Ejelgı türkılerdıŋ ūǧymynda Ūlystyŋ ūly künı – eŋ alǧaşqy künnıŋ kökjiekten tuuy, eŋ alǧaşqy bäişeşektıŋ gül atyp qauyz jaruy, eŋ tūŋǧyş töldıŋ şaranany jarǧan qasiettı sätı, tabiǧat ananyŋ busanyp, bükıl ǧalamdy, ömırdı jaratqan ılkı mezetı bolyp sanalatyn. Erte, erte, ertede tabiǧat ana tolǧatyp, küllı ömır-tırşılıktı jaratqanda älem alǧaş qalyptanypty, sol kezde alyp bäiterek kışkentai ǧana şılık eken, tüpsız mūhit şalşyq eken, zaŋǧar taular bır uys balşyq eken, qara tas säbidıŋ eŋbegındei balqyp jatypty, alǧaşqy şyqqan künnıŋ nūryn boiyna sengen tüie köre almai, oiyna sengen ailaker tyşqan körıptı, sol kezden berı jylqaiyru paida bolypty deidı türkı äpsanasy.
Türkınıŋ on ekı jyldyq müşelınde bırınşı jyl nege tyşqan boldy? Küldır-küldır kısınegen jylqy, qoŋyr mınez qoi, alǧyr barys, sahara kemesı tüie nege alǧa şyqpady bäigede? Sebebı, mifologiialyq-ertegılık estetika ūdaiy älsız kışkentaidy därıptep, jeŋısten jeŋıske jetkızıp, zoreker alyp küştını sürındırıp, ünemı utopiialyq ädılettıŋ saltanat qūruyn jaqtaidy. Endeşe daladaǧy eŋ alyp haiuan tüie men eŋ kışık januar tyşqan bäsekelesedı de, nätijesınde aŋqau da kömbıs Oisylqara oŋbai jeŋılıp, sanattan şyǧady, al denesı älsız bolǧanymen, aqyly men ailaker qulyǧy üstem şyqqan tyşqan Jylbasy märtebesıne ie bolady. Äitkenmen, ūlyq mal tüienı türkı-moŋǧol halyqtarynda on ekı müşelden qaldyrmaityn äpsana da bar. Ol boiynşa, müşeldegı haiuandar bärı jinalyp, tüienıŋ müşelerın bölısıp alǧan. Şynynda da tüienıŋ qūlaǧy tyşqandıkındei, tūiaǧy siyrdıkındei, keudesı barystıkındei, erını qoiandıkındei, moiyny jylandıkındei, şudasy jylqynyŋ jalyndai, jony qoidıkındei, böksesı meşındıkındei, töbesı tauyqtıkındei, sandary ittıkındei, qūiryǧy doŋyzdıkındei emes pe!
Sol on ekını bırıktırsek, tūtas tüie qūrastyrylady. Osylaişa türkı küntızbe jüiesınde tüienıŋ bölşektenuınen on ekı müşel paida bolǧan degen tūspal, syrly astar aŋǧarylady.
Ūlystyŋ ūly künı türkıler kıleŋ jaŋa aq kiım kietın, aq boz atqa mınetın, aqsaqal abyzdan bata alyp, aǧaryp atqan taŋ nūryna maŋdaiyn tosyp täu etetın, aq taǧamdardy ışetın. Malşylyq mädeniettı tırek etken Tūran halyqtarynyŋ būl jaŋa jyly keiınnen diqanşylyqty negız etetın tüstıktegı saq jūraǧatynan taralǧan ırgeles eldermen, äsırese İran örkenietımen aralasyp-qūralasyp, Nauryz degen halyqaralyq bıregei meiram bolyp bügınge jetıp otyr.
Türkı Jaŋa jyly qys pen jazdyŋ, ömır men ölımnıŋ tartysqan tüiındı sätı retınde rämızdeledı. Mahmūd Qaşqaridyŋ «Qys pen jazdyŋ aitysy», el eskılıgındegı «Qar men qoiannyŋ aitysy», qys iesı Zymystan men jaz iesı Tabysqannyŋ küresı – mūnyŋ bärı eskınıŋ qūlap, jaŋanyŋ jalǧasuyn tūspaldaityn beineler. Alai-dülei aq tütek borany aqyrǧan qaharly qys dala halqy üşın ölım iesındei körıngen, qūrt-qūmyrsqasy qybyrlap, gül bäişeşek önetın, qazy qaŋqyldap keletın şuaqty köktem şarualar üşın ömırdıŋ beinesındei sezıletın. Mifologiialyq zūlymdyq iesın «Qarabasqyn» dese, tolassyz jauatyn aq kıreuke qardy «Aqbasqyn» dep ataǧan. Älbette, maldy aiaq jaiylym, auyz jaiylymǧa qoiyp aspan qabaǧyn baqqan köşpelı qauym sary aiaz qysqan qysty jūt, altyn kürek samal esken aqjarylǧap köktemdı qūt dep ūqqan.
