«Aýyl taǵdyry–halyq taǵdyry» dep esepteıtin «Aýyl» partııasynyń saılaýǵa daıyndyǵy men atqaryp jatqan qyzmeti kimdi de bolsyn qyzyqtyratyny ras. Soǵan oraı «Adyrna» aqparattyq agentiginiń tilshisi Nur-Sultan qalasyna arnaıy baryp, «Aýyl» partııasy ortalyq apparatynyń jetekshisi Qýanysh Qamkenuly Seıitjanovpen suhbat uıymdastyrǵan edi. Endeshe súbeli áńgimemizdi nazarlaryńyzǵa usynamyz.
–Jalpy, aýyl partııasy týraly estip júrgenimizben, kóp halyq atqaryp jatqan jumystarynan habarsyz. Maqsat-múddesi, baǵyty, qyzmeti qandaı?
–Endi kóp halyq habarsyz dep kesip-piship aıtýǵa bolmaıtyn shyǵar. Birinshiden, partııanyń ózindik tarıhy bar. 2000-shy jyldardyń basynda «Aýyl» soıal-demokratııalyq partııasy qurylǵan. Aty aıtyp turǵandaı, negizgi baǵyty – bizdiń halqymyzdyń basym bóligin quraıtyn aýyldaǵy aǵaıynnyń jáne aýyldyq jerlerdiń múddesin qorǵaý. Nege deısiz ǵoı? Sebebi Qazaqstan agrarly memleket boldy, budan ári de bola bermek. Qazirdiń ózinde halqymyzdyń 42%-y aýyldyq jerlerde ómir súredi. Ekinshiden, aýyl partııasy óziniń tarıhynda birneshe qurylymdyq ózgeristerden ótti. 2015 jyly aýyl partııasy patrıottar partııasymen birigip, «Aýyl» halyq demokratııalyq partııasy bolyp qurylymdaldy. Budan keıin partııanyń ómirinde jańa bir beles bastaldy desek te bolady. Onyń basty belgileriniń biri partııanyń qatary negizinen patrıottyq baǵytty ustanǵan saıası lıderlermen, jańa múshelermen tolyqty. Keıingi 5 jyldyń ishinde partııanyń qatary 53 myńǵa jetken. Qazirgi tańda partııanyń músheleriniń sany 300 myńnan asady. Endi qyzmetine keletin bolsaq, partııalar jaıly «uıyqtap jatqan partııa» nemese «saılaýdyń kezinde paıda bolǵan partııa» degen sekildi jansaq pikirler aıtylyp júr. Men bul pikirlerge kelise almaımyn. Sebebi saılaý kezinde partııalarǵa degen qyzyǵýshylyq kóbeıedi. «Uıyqtap jatqan partııa emes, keıde partııalardy saılaý kezinde eske alatyn áleýmettanýshylar men saıasattanýshylar bar». Buny eki jaqty qaraý kerek. Jalpy, bizdiń partııa – parlamenttik partııa emes, 2015-2016 jyly bolǵan saılaýda parlamentke óte alǵan joq. Biraq sonyń ózinde de óziniń fýnkııasyn toqtatqan emes, qazirgi tańda úkimetten bir tıyn qarjy almaımyz. Al Parlamenttik partııany úkimet tarapynan qarjylandyrady.
–Sonda sizderdi kimder qarjylandyrýda?
–Joǵaryda aıtyp ketkenimdeı, biz dástúrli partııamyz. Óńirlerde bizdi qoldaıtyn belgili kásipkerler, uıymdar bar. Solardyń demeýshiliginiń arqasynda biz ózimizdiń qyzmetimizdi atqaryp jatyrmyz.
–Tenderlerge qatyspaısyzdar?
–Eshqandaı tenderge qatyspaımyz. Óıtkeni kommerııalyq uıym emespiz. Qazirgi tańda partııanyń 17 óńirde fılıaly bar. Ár aýdandarda, ár aýyldarda bólimsheleri de joq emes. 1000-nan astam bastaýshy partııa uıymdarymyz bar. Keıingi jyldardyń ishinde onyń qatary kúrt kóbeıdi desek bolady. Jalpy, qazirgi tańda partııa qaıta qurylymdaýdan tolyq ótip bitti. Óziniń ishki qurylymdyq zańdylyǵy, sıpaty tolyq qalyptasyp bolǵan partııa.
–Qandaı saıası sharalar atqaryp jatyrsyzdar?
–Saıası sharalarǵa keletin bolsaq, negizi parlamenttik partııa bolmaǵanymen, bizdiń óńirlerde maslıhattan 38 depýtatymyz bar. Buryn máslıhattar saılaýy partııalyq tizimmen bolmaǵan. Bıyl birinshi ret bolǵaly tur. Sol 38 partııa múshesi aýdandyq jáne oblystyq maslıhattyń depýtattary. Kóbine saıası-áleýmettik, ekonomıkalyq qoǵamǵa at salysyp jatqan dúnıelermizdiń kóbi, negizinen, aýyl sharýashylyǵymen, aýyl adamdarynyń ómirimen baılanysty. Senatta tóraǵamyz – aýyl-aımaqtardy damytý komıssııasynyń tóraǵasy. Sol jalǵyz senatorymyz arqyly biz bıik minberden úlken máselelerimizdi aıtyp júrmiz. Qazirgi tańǵa deıin 60-qa jýyq bir senatordyń minberinen úkimet basshysynyń atyna saýaldar joldandy. Onyń jaýaptaryn alyp jatamyz. Kóptegen máselelerdi kóterip, osy bılik tetikterine zańmen áser etýge qaýqarymyz jetkenshe áreket etip jatyrmyz. Mysaly, pandemııa kezinde blokposttar jabylǵan kezde, ońtústik óńirlerde egin jumystary qyzý júrip jatty. Sol kezeńderde blokposttardy aýyl sharýashylyǵy ókilderi úshin ashqyzý, olardy belgili bir júıemen jumys istetý jaǵyna bizdiń partııa tikeleı aralasty. Birneshe saýal joldaý jáne osy taqyryp ótkir senat minberinen kóterilýiniń arqasynda másele sheshildi. Árıne, bul jerde barlyǵyn ashyp tastadyq dep aıtýǵa bolmas, bizdiń mindetimiz – ún qosý, qoǵamǵa qajetti dúnıe bolsa, problema paıda bolǵan jaǵdaıda qaıtken kúnde de oǵan áser etý. Qoǵamdyq pikir qalyptastyrý, qoǵamdyq pikirge qozǵaý salý jáne zańnyń mursat etken sheńberinde bılikke áser etý, talap qoıý. Biz bul fýnkııany shama-sharqymyz kelgenshe oryndap jatyrmyz dep aıtýǵa bolady. Soǵan saı talaptar da qoıýdamyz.
-Qandaı talaptar qoıdyńyzdar?
–Talap degende, blokposttar ashylýy, ne bolmasa mynaý ońtústik óńirlerde bilesiz, qyryqqabat shirip ketip, dalada qalyp qoıyp jatty. Bul – kútpegen nárse, buǵan endi úkimet daıyn bolmady dep kinálaı berý de bir jaǵynan durys emes shyǵar. Óıtkeni qalyptasyp qalǵan naryǵyn joǵaltyp aldy. Eki aptanyń ishinde búkil naryq jabylyp qaldy. Reseıge jóneltilip jatqan qyryqqabat toqtady da qaldy. Bizdiń naryqta ondaı suranys joq. Mine, osy máseleni sheshý úshin, dıqandar qaýymy dalada qalyp qoımaý úshin partııa tarapynan qozǵaý saldyq, bul jalpy áleýmettik jelilerge de shyqty. Úkimet tarapynan satyp alyp, ishki naryqqa baǵyttaý jaǵyna kóp yqpal ettik dep oılaımyn.
–Ózge de aýyl turǵyndarynyń qandaı máselelerin sheship júrsizder?
