Aŋ men qūstardyŋ qazaqşa ataularyna bailanysty audarma ädebietterde, ǧylymi-köpşılık maqalalarda, merzımdık baspasöz betterındegı materialdarda ışınara qatelıkter ketıp jatatynyn bıraz jyldan berı baqylap, baiqap jürmız. Köş jüre kele tüzeler degen ümıtpen, köldeneŋnen äŋgımege aralaspai, älıptıŋ artyn baǧyp ta kördık. Bärıbır bolar emes. Baz bır qalamgerlerımız sol baiaǧy taptaurynnan, sol baiaǧy sarynnan tanatyn türlerı körınbeidı. Köŋılge alaŋ tüsırıp, qolymyzǧa qalam aldyrǧan da osy jait bolatyn.
Qoradaǧy tört tülıktıŋ ärqaisysyna qyryq-eluden atau tapqan qaimana qazaq tüz aŋyna qūryǧanda bır ataudy oilap tappady degenge senu qiyn. Iаǧni tabiǧattaǧy aŋ men qūs, aǧaş pen ösımdıkterdıŋ bärınıŋ de qazaqşa attary bar. Orysşadan audarǧan kezde solardyŋ qazaqşa balamasyn döp basyp tauyp, dūrys qoldana bılgen läzım. Äitpese, kuropatkany da, teterevtı de, gluhardy da, riabchik pen riabokty da «qūr» dep soǧa bersek, nemese soika men sinisany, triasoguzka men zuektı, vorobei men javoronoktı «torǧai» dep türlep-tüstemei audara bergennen ana tılımızdıŋ kösegesı kögerıp, körkem sözımız baii qoimaidy. Aldymen bärımızge ejelden mälım, baspasözde köp aitylyp, köp jazylyp jürgen kädımgı būǧydan bastaiyqşy. Şaŋyraqtanǧan ai müiızı bar osy būǧyny bırde «būǧy» dep dūrys jazǧan bolsaq, kelesı joly «maral» dep aidar taǧyp jatamyz. Tıptı «teŋbıl būǧyny» «olen» dep te «audarǧandar» kezdesedı. Sonda osy ataulardyŋ qaisysy dūrys, qaisysy būrys. Altaidyŋ alys törınde, tau qoinauyndaǧy bızdıŋ auylda bala künımızde osy būǧy men maralǧa bailanysty mynadai logikalyq oiyn bar edı. – Käne, aitşy? – deitınbız būǧy-maraly joq körşı auyldyŋ balalarynyŋ oi-qabıletın, öresın teksergendei bolyp, – Aŋşydan qaşqan bır maral qalyŋ terıske (taiga) kelıp tırelıptı. Bır jaǧy – jalama qūz-jartas, endı bır jaǧynda – abalaǧan itter, soŋynda qiqulaǧan quǧynşylar. Terıske qarai qaşaiyn dese – qalyŋ aǧaş, köldeneŋ būtaqqa müiızın ılıp, syndyryp alady. Sonda maral ne ısteu kerek? Körşı auyldyŋ balalary ondaida jauap taba almai şynymen-aq qinalyp qalatyn. Işındegı bıreulerı bılgışsınıp: – Maral qaşqan kezde müiızın arqasyna japsyryp almai ma! – dep jauap berısetın. – Oi, däldürıs, – deitınbız būǧyşy auyldyŋ balalary qoişy auyldyŋ balalaryn mazaq etıp. – Maralda müiız bolǧanyn qai ataŋnan estıp edıŋ? Müiızı joq ūrǧaşy maral terıstıŋ ışımen zytyp, quǧynşylardan qaşyp ketpei me! Qoişy auyldyŋ balalary östıp «jeŋılgenderın» moiyndap jatatyn. – Būǧylardy qorada ūstap, maraldardy tebınge aidap jıberdık, – deidı būǧyşylar qys tüsken kezde. Öitkenı maralda müiız joq, sondyqtan da ol qūnsyz, tüzdıŋ aŋy ǧoi, bırdeŋe etıp qardy qazyp, öz betınşe tebındep şyǧady. Al şaruaşylyq müiızdı şetelge satumen tabys tauyp otyrǧandyqtan, müiızı baǧaly