Sol sebepten de Nauryzda jastar Äz myrza men Üt bike bolyp qoldūzaq oinap, jazdyŋ tez oraluyn tılegen. Qys iesı Zymystan, Qaltyrauyq qamyr kempır, Aq boran sekıldı keiıpkerler oiynda jeŋılıp tūra qaşatyn bolǧan. Mūndaǧy Qaltyrauyq qamyr kempırdı özbek, täjıkter Aiamajüz, Aziz-moma, Adjuz Kaltirak dep ataǧan. Adjuz Kaltirak qolynda taiaǧy bar yzǧar şaşyp qaltyrap-dırıldep jüredı, taiaǧymen kımdı nūqyp qalsa, ol qaltyldaq bolyp qalady dep qoryqqan. Hamal aiynda ölıara mezette kün raiyn būzyp jel soqtyratyn boran iesı – Qaltyrauyq kempır, al onyŋ ekı ūlynyŋ aty Aqpan, Daqpan desedı.
Qūrbanǧali Halidi «Otamalynyŋ jelsız, boransyz ötuı sirek bolatyn oqiǧa. Qystyŋ şyǧar mezgılı, suyqtyŋ älsıregen uaqytyna tura kelıp, ony arabtar «aiama juz», «bardy ajuz» älsıregen künder, älsız suyq dep ataidy» dep tüsınık berse, Mäşhür Jüsıp Köpei būl künderdı qazaq «Kempırdıŋ jelı» dep ataitynyn jazady. Alyp dorbasyna yzǧarly jel toltyryp alyp Nauryzdyŋ aldynda soiqan salatyn kesırlı kempırdıŋ borany turaly hikaia bırşama halyqtarǧa ūlasyp taralǧany baiqalady.
Mıneki, Nauryzdyŋ keluın qasiettı Kün saltanatynyŋ jeŋısı, tırşılıkke när bergen köktem iesı Tabysqannyŋ üstem tüsuı, al oǧan qarsy şyqqan, alty ai qystai Aqbasqynmen töpep, «jūt şaşqan» Zymystan bastaǧan neşe aluan kesırlı küşterdıŋ jeŋılıs tabuy dep ūǧu – negızınen Ortalyq Aziia halyqtarynyŋ tanymyna tän tämsıl.
Jainaǧan köktemmen bırge qaita tülep jaŋarudy tılegen el «Ūlys bereke bersın, bäle-jala jerge ensın» dep yrym jasap, eskı ketık ydys-aiaǧyn syndyryp, örtep te jıberetın bolǧan. «Eskı ydys-aiaqtyŋ, tütını şyǧar budaqtap» deitını sol. Kün menen tün teŋelgen jahan jaralǧan qasiettı şaqta adamnyŋ bärı teŋdıkke ie bolǧan. «Küŋ qūtylar syryqtan, qūl qūtylar qūryqtan» degendei būl künı qūl patşanyŋ taǧyna otyryp, bır kün bilık etuge de rūqsat berılgen deidı kärıqūlaq äŋgıme. El körıskende «Bır jasyŋ qūtty bolsyn!» desedı. Sebebı, būl kün adamdardyŋ ǧana emes, bükıl ǧalamnyŋ tuǧan künıne sanalady. Mūny jyl saiyn qaitalanatyn, qazırgı adamdar älem jaralǧan atamzamandaǧy ejelgı uaqytqa saiahat jasap, ılkı babalar mezgılımen toǧysyp, özıne küş-quat alu mümkındıgıne ie bola alatyn mifologiialyq-ǧūryptyq qasiettı nöldık uaqyt desek bolady. Älbette, türkınıŋ mifologiialyq küntızbesı – tarihi küntızbedei syzyq boiymen jalǧaspaly emes, şeŋber tärızdes jyl saiyn qaitalanatyn, mäŋgılıkpen ündesetın ūlaspaly qūndylyq. Ol «Ata-baba ne ıstese, bız sony qaitalaimyz» degen ǧūryptyq-salttyq josynǧa arqa süieidı.
Samalyq,samalyq!
Samarqannyŋ kök tasy,
Jıbıdı me, kördıŋ be?
Samalyq, samalyq,
Qap tauynyŋ kök qūsy,
Jügırdı me, kördıŋ be?
