«Bizdiń «tiri qudaıymyz» osy memleketti quryp beripti»

4926
Adyrna.kz Telegram

Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty, belgili Álıhantanýshy ǵalym, halyqaralyq jýrnalıst, alashtanýshy, «Alash» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory,  «Aq jol» partııasy atynan Májilis depýtattyǵyna úmitker Sultan Han Aqqululymen ótti. 

- Elimizde sizdiń esimimińiz Álıhan esimimen qatar júredi. Kópshilik jurt sizdi Álıhantanýshy ǵalym retinde jaqsy tanıdy. Alash kósemi táýelsiz qoǵamnan óz baǵasyn ala aldy ma?

- Álıhan ol -  ult kósemi. Qazaqtyń basyn biriktirip, shekarasyn syzyp ketken alash qaıratkeri. Alaıda, elimizde IýNESKO moıyndaǵan Álıhan esimi laıyqty deńgeıde óz baǵasyn ala almady. Negizi halyqtyń kózin ashatyn telearnalar ǵoı. Baıqasańyz, Alash qaıratkerleri týraly aıyna bir ret pe, emis-emis ǵana habarlar bolady. Biraq, Alash qaıratkerleriniń ıdeıalary, olardyń eńbegi, olardyń ómiri, qyzmeti, olardyń búgingi jasqa, búgingi urpaqqa úlgi, ónege bolatyn is-áreketteri kóp nasıhattalady dep aıta almaımyn. Árıne, Ahmet Baıtursynuly atynda til ınstıtýty bar, Halel Dosmuhameduly atyndaǵy ýnıversıtet bar. Biraq ol nasıhattyń túri emes, olardyń tarıhyna taǵzym etý ǵana.

Olardyń ıdeıalary qazirgi qoǵamǵa aýadaı qajet. Mysaly, biz Semeıge bir ǵana «tarıhı ortalyq» mártebesin berip qoıýmen qatar,  1917-1926 jyl aralyǵyndaǵy tarıhı esimi «Alash» ataýyn  qaıtarsaq, bul bir Abaıǵa ǵana emes, búkil Alash qaıratkerlerine, Alash ıdeıasyna, Alash avtonomııasyna kótergen bir záýlim, laıyqty, tarıhı eskertkish bolar edi. Biz nege osyny eskermeımiz? Qazir bizdiń «tiri qudaıymyz» bar. Ol Qudaıymyz 1991 jyly 1 jeltoqsanda osy memleketimizdi qurypty. Qazir mektepterde oqý oryndarynda Qazaqstan tarıhy degen pán 91 jyldyń 1 jeltoqsanynan beri qaraı oqytylady. Túsindińiz be? Álıhannyń, jalpy Alash qaıratkerleriniń nasıhattalý negizi mektepten bastalýy tıis.  ⠀

- Aldaǵy 2 jyl kóleminde Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyq mereıtoıy kele jatyr. Siz alashtanýshy ǵalym retinde Ahmet Baıtursynulynyń mereıtoıy IýNESKO kóleminde toılansyn dep  memleket basshysyna hat joldaǵan bolatynsyz. Daıyndyq qanshalyqty deńgeıde júrgizilýde?

- Iá, alda Ahańnyń 150 jyldyq mereıtoıy kele jatyr. Bul mereıtoı IýNESKO aıasynda toılanýǵa tıis. 2016 jylǵy qateligimizdi jibermeýimiz kerek dep memleket basshysyna hat joldaǵan bolatynmyn. Sebebi ult kósemi bolǵan Álıhan Bókeıhannyń toıyn jetim qyzdyń toıyndaı da toılaǵan joqpyz. Al bul qatelik alda qaıtalanbaýǵa tıis. Qazirden bastap qolǵa alaıyq, ulttyq komıssııaǵa tapsyrma berińiz. Ahmet Baıtursynulynyń esimin sol IýNESKO uıymynyń búkil álemdik dańqty tulǵalar tizimine qossyn. Sóıtip Ahańnyń esimi álemdik deńgeıde kóterilsin degen bolatynmyn. Álıhannyń toıynda men jalǵyz ózim shyryldap júrgen bolsam, Ahańnyń toıynda birshama Alashtanýshylardyń bastary birigip, Ahmet Baıtursynulynyń  eńbekterin jınaqtap kitap retinde shyǵaryp jatyrmyz. Mereıtoı IýNESKO kóleminde, joǵary deńgeıde toılanady dep senemiz. «Úmitsiz shaıtan» deıdi ǵoı. Sondyqtan, zor úmit kútemiz.⠀

-Keńestik ıdeologııa sanamyzǵa sińip qalǵan, áli kúnge quldyq sanamen júremiz depsiz bir suhbatyńyzda. Budan qalaı jáne qashan qutylamyz? Memleketimiz táýelsizdik alyp, óz aldyna derbes memleket bolǵaly mine 29 jyl.

- Men bir ǵana nárse aıtqym keledi. Birinshiden, biz 1991 jyly 16 jeltoqsanynda saıası táýelsizdik aldyq. Biraq sol keshegi kelmeske ketken zulymdyq ımperııasynan qalǵan «jalǵan» ıdeologııalyq ustanymnan táýelsizdik alǵan joqpyz. Túsinesiz ǵoı, ıá? Búgingi Qazaqstannyń 29 jyldyq táýelsizdik dáýirinde shynyn aıtqanda, ulttyq ıdeologııa bolǵan joq. Ózińiz bilesiz, elimizde «Rýhanı jańǵyrý», «Uly dalanyń 7 qyry» degen Elbasymyzdyń maqalasy jaryq kórdi. Sol 2 maqala 2017-18 jyldary emes, 1991 jyldyń jeltoqsanynda eń bolmasa, 92 jyldyń qańtarynda jaryq kórgen bolsa, sol 2 maqala bizdiń ulttyq ıdeologııamyzdyń dińgegi, sara jolyna aınalýǵa tıis edi. Eki maqalaǵa nazar aýdaryp oqyp qarasańyz! Osy 20 jyldyń ishinde bizde ıdeıa kóp boldy. Biraq ıdeologııa bolǵan joq.

Eń bastysy, biz Keńes dáýirinen qalǵan ıdeologııadan áli tolyq tazaryp bolǵan joqpyz. Baıqasańyzdar, bizde memlekettik bılik basynda keshegi komsomol men partııanyń basshylary, solardyń ıdeolııasy qalyp qoıdy. Esińizde bolsa, qaısybir jyly komsomoldyń 100 jyldyǵyn parlamenttegi úkimet basynda otyrǵan kózi qaraqty qaıratkerlerimiz túgel qatysyp, ony zor qýanyshpen atap ótti. Mine, bul bizdiń zulymdyq ımperııasynyń jalǵan mıfologııasynan áli aryla almaǵanymyzdyń birden-bir kórinisi. Sondyqtan, qazir Alash ıdeıasynyń osy kúnge deıin nasıhattalmaı kelgenine, onyń áli buqara halyqtyń arasynan keń qoldaý taba almaı otyrǵandyǵynyń birden-bir syry osynda jatyr dep oılaımyn. ⠀

-Jeke ómirge oralsaq. Biraz jyl shetelde ómir súrdińiz. Qazirgi tańda balalaryńyz da shetelde turady. Ne sebep? Qazaqstanǵa kóńilińiz tolmaıdy ma?

-Men elge 2013 jyly oraldym. Iá, jasyrmaımyn. Meniń balalarym saýattaryn shet elde ashty. Mektepti de, JOO da shet elde oqydy. Olardyń dili, oıy, múddesi tipti basqasha. Men olarǵa qaıt dep aıta almaımyn.  Al kezinde 2010 jylǵa deıin olarǵa «balalarym, bilim alasyńdar, elge oralasyńdar. Elge qyzmet etesińder» dep aıtatynmyn. Al men qazir mynandaı jaǵdaıda olaı aıtýǵa aýzym barmaıdy. Olardyń birinshi tilderi aǵylshyn tili, ekinshisi shved, japon t.s.s birneshe tilderdi meńgergen. Shet eldiń daǵdysyna ábden úırenip qalǵan olardyń, elge qaıtqysy joq. Qaıtarýǵa asa qulyqty da emespin. Sebebi, olar óz salalarynyń naǵyz mamndaryna bolatynyna senemin.

Balalarymnyń baqytty bolǵanyn qalaımyn. Meniń kenje qyzym: «Qazaqstannyń tuńǵysh áıel Prezıdenti bolamyn» deıdi. Men senemin, ol bolady. Óz jaǵdaıyn jasap, bilim alyp, damyp bolǵan soń, elge kelip «Prezıdent» bolatynyna senemin. Eldegi áleýmettik jaǵdaıdy salystyrsam, eńirep, zarlap jylaǵym keledi. Mysaly, Shveııada halqy 9 mlnnan aspaıdy. Sol Shveııada 50 trans ulttyq kompanııa bar. Osyǵan senesiz be? Ondaǵy balalar týylysymen-aq memleket qamqorlyǵynda. Olarǵa eshkim «Úkimetpen aqyldaspadyń» dep aıtpaıdy. Suraǵyńyzǵa bir aq sózben jaýap qataıyn. Nege kóńilińiz tolmaıdy degen. Nege kóńilińiz tolady deńiz. Bir-aq nársege kóńilim tolady. Ol táýelsiz el bolǵanymyzǵa. Qalǵanynyń bárine kóńilim tolmaıdy. ⠀

-Alda saılaý kele jatyr. Siz «Aqjol» partııasynyń májilis depýtattyǵyna úmitker ekenińizdi jaqsy bilemiz. Nelikten «Aqjol" partııasyn tańdadyńyz?

-Kezinde Álıhan aıtypty ǵoı: «bul zamanda aıqasyp, tartysqandar ǵana tórden oryn alyp jatyr» dep. Sol úshin men de qol qýsyryp otyra almadym. Tańdaýym «Aqjol» partııasyna tústi. Sebebi, «Aqjol» partııasynyń saılaýaldy baǵdarlamasynan artyǵyn kórgenim joq. «Aqjol» aldymen jerdi satpaýdy kózdeıdi. Jer zat emes sata salatyn. Ulttyq baǵa jetpes baılyq. Ekinshiden, Alash ıdeologııasyn kózdeıdi. Úshinshiden, ádildik. Tórtinshiden, sybaılas jemqorlyqty aýyzdyqtaý. Eger memleket basqarý isinde «Alash» ıdeologııasy júzege asyrylatyn bolsa, odan elimiz utylmaıdy. Kerisinshe, utady. ⠀

-Bıylǵy saılaý qanshalyqty ádil ótedi dep oılaısyz?

Osyǵan deıin elimizde ádil saılaý bolǵan emes, ony basshylyq ta moıyndap: «Bıyl, buryn sońdy bolmaǵan ádil saılaý bolady» degen sózderimen ańǵartty. Halyq óz sheshimin jasaýǵa tıis. Men aıtar edim: Aınalaıyn halqym aý! Óziń qaı partııany qalaısyń, soǵan daýys ber! "Nur Otan" ba? "Nur Otanǵa" daýys ber. "Aqjol" ma? "Aqjolǵa" daýys ber! Eshkimdi qınaýdyń qajeti joq. Alaıda, halyq burynǵydaı qarańǵy emes. Kózderi ashyq, kórsoqyr emes. Bárin kórip otyr. Sondyqtan, úmitimiz zor. Eger eldiń bolashaǵy bulyńǵyr bolsyn demesek, durys jolǵa burylýymyz kerek. Kezinde bir kisi aıtypty ǵoı, «kútetin bolsam arty uzaq sııaqty» dep. Kútip júrgenime, mine 29 jyl boldy. Alaıda ózgergen eshteńe joq. Sondyqtan, áreketke kóshýdi jón sanadym. Saılaýǵa keler bolsaq árkim óz tańdaýyn jasasyn. Kútetin úmit kóp.⠀

- Suhbatyńyzǵa raqmet!

    Suhbattasqan: Elmıra KÓShEKBAI,

"Adyrna" ulttyq  portaly.

 

 

     

Pikirler