdanǵan tinderdi qalpyna keltiredi. Súıek maılarynyń azaıýyn boldyrmaı, osteo-artrıtten saýyǵýǵa kómektesedi.
Sarymsaqtyń osynsha aýrýlarǵa kómegi men paıdasy zor bola tura, zııany da barshylyq. Ony da shamadan tys qoldanýǵa bolmaıdy, aǵzaǵa ýlaný qaýpin týǵyzady. Kúnine qatarynan jegen onshaqty tis sarymsaq qan ketýge ákeledi. Ash qarynǵa múlde qoldanbaý kerek. Aýyz qýysy men asqazan ishek joldarynyń silekeıli qabattaryn kúıdirip jiberedi. Asqazany aýyratyn adamdar aýyryp turǵan jáne aýrýy asqynǵan kezde qoldanbaý kerek.
Zimbir
Koronovırýstyń birden-bir emi dep baǵasy aspanǵa shyqqan zimbirge (ımbır) toqtalaıyq. Ras, zimbirdiń tamyry kalıı, hrom, temir, magnıı, nıkotın qyshqyldary men fosfor, kremnıı, kalıı, S dárýmeninen óte baı. Jaı kezde kóbinese artyq salmaqtan arylýǵa qoldanatyn zimbirdiń zat almasýdy jaqsartýda paıdasy zor. Júktilik kezinde bolatyn toksıkoz, bas aınalý, júrek aıný, dárilerdiń balaǵa zııan keltiretin hımııalyq zardaptaryn, álsireý sımptomdarynyń aldyn alýda paıdasy mol. Aýyrsynýdy basatyn, antıbakterıaldy jáne emdik qasıeti bolǵandyqtan ımýndyq júıeni jaqsy nyǵaıtyp, titirkenýlerdi basady. Asqorytý júıesiniń belsendiligin arttyrady. Býyn bulshyqetteri men onkologııalyq aýrýlardyń aldyn alýda septigi tıedi. Sýyq tııý men tumaý, tamaq aýyrǵanda, jóteldi azaıtyp, ystyqty túsirýde kómegi kóp bolǵandyqtan aǵzanyń ınfekııamen kúresý múmkindigin arttyrady. Sondyqtan úginde zimbirdi kóptegen taǵamdardy daıyndaýda dámdeýish retinde ǵana emes, emdik qasıeti bolǵandyqtan medıınada da keńinen qoldanylady.
Onyń quramynda kóptegen dárýmender men amınoqyshqyldar bolǵandyqtan naqty bir aýrýdy emdeýde qoldanǵanda paıdasymen birge arnaıy eskeriletin qarsy kórsetilimderi de bar ekenin este saqtaý qajet. Máselen, júktiliktiń sońǵy aılarynda, bala emizý kezinde paıdalanýǵa bolmaıdy. Sozylmaly júrek aýrýlaryna shaldyqqandardyń múlde qoldanbaǵany jón. Asqynǵan asqazan aýrýlary bar jáne on eki eli ishekte jara bolsa, ótte tas jınalǵan jaǵdaıda qoldanbaǵan abzal.
Atqulaq (hren)
Sońǵy kezde aty jaman men pnevmanııaǵa birden-bir em eken degen jeleýmen jarnamasy jer jaryp atqulaq (hren) tamyryna degen suranys ta kúrt artyp, baǵasy da qymbattap shyǵa keldi. Bireýler tunba daıyndap tutynǵanyn aıtty, keıbiri shıkideı shaınaǵanyn, tipti tutastaı jegenin jazyp, áleýmettik jelilerde adam nanǵysyz vıdeolar júkteı bastady. Buryn kókenisterdi tuzdaýǵa qoldanatyn atqulaqtyń (hren) da paıda-zııany jaıly birer sóz aıta keteıik.
