Quanyş Jūmabekūly: «Teolingvistikalyq sözdık» jasadyq

Teolingvistika (grekşe theos – qūdai, latynşa lingua – tıl) – qazaq tıl bılımınde tıl men dın salalaryn ūştastyra zertteitın jaŋa ärı endı qarastyrylyp jatqan baǧyttardyŋ bırı. Teolingvistikanyŋ derbes ǧylymi baǧyt retınde qalyptasuy men damuyna İ.V.Bugaeva, A.K.Gadomskii, V.İ.Postovalova siiaqty ǧalymdardyŋ bırşama üles qosqany belgılı. Teolingvistika terminınıŋ eŋ alǧaş ret 1976 jyly lingvistikalyq eŋbekterde qoldanylǧany aitylady. N.N.Glubokovskii özınıŋ «Grecheskii iazyk Novogo Zaveta v svete sovremennogo iazykoznaniia» (1915) atty eŋbegınde teologtar men tıl mamandarynyŋ bırlese jūmys ısteu qajettıgın bylai dep atap körsetken bolatyn: «V chastnosti, novozavetnyi iazyk slujit dlia nas iarkim svidetelem iskliuchitelnoi epohi, znamenatelnoi skolko v religioznom, stolko i v iazykovom otnoşenii, kogda obşenarodnaia grecheskaia rech, stanovias orudiem rasprostraneniia blagovestiia Hristova, delaetsia literaturno-pravosposobnoiu, zakrepliaetsia v avtoritetnom pismennom slove i nachinaet novoe literaturnoe tvorchestvo, kotoroe vo vsem svoem techenii otsylaet k svoemu ishodu i trebuet vseselogo poznaniia ego. Po vsem etim prichinam izuchenie grecheskogo bibleiskogo iazyka doljno byt neotlojnoiu i plodotvornoiu nauchnoiu zadachei i dlia bogoslovov, i dlia filologov v ravnoi stepeni i pri drujnom vzaimnom sotrudnichestve, chujdom pechalno gospodstvuiuşego razedineniia» [1]. 1981 jyly teolingvistika terminın belgiialyq tılşı-ǧalym Jan-Pera van Noppen qoldanady (Noppen J.P. van (ed.), Theolinguistics, (Studiereeks Tijdschrift Vrije Universiteit Brussel. Brussel, N.S.8, 1981). İ.V.Bugaeva bolsa «Blagodaria Kembridjskoi iazykovoi ensiklopedii D. Kristela termin «teolingvistika» poluchil osobuiu populiarnost [Crystal 1993]. Vskore A. Vagner ispolzoval ego, vystupiv v 1999 g. s dokladom Teolingvistika? – Teolingvistika! (Theolinguistik? – Theolinguistik!) na ejegodnom 32-m Lingvisticheskom kollokviume, prohodivşem v Kassele. On sravnil etot termin s uje ustoiavşimisia v lingvistike terminami «sosiolingvistika» i «neirolingvistika» i opredelil predmet i zadachi teolingvistiki [Wagner 1999]. V 2008 g. v Germanii vyşel 1-i tom serii «Theolinguistik». Na segodniaşnii den izdano ih uje 5 i obrazovana mejdunarodnaia rabochaia gruppa po teolingvistike» [2], – deidı. A.K.Gadomskii teolingvistika terminınıŋ tömendegıdei anyqtamasyn beredı: Vo-pervyh, teolingvistika – eto nauka svetskaia, nauka nadnasionalnaia, nauka nadkonfessionalnaia, nauka linvisticheskaia. Vo-vtoryh, ona doljna razdeliatsia na obşuiu i chastnuiu teolinvistiku. Chastnaia teolinvistika doljna issledovat proiavleniia konkretnoi religii ili problemy v iazyke, obşaia doljna zanimatsia universaliiami. Vo-tretih, teolingvistika mojet byt teoreticheskoi i prikladnoi. V-chetvertyh, teolingvistika mojet byt sinhronnoi i diahronnoi. Sinhronnaia teolingvistika doljna izuchat prosessy, proishodiaşie v iazyke i obşestve v nastoiaşii moment, abstragirovavşis vo vremeni, diahronnaia – izucheniem teh prosessov i izmenenii, kotorye proizoşli v prosesse istoricheskogo razvitiia. V-piatyh, teolingvistika mojet byt istoriko-tipologicheskoi. Ee seliu iavliaetsia izucheniem tipologii teolingvisticheskih iavlenii v ih istoricheskom razvitii. Teolingvistika mojet byt sravnitelnoi i sopostavitelnoi. [3]. QR BǦM ǦK Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ «Latyngrafikaly jaŋa ūlttyq älıpbi negızınde qazaq jazuyn jaŋǧyrtudyŋ ǧylymi-lingvistikalyq bazasyn äzırleu» jobasynyŋ 4.12 tarmaǧyna säikes «Kirill jäne latyn grafikalarynda teolingvistikalyq sözdık» jasaldy (Jauapty redaktory: PhD Jūmabek Quanyş Jūmabekūly, jauapty şyǧaruşy: f.ǧ.k. Seitbekova Ainūr Ataşbekqyzy, avtorlary: f.ǧ.k. Mūhitdinov Raşid Srajūly, PhD Jūmabek Quanyş Jūmabekūly, doktorant Seidamat Äsel Qazbekqyzy). Sonymen qatar atalmyş sözdıktıŋ jasalu barysynda Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ direktory, f.ǧ.k. Fazyljanova Anar Mūratqyzy, f.ǧ.d., professor Uäli Nūrgeldı Maqajanūly, f.ǧ.d. Garkaves Aleksandr Nikolaevich, f.ǧ.d., professor Mankeeva Jamal Aitqaliqyzy jäne t.b. ǧalymdardyŋ ūsynystarynyŋ qamtylǧanyn aita ketken jön. Būl sözdıkte qazaq tılındegı dıni eŋbekter men ädebi şyǧarmalarda, sondai-aq dıni saittardaǧy mätınderde qoldanylǧan tek İslam dınıne qatysty leksikalyq bırlıkter jinaqtalyp, söztızbege alyndy. Söztızbege alynǧan sözderdıŋ kirilmen qatar latynşa nūsqasy da ūsynyldy. Sözdıkte 600-ge juyq söz qamtyldy. Sözdık maqalalardaǧy atau sözderdıŋ (bırneşe varianty bar sözdıŋ ädebi varianty atau söz retınde alyndy) anyqtamalary, tüsındırmelerı, etimologiialyq belgısözderı, däiektemelık materialdary naq ärı jüielı berıldı. Zertteu nysanymyzǧa alynǧan dıni sözderdıŋ basym bölıgı – jalpyhalyqtyq qoldanystaǧy dıni sözder. Sözdıkke auyzaşar, aian, kebın, künä, paryz, peiış, sadaqa, ruh jäne t.b. qoldanylu jiılıgı joǧary sözder endı. Sözdıkte atteisttık ideologiia keŋınen nasihattalǧan keŋes däuırınde halqymyzdyŋ aktiv sözdık qorynan şyǧyp, leksikalyq jüienıŋ periferiiasyna jyljytylǧan jamaǧat, jämi meşıt, haram, halal siiaqty sözder qamtyldy. Būlardy qaita oralǧan sözder dep aituǧa bolady. Sözdıkte zätu irq, zimmi, irada, isnad, qasua, muazzin, mihrab, mubah, nifas, pamdat, firdaus, fitra syndy dıni dikurstaǧy dıni sözder de oryn aldy. Täuelsızdık alǧannan keiın qoǧamdyq-saiasi jäne mädeni özgerıster oryn alyp, dıni leksemalardyŋ keŋınen qoldanylu dinamikasy arta bastady. Alaida dıni ūǧymdar men sözderdıŋ tar maǧynada qabyldanuy da baiqalady. Mysaly, keibır tıl tūtynuşylar «jihad» sözın «basqalarǧa qaruly soǧys jürgızu» dep qana tüsınedı. «Jihad» sözınıŋ közdegen maqsatqa jetu jolynda aianbai eŋbek etu, qiynşylyqtarmen küresu, adamgerşılık qasietterdı jetıldıru, jaqsylyqty jaiu degen maǧynalaryn da eskergen dūrys. Sözdıkte osyndai qoǧamnyŋ ruhani ömırın belgıleitın dıni sözderdı qalpyna keltıru de közdelgen. Qoryta aitqanda, «Teolingvistikalyq sözdık» alǧaş ret jasalyp otyr. Jaqsy bastama jalǧasuymen baǧaly. Būl eŋbektıŋ qoǧamǧa tigızer paidasy zor degen senımdemız. Paidalanylǧan derekközder tızımı: 1) https://azbyka.ru/otechnik/Nikolaj_Glubokovskij/grecheskij-jazyk-novogo-zaveta-v-svete-sovremennogo-jazykoznanija/ 2) Bugaeva İ.V. Teolingvistika: teologiia + lingvistika? – Moskva: Rossiiskii gosudarstvennyi agrarnyi universitet MSHA im. K. A. Timiriazeva, 2015 jyl. 293 b. 3) http://sn-philol.cfuv.ru/wp-content/uploads/2016/12/gadomskiy_12.pdf Quanyş Jūmabekūly «Lingvistika» mamandyǧy boiynşa filosofiia doktory (PhD), Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı