Ekınşı Qarabaq soǧysy üderısı: Täuelsızdıktı täu etken halyqaralyq türkı ūiymdarynyŋ tarihi missiiasy

Türkı integrasiiasy - 1992 jyldan bastau alatyn Türkı elderı basşylarynyŋ sammitterımen bekemdelıp, Nahchyvan kelısımımen (2009 j.) räsımdelgen, Türkı akademiiasynyŋ sübelı eŋbegınıŋ nätijesınde memleketaralyq deŋgeide strategiialyq tūjyrymdama retınde bekıtılgen, Türkı keŋesı ūiymynyŋ keşendı baǧdarlamalary arqyly jüielenıp kemeldene tüsken bırtūtas qūbylys. Baiqaǧanyŋyzdai, jazbamyz osy qūbylystyŋ negızgı ūiytqylary - Türkı keŋesı, Halyqaralyq türkı akademiiasy, Türksoi, TürkPA, Türık mädenietı men mirasy qory turasynda bolmaq, dälıregı, olardyŋ tügel türkınıŋ jaŋa tarihyndaǧy jaŋa belesı - Ekınşı Qarabaq soǧysy üderısındegı missiialaryna arnalmaq. Ondaǧy maqsatymyz – yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ atqarǧan naqty qyzmetterıne şolu jasai otyryp, qazırgı türkı integrasiiasynyŋ ūlasqan deŋgeiın alternativtı tūrǧydan baǧamdau. Sözsız, 44 kündık soǧys üderısınıŋ jeŋıspen aiaqtaluynda, eŋ aldymen Äzerbaijan Prezidentı İlham Älievtıŋ ūstanǧan sarabdal saiasaty, äzerbaijan halqynyŋ bekem bırlıgı häm ozyq ülgıdegı qaruly küşterınıŋ qaharmandyǧy şeşuşı röl atqardy. Al halyqaralyq diplomatiia maidanynda «ekı memleket, bır ūlt» ūstanymyna negızdelgen «Türkiia-Äzerbaijan» yntymaqtastyǧy men halyqaralyq türkı ūiymdarynyŋ missiiasy resmi Bakudyŋ halyqaralyq arenada tūǧyryn myǧymdap, mysyn arttyryp qana qoimai, tügel türkınıŋ bauyrlastyq ruhyn asqaqtatqany jasyryn emes. Desek te, üderıstıŋ halyqaralyq ūiymdar üşın kürdelı synaq bolǧanyn moiyndauymyz kerek. Olai deitın sebebımız, separatizm men agressiiany emes, halyqaralyq qūqyq pen bıtımgerlıktı tu etken atalǧan ūiymdardyŋ eşbırı (şaŋyraq kötergelı) tap osy Ekınşı Qarabaq soǧysyndai aimaqtyq maŋyzǧa ie geosaiasi, äskeri üderıstı öz täjıribesınen būryn soŋdy ötkermegen-dı. Onyŋ üstıne, Äzerbaijan-Armeniia qatynastarynyŋ kürdelılıgın aitpaǧannyŋ özınde, barlyq geosaiasi aktorlardyŋ müddelerı men mümkındıkterın eskerer bolsaq, ūiymdardyŋ arqalaǧan jauapkerşılıgınıŋ salmaǧyn baǧamdau qiynǧa soqpasy kerek. Mıne, däl osyndai jauapkerşılıgı asa zor, kürmeuı qiyn tarihi kezeŋde tügel türkınıŋ müddesın küittegen ūiymdardyŋ qimyl-qareketı qandai bolmaq edı? Öz missiialaryn tiıstı deŋgeide oryndai alar ma edı? Oryndai aldy ma?

Qaqtyǧys qarsaŋynda...

Türkı ūiymdarynyŋ qaiqaisysy bolmasyn Qarabaq mäselesın äu bastan jıtı nazarda ūstap, onyŋ BŪŪ şeşımderıne säikes şeşıluın talap etıp kelgen. Basqasyn aitpaǧannyŋ özınde, 12 şıldedegı  Armeniia-Äzerbaijan şekarasyndaǧy janjal kezınde alǧaş bolyp «Äzerbaijan qaruly küşterınıŋ qarymta toitarysynyŋ halyqaralyq qūqyq şeŋberınde jasalǧanyn» jäne būl mäselede «türkı elderınıŋ Äzerbaijandy tolyq qoldaityndyǧyn», «daudyŋ ekı eldıŋ de halyqaralyq qauymdastyq tarapynan bekıtılgen memlekettık şekaralary, territoriialyq tūtastyǧy jäne egemendıgı şeŋberınde beibıt jolmen şeşıluın» talap etıp, Äzerbaijanǧa qoldau körsetken osy yntymaqtastyq ūiymdary bolatyn. Bıtımgerlık kelısımı jasalǧannan soŋ da atalǧan ūiymdar BŪŪ şeşımderı şeŋberınde resmi Bakudyŋ ūstanymy men müddesın küntärtıbınen bır sätke de tüsırgen emes. Būǧan täuelsız türkı elderınıŋ ortaq saiasi ūiymy - Türkı keŋesı Bas hatşysynyŋ ūiymǧa müşe elderdıŋ ortaq jıgerın däl körsete bılgen mälımdemesı men mälımdemege qatysty Äzerbaijan Prezidentı İlham Älievtıŋ Türkı keŋesınıŋ qūrmettı töraǧasy Nūrsūltan Nazarbaevqa joldaǧan alǧys haty dälel. Atalǧan qūjatta Älievtıŋ «qūjatqa joǧarǧy baǧa berıp, mūnyŋ türkı yntymaqtasyǧynyŋ naqty körınısı» dep airyqşa atap ötuı joǧarydaǧy pıkırımızdı tolyqtai quattaidy. Sonymen qatar, Bas hatşy Baǧdat Ämreevtıŋ 8-9 qyrküiek künderı Äzerbaijanǧa jasaǧan ısspary kezınde jariialaǧan üdeuınde «BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ 1993 jyly qabyldanǧan tiıstı şeşımderı negızınde Armeniia qaruly küşterınıŋ Äzerbaijan Respublikasynyŋ okkupasiialanǧan barlyq aumaqtaryn jedel, sözsız jäne tolyqtai bosatuyn talap etkenın» airyqşa atap ötuımız kerek.  

Ekınşı Qarabaq soǧysy: Tılde, ıste, pıkırde bırlık!

Türkı yntymaqtastyq ūiymdary Ekınşı Qarabaq soǧysy (27.09-10.11.2020 j.) tūtanyp, tötenşe jaǧdai ornaǧan syndarly kezeŋnıŋ alǧaşqy künderın-aq «daudy BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ şeşımderınıŋ negızınde beibıt jolmen retteuge jäne EQYŪ Minsk tobynyŋ qoldauymen kelıssözder prosesıne nūqsan keltıruı mümkın qandai da bır arandatuşylyq mälımdemeler men äreketterge jol bermeu kerektıgıne basa nazar audaryp», «Armeniia qaruly küşerınıŋ Äzerbaijan Respublikasynyŋ okkupasiialaǧan barlyq aumaqtaryn jedel, sözsız jäne tolyqtai bosatuy» jönındegı talybyn taǧy da quattai otyryp, «halyqaralyq qauymdastyqtan okupasiiadaǧy Äzerbaijan teritoriialaryndaǧy mädeni mūralardy joiuǧa baǧyttalǧan Armeniianyŋ agressorlyq saiastyna toqtau saludy» batyl türde talap etıp qana qoimai, alaŋdauşylyqpen üderıstı jıtı baqylauda ūstady. Al Türkı akademiiasy Turkic Weekly biulletenı arqyly qoǧam men eksperttık ortany  üderısten habardar etıp otyrdy. Öz kezegınde resmi Baku de mūndai qoldaulardy elep-eskerıp, rizaşylyǧyn bıldırıp otyrdy. Osy tūrǧydan alǧanda Äzerbaijan Prezidentı İlham Alievtıŋ Türkı yntymaqtastyq künı (3 qazan) men Türkı keŋesınıŋ 28 qyrküiekte jasaǧan qoldauyna orai Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevqa, Özbekstan Respublikasynyŋ Prezidentı Şafkat Mirziioevke, Qyrǧyzstan Respublikasynyŋ Prezidentı Sooranbai Jeenbekovqa  joldaǧan alǧys haty sözımızdı däiekteitın maŋyzy zor qūjat bolyp esepteledı.  