Atqulaqtyń quramy túrli dárýmender men efır maılaryna baı bolǵanymen buryn tek dámdeýish retinde qoldanylǵan ótkir ıisti kóp jyldyq ósimdik. Bıologtardyń zertteýine júginsek, onyń sólinde mıkrobtardy joıatyn alatyn qasıeti bar lızoım fermenti kóp bolady. Sondaı-aq tamyrynda 13 % aqýyz, 2 %-ǵa jýyq shıki maı, 0,25 % askorbın qyshqyly, tıamın, rıboflavın, karotın,, krahmal, 74% kómirqyshqyldary men eritindi temir kóp mólsherde kezdesedi. S dárýmeniniń mólsheri lımonmen salystyrǵanda 5 ese kóp. Kalıı, kalıı, magnıı, kúkirt, fosforǵa sııaqty elementterge baı bolandyqtan mıkrobıologııada keńinen qoldanylady. Alaıda aýrýǵa kómegi tıedi eken dep sólin nemese tunbasyn shekti mólsherden tys ishýge bolmaıdy, sebebi, asqazandy kúıdirip tastaıdy. Ashanada qoldanylýymen qatar medıınada atqulaqty tumaýǵa jáne qabynýǵa qarsy antıbakterııalyq qasıeti bolǵandyqtan aýyz qýysy men tamaq aýrýlarynda, irińdi asqynýlarda sýmen qosyp nemese belgili mólsherde baıaý otta qaınatyp, alynǵan tunbamen shaıýǵa, maqta mataǵa sińirip jaraqatqa tańýǵa qoldanady. Al halyqtyq emdeý sharalarynda tábetti ashý, as qorytýdy jaqsartý, tynys alý aýrýlarynda qaqyryq túsirý maqsatynda azdaǵan mólsherde tunbasyn ýaqtyly ishýge bolady.
Ony bolsyn-bolmasyn aýrýdyń tikeleı dárisi retinde qoldanyp, artyq aýrý taýyp alýdyń eshkimge keregi joq. Ol de óte ay, qyshqyldyq quramy óte joǵary ósimdik bolǵandyqtan asqazan aýrýlary bar adamdarǵa tutynýǵa bolmaıdy.
Ózderińiz baıqap otyrǵandaı, kez kelgen paıdaly degen ósimdikter men kókenisterdi daqpyrtqa erip, qaýesetke senip ońdy-soldy paıdalanýǵa bolmaıdy. Mólshersiz qoldanǵan barlyq dári men taǵam túrleriniń aýrýlardy asqyndyryp, jańa aýrýlardy jamaıtyny sekildi kókenister men jemisterdiń de paıdasy men zııany jeterlik. Qarap otyrsańyz, joǵaryda biz aıtqan ósimdikterdiń bárine ortaq emdik qasıetterimen qatar, ortaq keri áserleri bar. Ásirese asqazan ishek joldarynda aqaýy nemese asqynbaly aýrýlary bar, ota jasatqan adamdar qandaı jaǵdaıda da muqııat bolǵany abzal. Kez kelgen nárseniń allergııalyq aýrý týdyrý múmkindigi bar ekenin eskersek, bulardyń qaı-qaısysyn qoldanǵanda barynsha saqtyq qajet. Artyq qoldanǵan jaǵdaıda barlyǵynyń qarsy kórsetilimderi bar ekenin, saldarynan aýrýynyń asqyný múmkindigi joǵary ekenin umytpaı, árdaıym este saqtaǵan jón. Joǵaryda atalǵandardyń qaı-qaısysynyń da aty jaman aýrýǵa em bolatynyna kepildik joq ekenine az bolsa da kózińizdi jetkizdik dep oılaımyn. Qysqasy, aýrýdan aıyǵamyn dep artyq ketip, emdeýge kelmeıtin jańasyn jamap almańyz. Emdelgenniń de jóni bar ekenin bilgen jón, elden estinenniń bári amandyǵyńyz ben saýlyǵyńyz úshin kepil bola almaıdy. Eń durysy – aýyra qalsańyz áýeli dárigerge qaralyp, keńesine júginý ekenin ózińiz de saralap otyrǵan bolarsyz...
Janbota Sultanmuratqyzy