būǧylarǧa qoldan şöp berıp, mäpelep, jyly jerde qorada kütedı. Äŋgımenıŋ qysqasy, «būǧy» degen – osy aŋnyŋ erkegı, onyŋ şaŋyraqtanǧan müiızı bolady, al «maral» dep otyrǧanymyz – ūrǧaşysy, ol müiızsız toqal. Būǧy-maraldyŋ tölın keibır qalamgerler «būǧyşaq» dep audaryp jür. Ondai sözdı öz basymyz estımeppız. Älde auyldan erte ketıp, ūmytyp qaldyq pa degen düdämäl oimen ötken jazda elge barǧanda būǧyşylardan da sūrastyryp kördık. Olar erınderın qisaityp, iyqtaryn köterıstı. Onyŋ tölın qazaq atam zamannan «qozyqa» deitının aitty. Orys tılınde jaǧdai basqaşa – erkegı de, ūrǧaşysy da «maral» dep atalady. Sondyqtan da olar «maralovodcheskoe hoziaistvo» dep jazyp jür. Al bızdıŋ qazaq ädebietınde, ensiklopediiadan bastap ūsaq-tüiek anyqtamalyqtarǧa deiın bır-bırınıŋ auzyna tükırıp qoiǧandai, būl tırkestı «maral şaruaşylyǧy» dep jazyp jıbergen. Joǧaryda müiızı joq toqal maraldyŋ şaruaşylyq üşın qūnsyzdau ekenın eskersek, būl ataudy «būǧy şaruaşylyǧy «degen jönge keledı. Audarma ädebiette attary bırde olai, bırde bylai şatasyp jürgen aŋdardyŋ bırı – qūndyz ben qamşat. Būlardyŋ orysşasy «bober» men «vydra». Keibır ädebietterde osy ekeuı de «qūndyz» dep audarylyp jür. Tıptı «soboldı» de, «norkany» da, enot pen ondatrany da «qūndyz» dep audarǧandardy kezdestırdık. Bober – aǧaş kemıretın, sudy bögep, toǧan salatyn, otbasy bolyp qoǧamdasyp ömır süretın aŋ. Qūndyzdyŋ qūiryǧy eskek tärızdı jalpaq keledı. Altaida «qūndyzdyŋ köşındei» degen tırkes bar. Meken ızdep, toǧan ızdep qūndyzdar toptalyp köşıp jüredı eken. Qūndyzǧa bailanysty baiaǧyda äke-şeşemız ädemı-ädemı aŋyzdar, äŋgımeler aityp otyratyn. Endeşe, boberıŋız – keibır basylymdar jazǧandai, «qamşat» emes, qūndyzdyŋ naǧyz özı. Al «vydra» – qama nemese «qamşat». Būl jönınde «Qazaqstannyŋ Qyzyl kıtabynda» da qatelıkter ketıptı. Soŋǧy şyqqan orysşa-qazaqşa Sözdıkte ǧana dūrys audarylypty. Joǧaryda atalǧan «sobolıŋız» – terısı qalai töŋkerseŋ solai jyǧylatyn, kümısşe jylt-jylt etıp tögılıp tūratyn, ejelden äigılı – «būlǧyn». Al «norka» Soltüstık Amerikadan köndıktıru arqyly köbeigen aŋ. Sondyqtan ony «norka» dep te, «qara küzen» dep te atai beredı, «enot» – janat, «ondatra» – ondatra (būl da Soltüstık Amerikadan äkelıngen aŋ), «pereviazka» – şūbar küzen, «kunisa» – susar, «kamennaia kunisa» – sasyq küzen, «burunduk» – barşatyşqan, «gornostai» – aqkıs, t. b. «Susliktı» «sary tyşqan» dep audarǧandy da kezdestırdık. Turasynda ony «taraqqūiryq» nemese «sarşūnaq» dep ataidy. Köpten berı «harza» degen aŋnyŋ qazaqşasyn taba almai jüretınbız. Altaidaǧy aŋşylarmen äŋgıme kezınde, bırde qarabauyrdyŋ orysşasyn sūrastyrdym. Qarabauyr – jas ziratty tesıp, aruaqty qorlaityn tajaldyŋ naǧyz özı. Keide, tört-bes qarabauyr bırlesıp qūdyr men elık alatynyn da