Materialda belgılı türkolog-ǧalym Qarjaubai Sartqojaūly Qytaidyŋ Ordos jazyǧyndaǧy türkı taipalarynyŋ qonys audaruy, olardyŋ qytailanyp ketkenı turaly şynaiy baiandaidy.
Şyǧys Aziiada Amur özenı bar. Sol Amurdyŋ ber jaǧynda Sianbi degen tau bolǧan. Būl tauly ölkenı erte kezderden türıkter meken etken. Bıraq jerı suyq, qatal aua raiy bolǧan. Sıbırge jaqyn aumaq. Sol sianbi tauyn meken etken türıkter aua raiynyŋ qataldyǧyna orai, qazırgı Qytaidyŋ Işkı Moŋǧoliia aumaǧyndaǧy Ordos jazyǧyna qarai qonys audarǧan.
Ordos jazyǧy Işkı Moŋǧoliianyŋ astanasy Höh höttan (Kök qala) 150 şaqyrym jerde ornalasqan. Qytailar ol jerdı «QT» qoltyǧy deidı. Sonda qys bolmaidy. Jerı jartasty ma dep oilaitynmyn. Bıraq jartasty emes. Ülken-ülken tau siiaqty adyr-adyr qūm taular bolady. Taza qūm emes, topyraq siiaqty taular. Jerınde būtalar köp ösken. Jerı şūraily, jyly bolyp keledı. Bügıngı künı sol aimaq – ortalyq Qytaidy kömırmen qamtamasyz etıp otyrǧan negızgı ekonomikalyq audan.
Ordostyŋ şūraily jerıne joǧaryda men söz etıp otyrǧan Sianbi türıkterı erte ǧasyrlarda köşıp keledı. Memleket qūrady. Sol uaqyttan qytailarmen soǧysyp, bırde jeŋılıp, bırde jeŋıp otyrady. Sol ǧasyrda Sianbi türıkterınıŋ sany 10 myŋ bolǧan. Olar köşpelı ömırdı tastap, maldaryn qūrtyp, kiız üilerın örtep qytailanyp, qytai dästürıne enıp ketedı. Oǧan tıkelei äser etken handary bolatyn. Osylaişa Sianbi türıkterı jer emıp, qytailanady. Būl b.z. 3-4 ǧasyrlary bolatyn. Sol uaqytta 10 myŋ bolǧan halqyŋyz, bälkım bügın 100 mln bolǧan şyǧar. Kım bılsın.
Endıgı qyzyqty aitaiyn, sol türıkterdıŋ ışınde būryn men kerei, naiman, merkıt siiaqty qazaq taipalarynyŋ bar ekenın bıletınmın. Qoŋyrattar, qiiattar da bar. Endı, biyl sol elge barǧanymda qaŋly men üisınnıŋ bar ekenın bıldım. Bızder oblys ortalyqtarynyŋ audandaryn Sairam, Saryaǧaş nemese Arşaly audandary dep atasaq. Işkı moŋǧoldar kädımgıdei kartasyna moŋǧol ärpımen Kerei audany, Naiman audany, Qoŋyrat audany, Üisın audany, Qaŋly audany dep jazyp tastapty. Sosyn men taŋyrqap:
– Üi, senderde qaŋly men üisınder bar ma?
– Bar.
– Öi, ötırık aitasyŋdar! Qalaişa olar, boluǧa tiıstı emes qoi, – dedım.
Sosyn menı, universitettıŋ prorektory üisınderge ertıp bardy. Barsam, kädımgıdei moŋǧol şapan kigen qompiǧan taza moŋǧol otyr. Men moŋǧolşa jaqsy söileimın ǧoi, men moŋǧolşa söilesem älgıler taŋǧalyp, taŋyrqaidy.
– Sız Qazaqstannan keldıŋız. Qalaişa moŋǧolşa jaqsy söileisız? – deidı. Sosyn men aitam
– Bızdıŋ eldıŋ tärtıbı qatal. Eger sol eldıŋ tılın bılmesen şetelge şyǧa almaisyŋ, sol üşın menı moŋǧol tılıne daiyndaǧan, – dep özderın qatyrdym. Özımşe maqtandym olarǧa. Qazaq ta jürgen jerınde tuǧan elınıŋ tuyn köterıp jür demei me. Älgı üisınderdıŋ taŋǧalǧany ras.
– Ne degen küştı daiyndaidy, sızde aksent joq. Sosyn du-du äŋgımege kırısıp kettık. Olar araǧyn qūidy. Etın asqan, ırımşık, qūrt-maiyn äzırlegen. Dästürlerı qazaqtarǧa köp ūqsas eken. Sosyn äŋgıme barysynda olardan sūradym.
– Nege sender üisınsıŋder, qaşan keldıŋder? – dep.
– Bılmeimız, äiteuır üisınbız, – deidı. Sosyn qaŋlyǧa barsam, bız qaŋlymyz deidı. Tıptı qaŋly deitın qala da bar eken. Sonda myna ekı halyq bır-bırımen (türık pen ışkı moŋǧol) keremet aralasqan. Tarihşy Raşid-ad-Dinde jazady: «mynandai, mynandai türık taipalary bar. Mynandai, mynandai moŋǧol taipalary bar. Türıkter küşeigende būlardyŋ barlyǧy türık bolyp ketken. Şyŋǧyshan zamanynda moŋǧoldar küşeiıp, būlar moŋǧoldyŋ qol astyna kırgen» deidı. Endı bır erekşelık, sol ekı halyq bır-bırımen Şyŋǧyshan zamanynda eşqandai audarmasyz söilesıp kelgen. Bıraq bügınde qytailanyp ketken Sianbi türıkterı turaly älı zertteu joqtyŋ qasy.
Endıgı qyzyqty aitaiyn, sol türıkterdıŋ ışınde būryn men kerei, naiman, merkıt siiaqty qazaq taipalarynyŋ bar ekenın bıletınmın. Qoŋyrattar, qiiattar da bar. Endı, biyl sol elge barǧanymda qaŋly men üisınnıŋ bar ekenın bıldım. Bızder oblys ortalyqtarynyŋ audandaryn Sairam, Saryaǧaş nemese Arşaly audandary dep atasaq. Işkı moŋǧoldar kädımgıdei kartasyna moŋǧol ärpımen Kerei audany, Naiman audany, Qoŋyrat audany, Üisın audany, Qaŋly audany dep jazyp tastapty. Sosyn men taŋyrqap:
– Üi, senderde qaŋly men üisınder bar ma?
– Bar.
– Öi, ötırık aitasyŋdar! Qalaişa olar, boluǧa tiıstı emes qoi, – dedım.
Sosyn menı, universitettıŋ prorektory üisınderge ertıp bardy. Barsam, kädımgıdei moŋǧol şapan kigen qompiǧan taza moŋǧol otyr. Men moŋǧolşa jaqsy söileimın ǧoi, men moŋǧolşa söilesem älgıler taŋǧalyp, taŋyrqaidy.
– Sız Qazaqstannan keldıŋız. Qalaişa moŋǧolşa jaqsy söileisız? – deidı. Sosyn men aitam
– Bızdıŋ eldıŋ tärtıbı qatal. Eger sol eldıŋ tılın bılmesen şetelge şyǧa almaisyŋ, sol üşın menı moŋǧol tılıne daiyndaǧan, – dep özderın qatyrdym. Özımşe maqtandym olarǧa. Qazaq ta jürgen jerınde tuǧan elınıŋ tuyn köterıp jür demei me. Älgı üisınderdıŋ taŋǧalǧany ras.
– Ne degen küştı daiyndaidy, sızde aksent joq. Sosyn du-du äŋgımege kırısıp kettık. Olar araǧyn qūidy. Etın asqan, ırımşık, qūrt-maiyn äzırlegen. Dästürlerı qazaqtarǧa köp ūqsas eken. Sosyn äŋgıme barysynda olardan sūradym.
– Nege sender üisınsıŋder, qaşan keldıŋder? – dep.
– Bılmeimız, äiteuır üisınbız, – deidı. Sosyn qaŋlyǧa barsam, bız qaŋlymyz deidı. Tıptı qaŋly deitın qala da bar eken. Sonda myna ekı halyq bır-bırımen (türık pen ışkı moŋǧol) keremet aralasqan. Tarihşy Raşid-ad-Dinde jazady: «mynandai, mynandai türık taipalary bar. Mynandai, mynandai moŋǧol taipalary bar. Türıkter küşeigende būlardyŋ barlyǧy türık bolyp ketken. Şyŋǧyshan zamanynda moŋǧoldar küşeiıp, būlar moŋǧoldyŋ qol astyna kırgen» deidı. Endı bır erekşelık, sol ekı halyq bır-bırımen Şyŋǧyshan zamanynda eşqandai audarmasyz söilesıp kelgen. Bıraq bügınde qytailanyp ketken Sianbi türıkterı turaly älı zertteu joqtyŋ qasy.
"history".kz
