Ejelgi túrkilerdiń uǵymynda Ulystyń uly kúni – eń alǵashqy kúnniń kókjıekten týýy, eń alǵashqy báısheshektiń gúl atyp qaýyz jarýy, eń tuńǵysh tóldiń sharanany jarǵan qasıetti sáti, tabıǵat ananyń býsanyp, búkil ǵalamdy, ómirdi jaratqan ilki mezeti bolyp sanalatyn. Erte, erte, ertede tabıǵat ana tolǵatyp, kúlli ómir-tirshilikti jaratqanda álem alǵash qalyptanypty, sol kezde alyp báıterek kishkentaı ǵana shilik eken, túpsiz muhıt shalshyq eken, zańǵar taýlar bir ýys balshyq eken, qara tas sábıdiń eńbegindeı balqyp jatypty, alǵashqy shyqqan kúnniń nuryn boıyna sengen túıe kóre almaı, oıyna sengen aılaker tyshqan kóripti, sol kezden beri jylqaıyrý paıda bolypty deıdi túrki ápsanasy.
Túrkiniń on eki jyldyq múshelinde birinshi jyl nege tyshqan boldy? Kúldir-kúldir kisinegen jylqy, qońyr minez qoı, alǵyr barys, sahara kemesi túıe nege alǵa shyqpady báıgede? Sebebi, mıfologııalyq-ertegilik estetıka udaıy álsiz kishkentaıdy dáriptep, jeńisten jeńiske jetkizip, zoreker alyp kúshtini súrindirip, únemi ýtopııalyq ádilettiń saltanat qurýyn jaqtaıdy. Endeshe daladaǵy eń alyp haıýan túıe men eń kishik janýar tyshqan básekelesedi de, nátıjesinde ańqaý da kómbis Oısylqara ońbaı jeńilip, sanattan shyǵady, al denesi álsiz bolǵanymen, aqyly men aılaker qýlyǵy ústem shyqqan tyshqan Jylbasy mártebesine ıe bolady. Áıtkenmen, ulyq mal túıeni túrki-mońǵol halyqtarynda on eki múshelden qaldyrmaıtyn ápsana da bar. Ol boıynsha, músheldegi haıýandar bári jınalyp, túıeniń múshelerin bólisip alǵan. Shynynda da túıeniń qulaǵy tyshqandikindeı, tuıaǵy sıyrdikindeı, keýdesi barystikindeı, erini qoıandikindeı, moıyny jylandikindeı, shýdasy jylqynyń jalyndaı, jony qoıdikindeı, bóksesi meshindikindeı, tóbesi taýyqtikindeı, sandary ıttikindeı, quıryǵy dońyzdikindeı emes pe!
Sol on ekini biriktirsek, tutas túıe qurastyrylady. Osylaısha túrki kúntizbe júıesinde túıeniń bólshektenýinen on eki múshel paıda bolǵan degen tuspal, syrly astar ańǵarylady.
Ulystyń uly kúni túrkiler kileń jańa aq kıim kıetin, aq boz atqa minetin, aqsaqal abyzdan bata alyp, aǵaryp atqan tań nuryna mańdaıyn tosyp táý etetin, aq taǵamdardy ishetin. Malshylyq mádenıetti tirek etken Turan halyqtarynyń bul jańa jyly keıinnen dıqanshylyqty negiz etetin tústiktegi saq juraǵatynan taralǵan irgeles eldermen, ásirese Iran órkenıetimen aralasyp-quralasyp, Naýryz degen halyqaralyq biregeı meıram bolyp búginge jetip otyr.
Túrki Jańa jyly qys pen jazdyń, ómir men ólimniń tartysqan túıindi sáti retinde rámizdeledi. Mahmud Qashqarıdyń «Qys pen jazdyń aıtysy», el eskiligindegi «Qar men qoıannyń aıtysy», qys ıesi Zymystan men jaz ıesi Tabysqannyń kúresi – munyń bári eskiniń qulap, jańanyń jalǵasýyn tuspaldaıtyn beıneler. Alaı-dúleı aq tútek borany aqyrǵan qaharly qys dala halqy úshin ólim ıesindeı kóringen, qurt-qumyrsqasy qybyrlap, gúl báısheshek ónetin, qazy qańqyldap keletin shýaqty kóktem sharýalar úshin ómirdiń beınesindeı seziletin. Mıfologııalyq zulymdyq ıesin «Qarabasqyn» dese, tolassyz jaýatyn aq kireýke qardy «Aqbasqyn» dep ataǵan. Álbette, maldy aıaq jaıylym, aýyz jaıylymǵa qoıyp aspan qabaǵyn baqqan kóshpeli qaýym sary aıaz qysqan qysty jut, altyn kúrek samal esken aqjarylǵap kóktemdi qut dep uqqan.