estıgenbız. Mysyqtai ǧana şaqar aŋnyŋ adamǧa şapqan kezı de bolypty, adamnyŋ alqymyna atylyp, keŋırdektı qiyp jıberedı eken. – Qaraǧym-au, aityp otyrǧan sol qarabauyryŋnyŋ orysşasy «harza» bolady! – dedı aŋşylar. Qūdyr demekşı, älgınde aitylǧan qūdyrdy (küdır dep te ataidy) elıkpen (kosulia) şatastyryp jürgender de bar. Qūdyryŋyz – kabarga. Orysşa-qazaqşa Sözdıkte ony oidan şyǧaryp – «toqal būǧy» dep audaryp jıberıptı. Qūdyr – elıkten kışıleu, nar tüienıŋ örkeşındei belı bükır, küjıreigen, auzynda soidaqtalǧan qos tısı bar. Osy qos tıstegı sūiyq zattan şipalyq qasietı bar, asa zäru därı alynady desedı. Sondai aq «rossamahany» – susar dep audarǧandy da kezdestırdık. Susaryŋyz – kunisa, al rosamaha – qūnu. «Surok» degennıŋ suyr ekenı bärımızge aian. Al «surok menzbira» degendı qazaqtyŋ ata-babasynan berı kele jatqan ädemı atauy – «kök suyr» ūmytylyp, ǧylymi ainalymǧa «menzbir suyry» dep kalka türınde enıp ketken. «Snejnyi barsty» – «qar barysy» dep jolma-jol audaruşylyq ta beleŋ alypty. Atam qazaq «barys» dep qana bılgen, «qardy» qospaǧan. Ana tılımızde jarqanat, japalaq, ükı degen aŋ-qūs ataulary bary belgılı. Baz bır qalamgerler sonyŋ alǧaşqy ekeuın almastyryp alatyny kezdesedı. Būlardyŋ alǧaşqysy – tyşqan tūqymy (letuchaia myş), ekınşısı – kädımgı badyraq köz qūstyŋ özı (sova). Al orysşadan audarǧan kezde sovany da, filindı de «ükı» dep nemese ekeuın de «japalaq» dep jaza beretınder bar. Dūrysynda «sova» – japalaq ta, «filin» – ükı. Būlardy şatastyrmai, audarma kezınde mūqiiat bolǧan läzım. Endı äŋgıme basynda söz etken aŋ-qūstar jaiyna oralsaq. Ärine, bızdıŋ jinap-tergenımız de dauly boluy mümkın. Būl maqalaǧa ormanşylar men aŋşylar, qalamger qauymy ün qosyp, tolyqtyryp jazyp jatsa – qūba-qūp der edık. Bızdıŋ bıletınımız mynau: kuropatka – kekılık, teterev – būldyryq, gluhar – qūr, riabchik – şıl. Eskertetınımız – gluhar baspasözde «saŋyrau qūr» dep, kalka türınde qalyptasyp kettı. Bala künımızde nauryzdyŋ soŋynda qardyŋ köbesı sögılıp, küngei betkeiler alaşūbar tartqan şaqta aǧalarymyz taŋ qaraŋǧysynan tauǧa talai süirelegen. Sondaǧy aitatyndary «qūr qaraiyq», «qūr oinaǧyn tamaşalaiyq» deitın. «Saŋyrau qūr» degendı estımeppız. Auyldaǧy ormanşy azamattardan sūrap edım, qazır de olar bastaryn şaiqasty. Torǧai – vorobei ekenı bärıne belgılı. Soikany qazaq «jorǧa torǧai» degen. Sinisa – şymşyq, triasoguzka – şaqşaqai, zuek – şürıldek torǧai, javoronok – boztorǧai. Osy arada aita keter taǧy bır äŋgıme… Altaida balqaraǧai jinap, şaryldap jüretın şaqar bır qūs bar. Torǧaidan ülken, küikentaimen şamalas. Ol qūstyŋ orysşa aty «kedrovka». Qazaqşa taǧy da kalka türınde alyp, balqaraǧai torǧaiy dep jazylyp jür. Al onyŋ qazaq bıletın ejelgı aty – «şauqarǧa» ekenın eskereiık.
Älıbek Asqarov