Türkı yntymaqtastyq ūiymdary Gänjä men Bärdaǧa araşa tüstı!

Soǧys oty beibıt tūrǧyndardy şarpymauy kerek! Būl halyqaralyq qūqyqpen, Jeneva konvensiiasymen bıkıtılgen mındetteme, asuǧa bolmaityn, tyiym salynǧan qyzyl jolaq! Solai bola tūra, Armeniia qaruly küşterı 11 qazanda soǧys şebınen alys jatqan Äzerbaijannyŋ Bakudan keiıngı eŋ ırı qalasy Gänjänı, 27-28 qazan künderı Bärde qalasyna zymyranmen şabuyl jasady. Ozbyr şabuyldardyŋ saldarynan Gänjäde 9 beibıt tūrǧyn qaza tauyp, 30-dan astamy auyr jaraqat alsa, Bärdede 27 adam qūrban bolyp,  83 tūrǧyn jaraqat aldy. Türkı ynytmaqtastyq ūiymdary būl joly da asqan alaŋdauşylyqpen halyqaralyq qauymdastyqtyŋ nazaryn tragediiaǧa audarady. Atap aitqanda, Türkı mädenietı men mūrasy qorynyŋ Prezidentı Günai Efandieva tarapynan jasalǧan ündeude, halyqaralyq qauymdastyqtyŋ şabuyldy halyqaralyq terrerozim retınde baǧalanuy men qylmyskerlerdıŋ jauapqa tartyluy talap etıldı. Al Türksoi ūiymynyŋ Bas hatşysy Düisen Qaseinov Türkı älemınıŋ öner qairaterlerı atynan Armeniianyŋ būl zaŋsyz äretketterıne toqtau saluyn talap ettı. Türkı akademiiasynyŋ töraǧasy Darhan Qydyrälı «Türkı akademiiasynyŋ Halyqaralyq qūqyq normalary men qaǧidattaryn qataŋ saqtaityndyǧyn rastai otyryp, qaqtyǧysty BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ şeşımıne säikes Äzerbaijan Respublikasynyŋ egemendıgı, aumaqtyq tūtastyǧy jäne halyqaralyq deŋgeide moiyndalǧan şekaralarynyŋ myzǧymastyǧy negızınde retteuge şaqyrdy». Būdan bölek Armeniia qaruly küşterınıŋ Äzerbaijannyŋ beibıt tūrǧyndaryna qarsy baǧyttaǧan şabuyldaryn üdetuıne bailanysty Türkı keŋesınıŋ Bashatşysy Baǧdat Ämreevtıŋ Äzerbaijannyŋ Syrtqy ıster ministrı Jeiun Bairamovpen jasaǧan keŋesınde Bas hatşy «Armeniia qaruly küşterın soǧys aimaǧynan alys jatqan beibıt aimaqqa jasaǧan şabuylyn qataŋ aiyptai otyryp, Türkı keŋesınıŋ Äzerbaijandy tolyq qoldaityndyǧyn» taǧy da quattady. Al 19 qazanda Jastar platformasynyŋ (onlain rejimde) jiynyn ötkızıp, türkı jastarynyŋ agressiiaǧa qarsy jıgerın halyqaralyq qauymdastyqqa jetkızdı. Barlyq türkı elderındegı ökılderı men müşelerı qatysqan jiynda Jastar patformasy halyqaralyq qauymdastyqtan şabuyldardy toqtatu üşın jedel şara qoldanuyn talap etıp, Äzerbaijandy zaŋdy küresınde qoldau üşın ortaq ıs-äreket jol kartasyn qabyldady.  Al 20 qazan künı Gänjä qalasyna arnaiy baryp, soqqy jasalǧan aimaqtarda tekserıs jūmystaryn ötkızıp «būl qasırettı künderde Türkı älımınıŋ, türkı elderınıŋ Äzerbaijanmen bırge» ekendıgın mälımdedı. Sözsız, täuelsızdık pen territoriialyq tūtastyq - är eldıŋ eŋ asyl mūraty. Osyndai asyl mūrat jolyndaǧy Äzerbaijan halqynyŋ ädelettı küresıne qazaq halqynyŋ ruhani demeu körsetpeuı mümkın emes-tı. Solai boldy da. Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälınıŋ mūryndyq boluymen  osy bır qasterlı de atauly künnıŋ qūrmetıne bauyrlas Qazaqstannyŋ elordasy Nūr-Sūltannyŋ eŋ körıktı ǧimarattarynyŋ bırı – QTJ-nyŋ diodty jaryq displeiınde ekı kün boiy Äzerbaijannyŋ memlekettık tuy jelbıredı. Öz kezegınde būl aksiia tek Qazaqstan men Äzerbaijanda ǧana emes, sonymen qatar küllı türık älemınde rizaşylyqpen oŋ qabyldanyp ülken qoǧamdyq rezons tudyrdy. Sonymen qatar, Türkı keŋesınıŋ üderıs pen qatar Äzerbaijannyŋ soǧystan keiıngı jaǧdaiyna da män berıp, azat etılgen territoriialaryn qalpyna keltıru, aimaqtyŋ infrastrukturalyq, önıdırıstık, sauda-ekonomikalyq älauqatyn köteru maqsatynda «Äzerbaijannyŋ äleumettık jäne ekonomikalyq damuynyŋ jaŋa kezeŋı» baǧdarlamasyn daiyndap, ony Türkı sauda jäne önerkäsıp palatasynyŋ retteuımen ıske qosu jönındegı resmi Bakuǧa jasaǧan ūsynysy men soǧystan zardap şekken tūrǧyndar üşın gummanitarlyq kömek jöneltkenın bauyrlastyqtyŋ şynaiy nyşany retınde baǧalanǧanyn erekşe atap ötuımız kerek.  

Jeŋıs: Şähitter ölmes bolar, otan bölınbes bolar!

10 qaraşa 2020 jyl. Äzerbaijanyŋ jeŋısın äigıleitın tarihi kün boluymen qatar, BŪŪ şeşımderın basşylyqqa alyp, bıtımgerlıktı pen salihaly saiasatty biık qoiǧan türkı yntymaqtastyq ūiymy men ūiymǧa müşe täuelsız türkı elderı üşın de asa maŋyzdy kün – jeŋıs künı!

Būl turaly Türkı keŋesınıŋ Bas hatşysy Baǧdat Ämreev Äzerbaijannyŋ jeŋsıne orai jariialaǧan ündeuınde «Türkı keŋesınıŋ üş jaqty Ortaq deklarasiiany oŋ qabyldaityndyǧyn, Äzerbaijan Prezidentı men halqyn okkupasiialanǧan territoriialaryn BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ şeşeşımderıne säikes kerı qaitaru küresındegı tarihi jeŋısmen qūttyqtap, būl jeŋıstıŋ Türkı keŋesıne müşe elderdıŋ arasyndaǧy qatynastarǧa, türkı älemındegı integrasiialyq üderısterge tyŋ serpın beretındıgın» erekşe atap öttı.

Sūrapyl soǧysty jeŋıspen aiaqatap, qasıretke toly jyldardy basynan ötkergen halyqtyŋ ruhani jyludy bırınşı kezekte öz bauyrlarynan kütetındıgı qanşalyqty tabiǧi qūbylys bolsa, sol bır tarihi künderde (ındettıŋ qauıpın ekınşı kezekke yǧystyryp qoiyp) tek qazaqtyŋ atynan emes, sonymen qatar tügel türkınıŋ atynan arnaiy baryp, quanyşyna ortaqtasyp, qazaly jandarǧa köŋıl aitqandardyŋ bauyrlastar tarapynan ıltipatqa bölenuı  sonşalyqty tabiǧi zaŋdylyq. Endeşe, jeŋıs künderınde Gänjä men Bakuge arnaiy ıssparamen barǧan Türkı akademiiasy basşysy Darhan Qydyrälınıŋ sol missisynyŋ tarihi mänge ie bolǧanyn da airyqşa atap ötuımız kerek.  

Qorytyndy

Ökınışke orai maqalamyzda ynymqtastyq ūiymdarynyŋ üderıs kezınde atqarǧan barlyq jūmystaryn: ündeulerı men mälımdemelerın, maqalalar men basylymdaryn, ärtürlı deŋgeidegı resmi kezdesuler men talqylaularyn, onlain/oflain jiyndaryn t.b. tügel qamtu mümkın bolmaǧandyqtan, tek ynytmaqtastyŋ jarqyn ülgısı retınde qoǧamdyq rezonans tudyrǧan şaralardyŋ bırqataryn ǧana toqtalyp öttık. Äitse de, üderıs kezındegı türkı yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ bıtımgerlık ūstanymdary men bılıktılıgın äigıleitın myna faktılerge arnaiy nazar audarudy jön sanadyq: 1 – Türkı yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ barlyq ündeulerı men mälımdemelerı BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ şeşımderıne negızdelıp resmi Baku tarypynan rizaşylyqpen qabyldandy. Osyǧan orai Äzerbaijan Prezidentı İlham Äliev tarapynan Türkı keŋesınıŋ Qūrmettı töraǧasy Nūrsūltan Nazarbaevqa, türkı eldırınıŋ prezidentterıne joldanǧan alǧys hattarynda «türkı ynytmaqtastyǧynyŋ körınsı» dep baǧa berıldı. 2-  Halyqaralyq ūiymdardyŋ Armeniia qaruly küşterınıŋ soǧys şebınen alys jatqan Äzerbaijannyŋ beibıt qalalaryna balistikalyq zymyranmen jasaǧan şabuylyna qatysty ündeulerı men mälımdemelerı, sondai-aq, ūiym basyşylarynyŋ Gänjä qalasyna jasaǧan arnaiy ıssaparlary rezonanstyq mänge ie boldy. 3- Türkı akademiiasynyŋ Qarabaq mäselesıne qatysty qazaq tılınde jaryq körgen basylymdary men aqparattyq qyzmetı (Turkic Weekly) yntymaqtastyŋ maŋyzdy körsetkışı retınde baǧalanady. 4- Türkı akademiiasynyŋ basşysy D.Qydyrälınıŋ mūryndyq boluy jäne QR Ükımetınıŋ qoldauymen ekı kün boiy Äzerbaijannyŋ memlekettık tuynyŋ QTJ ǧimaratynyŋ LED  ekranynda körsetıluı tek ūiymnyŋ ǧana emes, sonymen qatar qazaq halqy men ükımetınıŋ äzerbaijan halqyna degen şynaiy bauyrlastyq lebızınıŋ dälelı retınde küllı türkı älemınde rezonans tudyrdy. 5- Türkı keŋesınıŋ okkupasiiadan azat etılgen territoriialardy qalpyna kelıtıru, aimaqtyŋ sauda-eknomikalyq älauqatyn köteruge baǧyttalǧan arnaiy baǧdarlamasy sauda-ekonomikalyq integrasiianyŋ jaŋa belesı retınde baǧalandy. 6- Yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ ündeulerı men  mälımdemelerı mazmūndyq tūrǧydan bırın-bırı tolyqtyryp, ūiymdardyŋ salalary tūrǧysynan mäselenı keşendı türde qamtydy. Mysaly, Gänjä men Bärda qalalaryna jasalǧan şabuylǧa qatysty ündeulerde Türkı keŋesı men Türkı akademiiasy mäselege qatysty halyqaralyq qūqyq pen türkı elderınıŋ ortaq ūstanymyn alǧa şyǧarsa, Türıksoi ūiymy tragediiaǧa qatysty türkı älemı öner qairatkerlerınıŋ alaŋdauşylyǧyn jetkızdı, al Türkı mädenietı men mūrasy qory halyqaralyq quymdastyqtan şabuyldardyŋ terakt retınde baǧalanuyn talap ettı.

Bızdıŋ esepteuımızşe, ynytymaqtastyq ūiymdary üderıs kezeŋınde ärtürlı platformalar men formatta jetpıske tarta şara atqarǧan, onnan astam ündeu men mälımdeme  jariialap, türkı yntymaqtastyǧy men Qarabaq taqyrybynda bes basylym (Türkı akademiiasy - 3, Türkı mädenietı men mūrasy qory - 2)  jaryqqa şyǧarǧan, Türkı akademiiasynyŋ Turkic Weekly biulletenı tarapynan aqparattyq qoldau jasalǧan.

Joǧaryda kelıtırılgen derekterge süiene otyryp Türkı yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ (panmediia jaǧdaiy men būryn soŋdy soǧys täjıribesın ötkermegendıgıne qaramastan) Ekınşı Qarabaq soǧysy üderısı kezınde BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ şeşımderıne säikes Äzerbaijannyŋ memlekettık territoriiasynyŋ tūtastyǧyn qamtasyz etıluınde, Äzerbaijannyŋ ädılettı küresıne qoǧam men halyqaralyq qauymdastyqtyŋ nazaryn audaruda, halyqaralyq qauymdastyqqa Äzerbaijan men türkı elderınıŋ ortaq talaptaryn jetkızude, sondai-aq, müşeles är eldıŋ bauyrlastyq qoldauyn resmi Baku men äzerbaijan halqyna bıldırude(!) özıne jüktelgen missiialaryn joǧarǧy deŋgeide atqardy dep naqty türde aita alamyz. Būl pıkırımızge Äzerbaijan Prezidentı İlham Älievtıŋ Türkı keŋesınıŋ Bas hatşysy Baǧdat Ämreevtı qabyldau kezınde «türkı ūiymdarynyŋ körsetken qoldaularyn joǧarǧy baǧalaityndyǧyn» mälımdeuı tolyq aiǧaq bola alady. Al üderısten keiıngı Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Äzerbaijan Prezidentı İlham Älievtı qūttyqtauy men özara yntymaqtastyq pen halyqaralyq arenadaǧy yqpaldastyq jaiyn talqylaǧandyǧy, sondai-aq, İlham Älievtyŋ  qazaqstandyq kompaniialardy Tauly Qarabaqty qaita qalpyna keltıru jūmystaryna atsalysuǧa şaqyruy joǧarydaǧy pıkrımızdı quattai tüsedı. Ekınşı Qarabaq soǧysy üderısınıŋ nätijesı bügınde Türkı integrasiiasynyŋ jaŋa deŋgeige köterılgenın, özge geosaiasi  küş ortalyqtaryna yqpal ete alatyn jaŋa real, jaŋa küş, jaŋa qūbylys retınde qalyptasqanyn aiqyndap berdı. Al türkı yntmaqtastyq ūiymdary öz damu tarihynda alǧaş  ret soǧys täjıribesı men synaǧynan sürınbei ötıp, türkı integrasiiasynyŋ immundyq mehanizmı retınde şyŋdala, kemeldene tüstı.  

Taqyryp tūzdyǧy (Soŋǧy söz orynyna)

Būdan keiıngı kezeŋderde türkı yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ ötkergen üderısterden tiıstı qorytyndy şyǧaryp, är eldıŋ eŋ qymbaty – memlekettık täuelsızdık pen territoiialyq tūtastyqty, eldık pen egemendıktı mäŋgı etude jaŋa bastamalardy qolǧa alatyndyǧyna eş kümän keltırmeimız. Täuelsızdık degennen kep şyǧady, taiau künderı äldebır piǧyldardyŋ asqyna bastaǧan şaǧynda Türkı akademiiasy uaqyttyŋ tynysyn däl tanyp «Türkı älemınıŋ tarihi-mädeni atlasy» atty sübelı eŋbektı jaryqqa şyǧarǧany barşaǧa mälım. Osynyŋ özın (basqasyn aitpaǧannyŋ özınde) täuelsızdıktı täu etken atalǧan ūiymdardyŋ missiiasyn aiǧaqtai tüsetın tarihi qaraket dep bılemız...    

Nūrǧali JÜSIPBAI