Teolıngvıstıka (grekshe theos – qudaı, latynsha lingua – til) – qazaq til biliminde til men din salalaryn ushtastyra zertteıtin jańa ári endi qarastyrylyp jatqan baǵyttardyń biri. Teolıngvıstıkanyń derbes ǵylymı baǵyt retinde qalyptasýy men damýyna I.V.Býgaeva, A.K.Gadomskıı, V.I.Postovalova sııaqty ǵalymdardyń birshama úles qosqany belgili. Teolıngvıstıka termıniniń eń alǵash ret 1976 jyly lıngvıstıkalyq eńbekterde qoldanylǵany aıtylady. N.N.Glýbokovskıı óziniń «Grecheskıı ıazyk Novogo Zaveta v svete sovremennogo ıazykoznanııa» (1915) atty eńbeginde teologtar men til mamandarynyń birlese jumys isteý qajettigin bylaı dep atap kórsetken bolatyn: «V chastnostı, novozavetnyı ıazyk slýjıt dlıa nas ıarkım svıdetelem ısklıýchıtelnoı epohı, znamenatelnoı skolko v relıgıoznom, stolko ı v ıazykovom otnoshenıı, kogda obenarodnaıa grecheskaıa rech, stanovıas orýdıem rasprostranenııa blagovestııa Hrıstova, delaetsıa lıteratýrno-pravosposobnoıý, zakreplıaetsıa v avtorıtetnom pısmennom slove ı nachınaet novoe lıteratýrnoe tvorchestvo, kotoroe vo vsem svoem techenıı otsylaet k svoemý ıshodý ı trebýet vseelogo poznanııa ego. Po vsem etım prıchınam ızýchenıe grecheskogo bıbleıskogo ıazyka doljno byt neotlojnoıý ı plodotvornoıý naýchnoıý zadacheı ı dlıa bogoslovov, ı dlıa fılologov v ravnoı stepenı ı prı drýjnom vzaımnom sotrýdnıchestve, chýjdom pechalno gospodstvýıýego razedınenııa» [1]. 1981 jyly teolıngvıstıka termınin belgııalyq tilshi-ǵalym Jan-Pera van Noppen qoldanady (Noppen J.P. van (ed.), Theolinguistics, (Studiereeks Tijdschrift Vrije Universiteit Brussel. Brussel, N.S.8, 1981). I.V.Býgaeva bolsa «Blagodarıa Kembrıdjskoı ıazykovoı enıklopedıı D. Krıstela termın «teolıngvıstıka» polýchıl osobýıý popýlıarnost [Crystal 1993]. Vskore A. Vagner ıspolzoval ego, vystýpıv v 1999 g. s dokladom Teolıngvıstıka? – Teolıngvıstıka! (Theolinguistik? – Theolinguistik!) na ejegodnom 32-m Lıngvıstıcheskom kollokvıýme, prohodıvshem v Kassele. On sravnıl etot termın s ýje ýstoıavshımısıa v lıngvıstıke termınamı «soıolıngvıstıka» ı «neırolıngvıstıka» ı opredelıl predmet ı zadachı teolıngvıstıkı [Wagner 1999]. V 2008 g. v Germanıı vyshel 1-ı tom serıı «Theolinguistik». Na segodnıashnıı den ızdano ıh ýje 5 ı obrazovana mejdýnarodnaıa rabochaıa grýppa po teolıngvıstıke» [2], – deıdi. A.K.Gadomskıı teolıngvıstıka termıniniń tómendegideı anyqtamasyn beredi:
Vo-pervyh, teolıngvıstıka – eto naýka svetskaıa, naýka nadnaıonalnaıa, naýka nadkonfessıonalnaıa, naýka lınvıstıcheskaıa.
Vo-vtoryh, ona doljna razdelıatsıa na obýıý ı chastnýıý teolınvıstıký. Chastnaıa teolınvıstıka doljna ıssledovat proıavlenııa konkretnoı relıgıı ılı problemy v ıazyke, obaıa doljna zanımatsıa ýnıversalııamı.
Vo-tretıh, teolıngvıstıka mojet byt teoretıcheskoı ı prıkladnoı.
V-chetvertyh, teolıngvıstıka mojet byt sınhronnoı ı dıahronnoı. Sınhronnaıa teolıngvıstıka doljna ızýchat proessy, proıshodıaıe v ıazyke ı obestve v nastoıaıı moment, abstragırovavshıs vo vremenı, dıahronnaıa – ızýchenıem teh proessov ı ızmenenıı, kotorye proızoshlı v proesse ıstorıcheskogo razvıtııa.
V-pıatyh, teolıngvıstıka mojet byt ıstorıko-tıpologıcheskoı. Ee elıý ıavlıaetsıa ızýchenıem tıpologıı teolıngvıstıcheskıh ıavlenıı v ıh ıstorıcheskom razvıtıı. Teolıngvıstıka mojet byt sravnıtelnoı ı sopostavıtelnoı. [3].
QR BǴM ǴK Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń «Latyngrafıkaly jańa ulttyq álipbı negizinde qazaq jazýyn jańǵyrtýdyń ǵylymı-lıngvıstıkalyq bazasyn ázirleý» jobasynyń 4.12 tarmaǵyna sáıkes «Kırıll jáne latyn grafıkalarynda teolıngvıstıkalyq sózdik» jasaldy (Jaýapty redaktory: PhD Jumabek Qýanysh Jumabekuly, jaýapty shyǵarýshy: f.ǵ.k. Seıtbekova Aınur Atashbekqyzy, avtorlary: f.ǵ.k. Muhıtdınov Rashıd Srajuly, PhD Jumabek Qýanysh Jumabekuly, doktorant Seıdamat Ásel Qazbekqyzy). Sonymen qatar atalmysh sózdiktiń jasalý barysynda Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory, f.ǵ.k. Fazyljanova Anar Muratqyzy, f.ǵ.d., professor Ýálı Nurgeldi Maqajanuly, f.ǵ.d. Garkave Aleksandr Nıkolaevıch, f.ǵ.d., professor Mankeeva Jamal Aıtqalıqyzy jáne t.b. ǵalymdardyń usynystarynyń qamtylǵanyn aıta ketken jón.
Bul sózdikte qazaq tilindegi dinı eńbekter men ádebı shyǵarmalarda, sondaı-aq dinı saıttardaǵy mátinderde qoldanylǵan tek Islam dinine qatysty leksıkalyq birlikter jınaqtalyp, sóztizbege alyndy. Sóztizbege alynǵan sózderdiń kırılmen qatar latynsha nusqasy da usynyldy. Sózdikte 600-ge jýyq sóz qamtyldy. Sózdik maqalalardaǵy ataý sózderdiń (birneshe varıanty bar sózdiń ádebı varıanty ataý sóz retinde alyndy) anyqtamalary, túsindirmeleri, etımologııalyq belgisózderi, dáıektemelik materıaldary naq ári júıeli berildi.
Zertteý nysanymyzǵa alynǵan dinı sózderdiń basym bóligi – jalpyhalyqtyq qoldanystaǵy dinı sózder. Sózdikke aýyzashar, aıan, kebin, kúná, paryz, peıish, sadaqa, rýh jáne t.b. qoldanylý jıiligi joǵary sózder endi.
Sózdikte atteısttik ıdeologııa keńinen nasıhattalǵan keńes dáýirinde halqymyzdyń aktıv sózdik qorynan shyǵyp, leksıkalyq júıeniń perıferııasyna jyljytylǵan jamaǵat, jámı meshit, haram, halal sııaqty sózder qamtyldy. Bulardy qaıta oralǵan sózder dep aıtýǵa bolady.
Sózdikte zátý ırq, zımmı, ırada, ısnad, qasýa, mýazzın, mıhrab, mýbah, nıfas, pamdat, fırdaýs, fıtra syndy dinı dıkýrstaǵy dinı sózder de oryn aldy.
Táýelsizdik alǵannan keıin qoǵamdyq-saıası jáne mádenı ózgerister oryn alyp, dinı leksemalardyń keńinen qoldanylý dınamıkasy arta bastady. Alaıda dinı uǵymdar men sózderdiń tar maǵynada qabyldanýy da baıqalady. Mysaly, keıbir til tutynýshylar «jıhad» sózin «basqalarǵa qarýly soǵys júrgizý» dep qana túsinedi. «Jıhad» sóziniń kózdegen maqsatqa jetý jolynda aıanbaı eńbek etý, qıynshylyqtarmen kúresý, adamgershilik qasıetterdi jetildirý, jaqsylyqty jaıý degen maǵynalaryn da eskergen durys. Sózdikte osyndaı qoǵamnyń rýhanı ómirin belgileıtin dinı sózderdi qalpyna keltirý de kózdelgen.
Qoryta aıtqanda, «Teolıngvıstıkalyq sózdik» alǵash ret jasalyp otyr. Jaqsy bastama jalǵasýymen baǵaly. Bul eńbektiń qoǵamǵa tıgizer paıdasy zor degen senimdemiz.
Paıdalanylǵan derekkózder tizimi:
1) https://azbyka.ru/otechnik/Nikolaj_Glubokovskij/grecheskij-jazyk-novogo-zaveta-v-svete-sovremennogo-jazykoznanija/
2) Býgaeva I.V. Teolıngvıstıka: teologııa + lıngvıstıka? – Moskva: Rossııskıı gosýdarstvennyı agrarnyı ýnıversıtet MSHA ım. K. A. Tımırıazeva, 2015 jyl. 293 b.
3) http://sn-philol.cfuv.ru/wp-content/uploads/2016/12/gadomskiy_12.pdf
Qýanysh Jumabekuly
«Lıngvıstıka» mamandyǵy boıynsha
fılosofııa doktory (PhD),
Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy
Til bilimi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