–Aýyl týraly endi, taǵy da qaıtalap aıtýym kerek, partııa qazaqtyń jalpaq tilimen aıtqanda, eshkimniń qazanyna kirip, as salyp bermeıdi. Ony baryp tikeleı ózi sheship bermeıdi. Tek yqpal etedi. Kez kelgen partııanyń maqsaty – bıik minberlerge, ıaǵnı yqpal etetin bıliktiń zań shyǵarýshylyq organdarynyń qataryna ený. Mysaly, partııa parlamenttik partııa bolsa, ol mindetti túrde quzireti zań júzinde kúsheıedi. Ol úkimetke yqpal ete alady. Belgili bir máselelerdi kóterip, sol máselelerdiń sheshilýine ules qosady. Mysaly, jergilikti bizdiń oblystyq maslıhattardaǵy depýtattarymyz kóterip júrgen ushan-teńiz máseleler bar. Olardyń da ózderiniń jergilikti jerde fýnkııasy bar. Bireý jol joq dep keledi, oǵan yqpal etedi. Bireý sý joq dep keledi, oǵan yqpal etedi.
–Partııanyń saılaýaldy baǵdarlamasy týraly tolyǵyraq tanystyra ketseńiz.
–Saılaýaldy baǵdarlamasy ótken sezde talqylanǵan bolatyn. Negizi patrıottyq partııa bolǵandyqtan saılaý aldy baǵdarlamasynyń negizgi tujyrymdamalarynyń biri – myqty rýh sonyń ishinde ulttyq rýh pen memlekettik tildiń mártebesin kóterý bolyp tabylatyndyǵy bárimizge belgili. Biz 30 jyldyń ishinde ıaǵnı, táýelsiz el atanǵan ýaqyttan bastap memlekettik tilimizdi óziniń laıyqty tuǵyryna qondyrý maqsatyn tolyqtaı iske asyra almaı kelemiz. Bul barlyǵymyz úshin, bizdiń qoǵam úshin tańsyq emes, kerisinshe kóbimiz alańdaıtyn qoǵamdyq másele bolyp tabylady. 15-20 jyl buryn úlken aǵa býyndardyń ana tilinde sóıleı almaýyn tarıhı faktorlarǵa súıenip, túsinistikpen qabyldasaq, búgingi qoǵamdaǵy jastardyń jaǵdaıy alańdaýǵa turarlyq ekenin baıqaımyz. Áli kúnge deıin jastarymyzdyń ana tiline degen qurmetin kótere almaýymyzdyń sebebi nede? Orda buzar jasqa kelse de qazaq tilinde sóıleı almaıtyn jastarymyz jeterlik. Onyń birneshe aspektisin qarastyrýǵa bolady. Eń negizgisi batyl qadamdardyń joqtyǵy. Endigi kezekte osy tusta mańyzdy isterdi qolǵa alýymyz kerek. Mysalǵa atap ótsek, memlekettik qyzmetke turýdaǵy memlekettik tildi bilýdiń mindettiligi. «Jahandaný proesi» men «elektrondy álem» uǵymy kúnnen kúnge nyǵaıyp, ózindik mańyzyn arttyrýda. Biz qazirgi aqparattyq keńistikte birqatar memleketterge ilese almaı kelemiz. Saılaýaldy baǵdarlamasyna bul másele beker engen joq. Bul – birneshe jyl partııanyń saıası is sharalarynda talqylanyp kele jatyr. Aıtalyq, qazirgi jastarymyzdyń qazaq tiline qyzyǵýshylyǵyn arttyrýda qazaq tildi kontenttiń jetispeýi. Árbir otbasyǵa tanys «Masha qyz ben aıý», «Sınıı traktor» sekildi mýltıplıkaııalyq jobalaryn atap ótýge bolady. Osy sekildi kópshilik qaýymǵa, sonyń ishinde búldirshinderge usynar kontent jasap, shet memleketter kontentine qarsy qoıa alatyndaı ulttyq ıntelektýaldy áleýetimiz bolýy shart. Ol úshin belgili baǵdarlamalar qabyldanyp, soǵan sáıkes úkimet