Sol sebepten de Naýryzda jastar Áz myrza men Út bıke bolyp qolduzaq oınap, jazdyń tez oralýyn tilegen. Qys ıesi Zymystan, Qaltyraýyq qamyr kempir, Aq boran sekildi keıipkerler oıynda jeńilip tura qashatyn bolǵan. Mundaǵy Qaltyraýyq qamyr kempirdi ózbek, tájikter Aıamajúz, Azız-moma, Adjýz Kaltırak dep ataǵan. Adjýz Kaltırak qolynda taıaǵy bar yzǵar shashyp qaltyrap-dirildep júredi, taıaǵymen kimdi nuqyp qalsa, ol qaltyldaq bolyp qalady dep qoryqqan. Hamal aıynda óliara mezette kún raıyn buzyp jel soqtyratyn boran ıesi – Qaltyraýyq kempir, al onyń eki ulynyń aty Aqpan, Daqpan desedi.
Qurbanǵalı Halıdı «Otamalynyń jelsiz, boransyz ótýi sırek bolatyn oqıǵa. Qystyń shyǵar mezgili, sýyqtyń álsiregen ýaqytyna týra kelip, ony arabtar «aıama jýz», «bardy ajýz» álsiregen kúnder, álsiz sýyq dep ataıdy» dep túsinik berse, Máshhúr Júsip Kópeı bul kúnderdi qazaq «Kempirdiń jeli» dep ataıtynyn jazady. Alyp dorbasyna yzǵarly jel toltyryp alyp Naýryzdyń aldynda soıqan salatyn kesirli kempirdiń borany týraly hıkaıa birshama halyqtarǵa ulasyp taralǵany baıqalady.
Minekı, Naýryzdyń kelýin qasıetti Kún saltanatynyń jeńisi, tirshilikke nár bergen kóktem ıesi Tabysqannyń ústem túsýi, al oǵan qarsy shyqqan, alty aı qystaı Aqbasqynmen tópep, «jut shashqan» Zymystan bastaǵan neshe alýan kesirli kúshterdiń jeńilis tabýy dep uǵý – negizinen Ortalyq Azııa halyqtarynyń tanymyna tán támsil.
Jaınaǵan kóktemmen birge qaıta túlep jańarýdy tilegen el «Ulys bereke bersin, bále-jala jerge ensin» dep yrym jasap, eski ketik ydys-aıaǵyn syndyryp, órtep te jiberetin bolǵan. «Eski ydys-aıaqtyń, tútini shyǵar býdaqtap» deıtini sol. Kún menen tún teńelgen jahan jaralǵan qasıetti shaqta adamnyń bári teńdikke ıe bolǵan. «Kúń qutylar syryqtan, qul qutylar quryqtan» degendeı bul kúni qul patshanyń taǵyna otyryp, bir kún bılik etýge de ruqsat berilgen deıdi káriqulaq áńgime. El kóriskende «Bir jasyń qutty bolsyn!» desedi. Sebebi, bul kún adamdardyń ǵana emes, búkil ǵalamnyń týǵan kúnine sanalady. Muny jyl saıyn qaıtalanatyn, qazirgi adamdar álem jaralǵan atamzamandaǵy ejelgi ýaqytqa saıahat jasap, ilki babalar mezgilimen toǵysyp, ózine kúsh-qýat alý múmkindigine ıe bola alatyn mıfologııalyq-ǵuryptyq qasıetti nóldik ýaqyt desek bolady. Álbette, túrkiniń mıfologııalyq kúntizbesi – tarıhı kúntizbedeı syzyq boıymen jalǵaspaly emes, sheńber tárizdes jyl saıyn qaıtalanatyn, máńgilikpen úndesetin ulaspaly qundylyq. Ol «Ata-baba ne istese, biz sony qaıtalaımyz» degen ǵuryptyq-salttyq josynǵa arqa súıeıdi.
Samalyq,samalyq!
Samarqannyń kók tasy,
Jibidi me, kórdiń be?
Samalyq, samalyq,
Qap taýynyń kók qusy,
Júgirdi me, kórdiń be?
Iá, bul kúni jer alǵash jaralǵandaǵydaı, kún alǵash týǵandaǵydaı ómir-tirshilik dúrkirep qaıta túleıdi. Jahan jaralǵanda qara tas ta bylqyldap erip, mıdaı balqyp jatqan deıdi ápsanada. Sol ilki asyl sát jyl saıyn ulystyń uly kúni qaıtalana bermek. Endeshe zańǵar Qap taýynyń kók qusy kózin ashyp, seńgir bıikten ulystyń uly kúniniń nuryn kórip, Samarqannyń kók tasy da býsanǵan tabıǵat ananyń meıirine balqyp erýi tıis. Mundaı asyl sátti «sýdaǵy balyq sezip aýnap túsedi, qoradaǵy myń qoıdyń biri túısinedi» deıdi el ańyzy.
Búgin eskirgen samalyq degen sóz izgi jańalyq, alǵashqy lep, perzent, keıde uzaq sapardan qaıtqan jolaýshy aldynan júgirip shyqqan balalarǵa arnalǵan sálem-saýqat degen maǵyna da beredi. Qurǵaqshylyq kezde aspannan bult kórinse, balalar keıde «Samalyq» aıtyp, jaýyn shaqyratyn da bolǵan.
Samalyq jyrynyń keıbir shýmaǵy ózbek balalary sandýǵash tuqymdas saıraýyq paıyz torǵaıdy alǵash kórgende aıtatyn myna óleńge uqsas: «Paıyz torǵaı, paıyz torǵaı! Esen-aman keldińiz be, Kózińiz ashyldy ma, bóstegińiz sheshildi me?». Munyń máni – paıyz torǵaı qystaı qoı terisinen jasalǵan jyly bóstekke oranyp uıyqtap jatyp, kóktem kelgende ǵana kózin ashady eken-mys. Qadym zamanda halyqtardyń kóbi jyl qustary qanatymen jadyraǵan jazdy, jyly lepti ákeledi eken dep sengendikten qus pen shýaqty kóktemdi baılanystyryp, osylaısha neshe alýan ańyz-jyrlar týǵyzǵan.
Saharadaǵy qazaq kóktemniń shýaq tógip eljireýin «Samarqannyń kók tasy erýimen» beınelese, Samarqannyń irgesindegi ózbekter dál mundaı ápsana aıtpaǵan. Olar boljamy múlt ketpeıtin Qolyjumyq degen ǵajaıyp esepshi kún men tún teńelip, Naýryz kelgenin sezip maıdaı jibigen qolyndaǵy kók tasty pyshaǵymen tilip elge kórsetetin bolǵan desedi. Eki halyqtyń arasynda aıtylatyn kók tas týraly arnaly ańyzdardyń tórkininde juldyzdardy baqylap, saldama jasaıtyn Ulyqbek rasythanasynyń keremetiniń kórkemdelgen jurnaǵy bar degendi kóptegen zertteýshiler aıtady.
Túrki halyqtarynyń uǵymynda halyqtyń jadynda saqtalǵan Áz Naýryzdyń bas keıipkeriniń biregeıi Qydyr ata deýge bolady. Bul keıipker keıde Qyzyr-Ilııas dep qosarlanyp aıtylady. Negizinen, Ilııas teńizde, Qydyr qurlyqta saparda júrgen jolaýshylardy jebeıtin rýh-ıe desedi.
Qazaqtyń mıfologııalyq túsiniginde baq pen quttyń ıesi – Qydyr ata. Sol sebepten de aq batada onyń esimi jıi aýyzǵa alynady:
Asyń, asyń, asyńa,
Bereket bersin basyńa.
Bódenedeı jorǵalap,
Qyrǵaýyldaı qorǵalap,
Qydyr kelsin qasyńa…
Qydyryń qııalasyn,
Shańyraǵyńa
Baq qusy uıalasyn!
Keıbir derekte Qydyr ata, keıde kerisinshe Baqtyń kózi jabyq, soqyr keıipker retinde beınelenedi, sebebi olardyń qasıetti janary oqystan túsken pendege taýsylmas dáýlet bitedi-mys delinedi.
Qydyr ata halyq túsiniginde aq kıimdi, aq saqaldy qarııa, nemese kezbe kedeı, dárýish keıpinde sýretteledi. Ol adamdarǵa óńinde kezdespese, túsinde aıan arqyly kórinýi múmkin degen nanym bar. Keı ańyzda onyń kózi soqyr, ol sondyqtan jaryqqa qushtar, sondyqtan el Qydyrmen jolyǵý úshin Ulystyń uly kúninde jup shyraq jaǵyp, yrym jasaıtyn bolǵan. Ol máńgilik jasaıdy, sebebi ólip qaıta tirilgen, nemese Eskendirmen birge ólmestiń sýyn izdeý saparynda kıeli sýdy taýyp ishkendikten ajalsyz qaharmanǵa aınalǵan degen ápsana bar.
«Qyryqtyń biri Qydyr» deıdi halyq. Kúnige qyryq adamǵa kezigip sálemdeskende sonyń biri Qydyr bolýy da yqtımal. Qydyrdyń barmaǵy súıeksiz. Sol sebepti qazaq balasy bir-birine amandasqanda qos qolyn qatty qysyp, ystyq qaýyshyp, qushaqtasady. Óıtkeni, barmaǵy súıeksiz bylqyldaǵan Qydyrdyń qolyn sátin salyp ustap qalamyn dep te el yrymdaıdy.
«Ertede Baq pen Qydyrdyń taý bókterinde kele jatqanyn kórgen jetim-jesir, ǵarip-kásir, baı-manaptar barlyǵy ol ekeýiniń aldyn orap, shapaǵat surapty» – deıdi el ańyzy – «Kózin jabaǵy qasy japqan Baq tuqyraıyp turyp, qalyń qasyn jalp etkizip, basyn joǵary kóterip qalǵanda, taý basyndaǵy kemtar qyzǵa kózi túsipti. Qydyr aq taıaǵyn qolyna alyp, jylap turǵan qyzǵa qarata bir nusqap qalypty da ekeýi de kózden ǵaıyp bolypty. Kóp ótpeı álgi qyz saýyǵyp, kúıeýge shyǵyp, úıli-barandy bolyp, basyna dáýlet daryp, barsha muratyna jetipti. «Baq qarasa – Qydyr darıdy» degen támsil osydan qalǵan eken-mys».
Taǵy bir ańyzda: «Qydyr ár adamǵa ómirinde úsh márte kezdesedi eken.Tek sol shapaǵatty sátti sezinip, tilek tilegen adamǵa baq qonady eken» delinedi. Keıde «Qydyr atanyń qolynda qamshysy bar. Ol qasıetti qamshysyn kún men tún teńesken Ulystyń uly kúni kókke bir márte ǵana kóteredi. Sol sátte kún kenet qyzyp, teńgedeı muz, tebingideı toń qalmaı balqyp erip, tabıǵat jadyrap, býsanyp ketedi» deıdi. Keıde «Qydyrdyń qamshysy jerge túskende darııalardyń muzy shart-shart synady» dep ılanady halyq.
«Pálenniń úıine bir jaıaý músápir adam qonypty. Nashar, jaıaý qonaqty úı ıeleri jóndi elemepti. Erteń erte eleń-alańda turyp, álgi qonaq úı ıesi kempirge: «Báıbishe, ne nársege muqtaj, dilgirsiz?» dep surapty. Báıbishe: «Baıqus, ne nársege dilgir bolaıyq, tek bir-eki kúnnen beri oshaǵymnyń bir buty túsip qalyp, sol ǵana dilgir bolyp tur» depti. Qonaq qosh aıtyp, shyǵyp ketipti. Qonaq ketken soń qarasa, oshaqtyń túsip qalǵan butynyń ornyna altyn but bitip qalypty. Úı-ishi júgirisip, aýzyn ashyp ańqıyp, sanyn bir-aq soǵyp qalypty. Qonaq Qydyr eken» degen áńgimeni bala kúnimizde estip, tamsanyp, nanyp, kózimizdi sharadaı qylýshy edik», – dep jazady Sáken Seıfýllın.
Endeshe, altyn aıdarly taýyq jyly barsha shańyraqqa baq qonyp, Qydyr daryǵaı!
Aqedil TOIShANULY,
folklortanýshy ǵalym,
"Egemen Qazaqstan".
