Han Kenenıŋ bas süiegı qaitaryluy mümkın degen aqparat şyǧyp, jelı şulap jatyr. Türlı pıkır, türlı oi aityluda. Pliuralistık qoǧamda san aluandylyqtyŋ boluy zaŋdy. "Kenesarynyŋ basy qaitsa da, eşteŋe özgermeidı", "Kenesarynyŋ basyn emes, syrtqa ketıp jatqan basy bar jandardy oilaiyq", "Kenesarynyŋ basy qaitsa, halyqtyŋ ruhy oianady degen ötırık", "Tehnokrattyq qoǧam qūruǧa tiıspız", "El Marsqa ūşyp jatyr, bız bas ızdep jürmız", "Gumanitarly qoǧamnan tehnokrattyq qoǧamǧa öteiık", "İlon Mask bolaşaqqa qadam jasauda, bız ötken şaqty ızdep jürmız" jäne basqa pıkırler aitylyp jatyr. Kelısuge de, kelıspeuge de bolady ärine.
Menıŋ oiymşa rasymen Han Kenenıŋ bas süiegı tabylsa, onda būl tarihşylardyŋ jeŋısı, jemısı. Şaŋ basqan arhivterdı aqtaryp, Qazaq-qyrǧyz-orys arasynda ekspedisiia jasap, qūjattardy köz maiyn tauysyp oqyp, osydan 174 jyl būryn bolǧan qaiǧyly oqiǧanyŋ hronologiiasyn qalyptastyruǧa tyrysu ülken eŋbektı qajet etedı. Qūjattardy oqu üşın de köpşılık aitqandai "qu söz" emes, bılım kerek. Tarihi bılım.
Kenesarynyŋ bas süiegın talqylau qazaqty tehnokrattyq qoǧam boluǧa kedergı jasaidy degen külkılı paiym. Öte külkılı. Tehnokrattyq qoǧam qūrmauǧa tarih, ädebiet, gumanitarlar emes, jemqorlyq, paraqorlyq, biurokratiia, Bäke-Säke, tamyr-tanys kınälı. Tehnokrattyq qoǧam qūraiyq degen sözdı qarapaiym halyqqa emes, Ükımetke aitu kerek. Ministr, deputat, departamentterge.
Gumanitariia emes, tehnokrattyq qoǧamnyŋ qūrylmauyna 30 jyl boiy şikızat öndıruşı ekonomikadan şyǧa almaǧan memlekettık saiasat kınälı. Gumanitariia emes, ekonomikany ärtaraptandyra almaǧan qate şeşımder kınälı. Gumanitariia emes, öndıruşı emes, tūtynuşy qoǧamnyŋ ornauyna yqpal etken qate baǧdarlamalar kınälı. Bır ǧana mysal. Tehnokrattyq qoǧam qūruǧa ūmtylys retınde jasalǧan planşet şyǧaratyn zauyt qaida qazır? Aqqu planşetın aitamyn. "Aqqu" ūşyp kettı, "kölı" qaldy. Sondyqtan tehnokrattyq qoǧamǧa tarihi aşular, ädebi şyǧarmalar, jazylǧan pesalar, qaitqan hanymyzdyŋ basy kınälı emes, oǧan tek JEMQORLYQ kınälı. Dälel köp: LRT, Gate City, "Aqqu"...
Gumanitarlyq ǧylymdar tehnokrattyq qoǧamǧa kerı yqpal etetını jaily oidy qate dep sanaimyn. Gumanitar baryp tehnokrattyŋ ofisın tartyp alsa, gumanitar baryp observatoriiasyna kırıp alsa äŋgıme bölek. Onda ait. Bıraq olai emes qoi. Men, sız, olar tehnokrattyq qoǧam dep oilaityn AQŞ, Qytai, Japoniiaǧa qaraŋyz. Tarih, ädebietke bızden köp qarjy böledı. Jüzdegen ese, tıptı myŋdaǧan ese. Künı keşe ǧana Japoniia Qūbylai hannyŋ joryǧynan qalǧan kemelerdı, dulyǧa, qylyştardy tauyp, mūrajaiǧa qoidy. Al bız Hannyŋ basy tabylsa, "oibai tehnokrat bolaiyq, bolaşaqqa qaraiyq" dep baj ete qaldyq. Bolaşaqqa qaraiyq, kım kedergı. Artta qalǧan el ekenımız hannyŋ basy tabylǧanda eske tüskenı qyzyq boldy.
Memlekette barlyq ǧylym damuy tiıs. Fizika, himiia, biologiia, medisina, tarih, ädebiet, suret jäne basqa. Bıreuı bıreuıne kedergı emes. Bırı ruhaniiat, bırı tehnokrat. Ekeuı qaiyqtyŋ qos eskegındei qatar esılgende ǧana, qoǧam alǧa jyljidy. Robot jasaityn Japoniia, ūşaq qūraityn AQŞ, telefon şyǧaratyn Koreia tarihty, ädebiettı ysyryp tastaǧan joq qoi. Qatar alyp keledı. Bızde söitelık. Eşkım de bıreudı qolynan ūstap, "bız bas süiek äkelgelı jatyrmyz, sen zertteuıŋdı qoia tūr" dep zerthanasynan, şeberhanasynan, zauytynan (eger ol bar bolsa ärine), quyp jatqan joq. Jūmysyŋdy jasai ber. Alaŋdama!
Bız ūzaq jyldar boiy ruhaniiaty bodandyqtyŋ qamytyn kiıp, ūlttyq bolmysy men ötkenı jūlym-jūlym bolǧan elmız. Ūltpyz. Bız älı künge aştyqtan qanşa qazaq qyrylǧanyn naqty bılmeitın memleketpız. Naqtylyq joq, tek boljam. Tek şamalau. Al naqtylyq bolu üşın zertteu kerek, zerdeleu kerek. Mynau sonyŋ bırı. Ötkenımızdı ūmyttyrmaq boldy. Jartylai ūmyttyrdy, jartylai joǧaltty, qasaqana örtedı, ädeiı tarihymyhzdyŋ paraqtaryn jyrtyp tastady. Endı sony ızdep jatyrmyz, joǧalǧan jartyny tapqymyz keledı. Esı dūrys ūlttyŋ äreketı ǧoi. Tıptı osy jolda tehnokrat pen gumanitar qol ūstasyp jürse, onda joǧalǧan jädıger, ūmytylǧan tarih tez tabylady, tez eske tüsedı. Sony ūǧaiyqşy. Kelıspeuge qūqylysyz.
Ūlty üşın qan tögıp, jan berıp, ūrpaǧy üşın basy domalaǧan babamyzdyŋ bas süiegı Otanyna qaityp, jany jai tapsyn degen tılegım bar.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