tarapynan qarjylaı kómek bólinýi tıis. Bul iste psıhologtar sekildi mańyzy joǵary mamandarmen jumys jasaý da jobaǵa kirýi tıis. Bul baǵytta osy sekildi oılandyratyn máseleler jeterlik. Aıta ketetini, bul másele quramy jaǵynan mono ulttyq Ázirbaıjan, Ózbekstan sekildi memleketterdi de alańdatatyn jaǵdaı. Jas býynnyń orys tiline degen qyzyǵýshylyǵy joǵary. Sebebi orys, aǵylshyn tilderindegi kontentter sany kóp, ári kóńilden shyǵarlyǵyn tańdaý múmkindigi joǵary. Óziń biletin shyǵarsyń, «Saılaý aldy baǵdarlamasyna» daıyndyq barysynda 14 bólimnen turatyn «El aman» atty keń kólemdi saýalnama ótkizildi. Saýalnama nátıjesinde el ishindegi aktýaldy máselelerdi anyqtap, bolashaqta qarastyrmaqpyz. Sonyń ishinde alǵashqylarynyń biri áleýmettik sala. Árbir 18 jasqa deıingi balaǵa járdemaqy taǵaıyndaý máselesi memleket tarapynan da qarastyrylyp keledi. Alaıda, bólinetin qarajat mólsheri az, ári bul járdemaqy máselesi bala, turmys, kóp balaly, kóp balaly emes degen ajyratylymdyq uǵymdardyń da paıda bolýyna ákeldi. Qazaqta ár balanyń óz nesibesi bar degen túsinik bárimizge belgili, sonyqtan biz járdemaqy ataýyn da «bala násibi» dep ózgertýdi oılap júrmiz. Memleket tarapynan ár 18 jasqa deıingi balaǵa «ómir súrý deńgeıiniń eń tómen qarajatynan» az emes járdemaqy taǵaıyndalýy tıis.
–Saılaýǵa qanshalyqty daıynsyzdar?
–Bul saılaýdyń ereksheligi onyń konstıtýııalyq merziminde bolyp jatqandyǵy. Sondyqtan biz arnaıy daıyndyqpen keldik. Daıyndyǵymyzdyń qarqyny jaqsy dep aýyz toltyryp aıtýǵa turarlyq.
–«Aýyl» partııasy bolǵannan keıin, qazaq tilimizdiń týyn kókke kóterýi tıis. Partııalaryńyz 100% qazaq tildi partııa dep senimdi túrde aıta alasyz ba?
–Júz paıyz dep aıtý asyra siltegendik bolady dep oılaımyn. Bizdiń partııanyń tildik naqty ustanymy bar. Bul bizdiń ótken saılaýaldy baǵdarlamamyzda aıtylyp ótti. Biz ózimizdiń ishimizde qazaq tiliniń ústemdigin ornyqtyryp almaıynsha, ózgeden muny talap ete almaımyz. Sonyń mysalynda, sońǵy eki 17-18 sezd tolyqtaı qazaq tilinde sınhrondy aýdarma arqyly ótti.
–Parlamenttik partııa emespiz dedińizder, bolashaqta sizderdi «oppozıııalyq partııa» retinde kórýimiz múmkin be?
–Eń aldymen «oppozıııa» sózine degen túsinikti ashyp alǵanymyz jón. Naqty bılikke kelgen, bıliktik, kópshiliktik, partııalyq daýysqa, osy úsh túrli pikirmen kelispeıtin partııa «naǵyz oppazıııalyq partııa» bolady. Árıne, kesip-piship aıtý áli erterek. Aldymen saılaý qorytyndysy belgili bolyp, ári qaraı partııalardyń baǵyttary anyqtalyp, jańa parlament qalyptasýy kerek. Ár partııanyń naqty baǵyty bolýy shart. Partııa degenimiz – jumylǵan judyryq. Soǵan saı óz baǵytynan, ıdeologııasynan ońaı tanbaıtyn, baǵytyna berik top. Oppazıııalyq partııa bolamyz degen pikirdi aıtýǵa, ondaı oı tastaýǵa áli erte dep oılaımyn.
–10 jyldan keıingi "Aýyl" partııasyn qalaı elestetesiz?
–Bolashaǵyn elestetý bul – árbir partııanyń jospary. Eshbir partııanyń josparynda quldyraý bolmaıtyndyǵyn eskersek, partııa bolashaqta memlekettegi iri saıası proessterge yqpal ete biletin kúsh dep elestetemin.
–Iri saıası proester dep neni aıtar edińiz?
–Iri saıası proester – memlekettiń negizgi saıasaty. Istiń durysy men burysyna yqpal ete bilý. Partııanyń negizgi mıssııasy – atqarýshy bılikke tikeleı yqpal ete bilý. Qazirgi tańda biz evolıýııalyq jolmen sol júıege ený ústindemiz. Bolashaqta qoǵam qalaýyna qaramastan, partııalardyń róli kúsheıe beretindigi aıqyn. Adamzat qoǵamynda demokratııadan artyq basqa júıe qalyptaspaǵandyǵyn da osy jolda eskersek bolady. Bul demokratııalyq qoǵamda belgili bir saıası kúshter qashanda arenada bolatyny da belgili. Jalpy qoǵamnyń damý qarqynyn eskersek, kópshilik kútýge turarlyq der edim.
–Aýyl turǵyndarynyń sany kúnnen kúnge azaıyp bara jatyr. Osy máselemen qalaı kúresý oılaryńyz bar?
–Bul aıtarlyqtaı kúrdeli másele. Kúrdeliligi sol bul tek qana Qazaqstannyń ishki áleýmettik proesterimen baılanysty ǵana emes, jalpy álemde belsendi júrip jatqan úrdis. Onyń negizgi sebebiniń biri tehnologııanyń damýy. Árıne, ol eńbek kúshiniń, jumys oryndarynyń azaıýyna alyp keledi. Jáne munyń zardabyn eń birinshi óndiris, sonyń ishinde aýyl sharýashylyǵy óndirisi kóredi. Bir ǵana mysal, osydan 20 jyl buryn alty kombaın on eki qyzmetker maman jumys jasaıtyn eginge qazir bir kombaınnyń kúshi jetip artylady. Osy syndy tehnıkanyń damýy - búkil álemge, búkil salaǵa ózgeris ákelýde. Sondyqtan da halyqtyń megapolısterge qonys aýdarýy tehnologııanyń damýymen tikeleı baılanysty. Árıne, bul másele janymyzǵa batady desek te, bizdegi ýrbandalý deńgeıi álemmen salystyrýǵa kelmeıdi. Jyldan jylǵa qala halqynyń artýy qalypty. Eń bastysy, aýyl sharýashylyǵyn damytý, oǵan memlekettik qoldaýdy kúsheıtý. Qarapaıym dúnıe – kooperaııalyq júıeni damytý arqyly aınalymǵa enbegen ónimdi ekonomıkalyq aınalymǵa engizip óndirip, memleket tarapynan qoldaý júıesin qalyptastyrý. Kooperaııa – aýyldyń áleýmettik ál-aýqatyn, ekonomıkalyq hálin jaqsartýdyń tıimdi joly. Aqıqatynda, agrosaıasatta túrli baǵdarlamalar jıi ózgerip otyrýy jáne sýpsenzııa máselesi oryn alýda. Onyń da ózindik belgili sebepteri bar. Kooperaııany damytý, qalpyna keltirý jáne turaqtylyqty saqtaý úshin jylǵa sozylatyn ulttyq strategııalyq jospar kerek. Sonyń áserinen de aýyl halqynyń turmysy birizdilikke túspeı tur.
–Suhbatyńyzǵa raqmet!
Aqgúl AIDARBEKOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly
