Materıalda belgili túrkolog-ǵalym Qarjaýbaı Sartqojauly Qytaıdyń Ordos jazyǵyndaǵy túrki taıpalarynyń qonys aýdarýy, olardyń qytaılanyp ketkeni týraly shynaıy baıandaıdy.
Shyǵys Azııada Amýr ózeni bar. Sol Amýrdyń ber jaǵynda Sıanbı degen taý bolǵan. Bul taýly ólkeni erte kezderden túrikter meken etken. Biraq jeri sýyq, qatal aýa raıy bolǵan. Sibirge jaqyn aýmaq. Sol sıanbı taýyn meken etken túrikter aýa raıynyń qataldyǵyna oraı, qazirgi Qytaıdyń Ishki Mońǵolııa aýmaǵyndaǵy Ordos jazyǵyna qaraı qonys aýdarǵan.
Ordos jazyǵy Ishki Mońǵolııanyń astanasy Hóh hóttan (Kók qala) 150 shaqyrym jerde ornalasqan. Qytaılar ol jerdi «QT» qoltyǵy deıdi. Sonda qys bolmaıdy. Jeri jartasty ma dep oılaıtynmyn. Biraq jartasty emes. Úlken-úlken taý sııaqty adyr-adyr qum taýlar bolady. Taza qum emes, topyraq sııaqty taýlar. Jerinde butalar kóp ósken. Jeri shuraıly, jyly bolyp keledi. Búgingi kúni sol aımaq – ortalyq Qytaıdy kómirmen qamtamasyz etip otyrǵan negizgi ekonomıkalyq aýdan.
Ordostyń shuraıly jerine joǵaryda men sóz etip otyrǵan Sıanbı túrikteri erte ǵasyrlarda kóship keledi. Memleket qurady. Sol ýaqyttan qytaılarmen soǵysyp, birde jeńilip, birde jeńip otyrady. Sol ǵasyrda Sıanbı túrikteriniń sany 10 myń bolǵan. Olar kóshpeli ómirdi tastap, maldaryn qurtyp, kıiz úılerin órtep qytaılanyp, qytaı dástúrine enip ketedi. Oǵan tikeleı áser etken handary bolatyn. Osylaısha Sıanbı túrikteri jer emip, qytaılanady. Bul b.z. 3-4 ǵasyrlary bolatyn. Sol ýaqytta 10 myń bolǵan halqyńyz, bálkim búgin 100 mln bolǵan shyǵar. Kim bilsin.
Endigi qyzyqty aıtaıyn, sol túrikterdiń ishinde buryn men kereı, naıman, merkit sııaqty qazaq taıpalarynyń bar ekenin biletinmin. Qońyrattar, qııattar da bar. Endi, bıyl sol elge barǵanymda qańly men úısinniń bar ekenin bildim. Bizder oblys ortalyqtarynyń aýdandaryn Saıram, Saryaǵash nemese Arshaly aýdandary dep atasaq. Ishki mońǵoldar kádimgideı kartasyna mońǵol árpimen Kereı aýdany, Naıman aýdany, Qońyrat aýdany, Úısin aýdany, Qańly aýdany dep jazyp tastapty. Sosyn men tańyrqap:
– Úı, senderde qańly men úısinder bar ma?
– Bar.
– Óı, ótirik aıtasyńdar! Qalaısha olar, bolýǵa tıisti emes qoı, – dedim.
Sosyn meni, ýnıversıtettiń prorektory úısinderge ertip bardy. Barsam, kádimgideı mońǵol shapan kıgen qompıǵan taza mońǵol otyr. Men mońǵolsha jaqsy sóıleımin ǵoı, men mońǵolsha sóılesem álgiler tańǵalyp, tańyrqaıdy.
– Siz Qazaqstannan keldińiz. Qalaısha mońǵolsha jaqsy sóıleısiz? – deıdi. Sosyn men aıtam
– Bizdiń eldiń tártibi qatal. Eger sol eldiń tilin bilmesen shetelge shyǵa almaısyń, sol úshin meni mońǵol tiline daıyndaǵan, – dep ózderin qatyrdym. Ózimshe maqtandym olarǵa. Qazaq ta júrgen jerinde týǵan eliniń týyn kóterip júr demeı me. Álgi úısinderdiń tańǵalǵany ras.
– Ne degen kúshti daıyndaıdy, sizde akent joq. Sosyn dý-dý áńgimege kirisip kettik. Olar araǵyn quıdy. Etin asqan, irimshik, qurt-maıyn ázirlegen. Dástúrleri qazaqtarǵa kóp uqsas eken. Sosyn áńgime barysynda olardan suradym.
– Nege sender úısinsińder, qashan keldińder? – dep.
– Bilmeımiz, áıteýir úısinbiz, – deıdi. Sosyn qańlyǵa barsam, biz qańlymyz deıdi. Tipti qańly deıtin qala da bar eken. Sonda myna eki halyq bir-birimen (túrik pen ishki mońǵol) keremet aralasqan. Tarıhshy Rashıd-ad-Dınde jazady: «mynandaı, mynandaı túrik taıpalary bar. Mynandaı, mynandaı mońǵol taıpalary bar. Túrikter kúsheıgende bulardyń barlyǵy túrik bolyp ketken. Shyńǵyshan zamanynda mońǵoldar kúsheıip, bular mońǵoldyń qol astyna kirgen» deıdi. Endi bir erekshelik, sol eki halyq bir-birimen Shyńǵyshan zamanynda eshqandaı aýdarmasyz sóılesip kelgen. Biraq búginde qytaılanyp ketken Sıanbı túrikteri týraly áli zertteý joqtyń qasy.
"history".kz