İä, būl künı jer alǧaş jaralǧandaǧydai, kün alǧaş tuǧandaǧydai ömır-tırşılık dürkırep qaita tüleidı. Jahan jaralǧanda qara tas ta bylqyldap erıp, midai balqyp jatqan deidı äpsanada. Sol ılkı asyl sät jyl saiyn ūlystyŋ ūly künı qaitalana bermek. Endeşe zaŋǧar Qap tauynyŋ kök qūsy közın aşyp, seŋgır biıkten ūlystyŋ ūly künınıŋ nūryn körıp, Samarqannyŋ kök tasy da busanǧan tabiǧat ananyŋ meiırıne balqyp eruı tiıs. Mūndai asyl sättı «sudaǧy balyq sezıp aunap tüsedı, qoradaǧy myŋ qoidyŋ bırı tüisınedı» deidı el aŋyzy.
Bügın eskırgen samalyq degen söz ızgı jaŋalyq, alǧaşqy lep, perzent, keide ūzaq sapardan qaitqan jolauşy aldynan jügırıp şyqqan balalarǧa arnalǧan sälem-sauqat degen maǧyna da beredı. Qūrǧaqşylyq kezde aspannan būlt körınse, balalar keide «Samalyq» aityp, jauyn şaqyratyn da bolǧan.
Samalyq jyrynyŋ keibır şumaǧy özbek balalary sanduǧaş tūqymdas sairauyq paiyz torǧaidy alǧaş körgende aitatyn myna öleŋge ūqsas: «Paiyz torǧai, paiyz torǧai! Esen-aman keldıŋız be, Közıŋız aşyldy ma, böstegıŋız şeşıldı me?». Mūnyŋ mänı – paiyz torǧai qystai qoi terısınen jasalǧan jyly böstekke oranyp ūiyqtap jatyp, köktem kelgende ǧana közın aşady eken-mys. Qadym zamanda halyqtardyŋ köbı jyl qūstary qanatymen jadyraǧan jazdy, jyly leptı äkeledı eken dep sengendıkten qūs pen şuaqty köktemdı bailanystyryp, osylaişa neşe aluan aŋyz-jyrlar tuǧyzǧan.
Saharadaǧy qazaq köktemnıŋ şuaq tögıp eljıreuın «Samarqannyŋ kök tasy eruımen» beinelese, Samarqannyŋ ırgesındegı özbekter däl mūndai äpsana aitpaǧan. Olar boljamy mült ketpeitın Qolyjūmyq degen ǧajaiyp esepşı kün men tün teŋelıp, Nauryz kelgenın sezıp maidai jıbıgen qolyndaǧy kök tasty pyşaǧymen tılıp elge körsetetın bolǧan desedı. Ekı halyqtyŋ arasynda aitylatyn kök tas turaly arnaly aŋyzdardyŋ törkınınde jūldyzdardy baqylap, saldama jasaityn Ūlyqbek rasythanasynyŋ keremetınıŋ körkemdelgen jūrnaǧy bar degendı köptegen zertteuşıler aitady.
Türkı halyqtarynyŋ ūǧymynda halyqtyŋ jadynda saqtalǧan Äz Nauryzdyŋ bas keiıpkerınıŋ bıregeiı Qydyr ata deuge bolady. Būl keiıpker keide Qyzyr-Iliias dep qosarlanyp aitylady. Negızınen, Iliias teŋızde, Qydyr qūrlyqta saparda jürgen jolauşylardy jebeitın ruh-ie desedı.
Qazaqtyŋ mifologiialyq tüsınıgınde baq pen qūttyŋ iesı – Qydyr ata. Sol sebepten de aq batada onyŋ esımı jiı auyzǧa alynady:
Asyŋ, asyŋ, asyŋa,
Bereket bersın basyŋa.
Bödenedei jorǧalap,
Qyrǧauyldai qorǧalap,
Qydyr kelsın qasyŋa…
Qydyryŋ qiialasyn,
Şaŋyraǧyŋa
Baq qūsy ūialasyn!
Keibır derekte Qydyr ata, keide kerısınşe Baqtyŋ közı jabyq, soqyr keiıpker retınde beinelenedı, sebebı olardyŋ qasiettı janary oqystan tüsken pendege tausylmas däulet bıtedı-mys delınedı.
Qydyr ata halyq tüsınıgınde aq kiımdı, aq saqaldy qariia, nemese kezbe kedei, däruış keipınde suretteledı. Ol adamdarǧa öŋınde kezdespese, tüsınde aian arqyly körınuı mümkın degen nanym bar. Kei aŋyzda onyŋ közı soqyr, ol sondyqtan jaryqqa qūştar, sondyqtan el Qydyrmen jolyǧu üşın Ūlystyŋ ūly künınde jūp şyraq jaǧyp, yrym jasaityn bolǧan. Ol mäŋgılık jasaidy, sebebı ölıp qaita tırılgen, nemese Eskendırmen bırge ölmestıŋ suyn ızdeu saparynda kielı sudy tauyp ışkendıkten ajalsyz qaharmanǧa ainalǧan degen äpsana bar.
«Qyryqtyŋ bırı Qydyr» deidı halyq. Künıge qyryq adamǧa kezıgıp sälemdeskende sonyŋ bırı Qydyr boluy da yqtimal. Qydyrdyŋ barmaǧy süieksız. Sol sebeptı qazaq balasy bır-bırıne amandasqanda qos qolyn qatty qysyp, ystyq qauyşyp, qūşaqtasady. Öitkenı, barmaǧy süieksız bylqyldaǧan Qydyrdyŋ qolyn sätın salyp ūstap qalamyn dep te el yrymdaidy.
«Ertede Baq pen Qydyrdyŋ tau bökterınde kele jatqanyn körgen jetım-jesır, ǧarıp-käsır, bai-manaptar barlyǧy ol ekeuınıŋ aldyn orap, şapaǧat sūrapty» – deidı el aŋyzy – «Közın jabaǧy qasy japqan Baq tūqyraiyp tūryp, qalyŋ qasyn jalp etkızıp, basyn joǧary köterıp qalǧanda, tau basyndaǧy kemtar qyzǧa közı tüsıptı. Qydyr aq taiaǧyn qolyna alyp, jylap tūrǧan qyzǧa qarata bır nūsqap qalypty da ekeuı de közden ǧaiyp bolypty. Köp ötpei älgı qyz sauyǧyp, küieuge şyǧyp, üilı-barandy bolyp, basyna däulet daryp, barşa mūratyna jetıptı. «Baq qarasa – Qydyr daridy» degen tämsıl osydan qalǧan eken-mys».
Taǧy bır aŋyzda: «Qydyr är adamǧa ömırınde üş märte kezdesedı eken.Tek sol şapaǧatty sättı sezınıp, tılek tılegen adamǧa baq qonady eken» delınedı. Keide «Qydyr atanyŋ qolynda qamşysy bar. Ol qasiettı qamşysyn kün men tün teŋesken Ūlystyŋ ūly künı kökke bır märte ǧana köteredı. Sol sätte kün kenet qyzyp, teŋgedei mūz, tebıngıdei toŋ qalmai balqyp erıp, tabiǧat jadyrap, busanyp ketedı» deidı. Keide «Qydyrdyŋ qamşysy jerge tüskende dariialardyŋ mūzy şart-şart synady» dep ilanady halyq.
«Pälennıŋ üiıne bır jaiau müsäpır adam qonypty. Naşar, jaiau qonaqty üi ielerı jöndı elemeptı. Erteŋ erte eleŋ-alaŋda tūryp, älgı qonaq üi iesı kempırge: «Bäibışe, ne närsege mūqtaj, dılgırsız?» dep sūrapty. Bäibışe: «Baiqūs, ne närsege dılgır bolaiyq, tek bır-ekı künnen berı oşaǧymnyŋ bır būty tüsıp qalyp, sol ǧana dılgır bolyp tūr» deptı. Qonaq qoş aityp, şyǧyp ketıptı. Qonaq ketken soŋ qarasa, oşaqtyŋ tüsıp qalǧan būtynyŋ ornyna altyn būt bıtıp qalypty. Üi-ışı jügırısıp, auzyn aşyp aŋqiyp, sanyn bır-aq soǧyp qalypty. Qonaq Qydyr eken» degen äŋgımenı bala künımızde estıp, tamsanyp, nanyp, közımızdı şaradai qyluşy edık», – dep jazady Säken Seifullin.
Endeşe, altyn aidarly tauyq jyly barşa şaŋyraqqa baq qonyp, Qydyr daryǧai!
Sol on ekını bırıktırsek, tūtas tüie qūrastyrylady. Osylaişa türkı küntızbe jüiesınde tüienıŋ bölşektenuınen on ekı müşel paida bolǧan degen tūspal, syrly astar aŋǧarylady.
Ūlystyŋ ūly künı türkıler kıleŋ jaŋa aq kiım kietın, aq boz atqa mınetın, aqsaqal abyzdan bata alyp, aǧaryp atqan taŋ nūryna maŋdaiyn tosyp täu etetın, aq taǧamdardy ışetın. Malşylyq mädeniettı tırek etken Tūran halyqtarynyŋ būl jaŋa jyly keiınnen diqanşylyqty negız etetın tüstıktegı saq jūraǧatynan taralǧan ırgeles eldermen, äsırese İran örkenietımen aralasyp-qūralasyp, Nauryz degen halyqaralyq bıregei meiram bolyp bügınge jetıp otyr.
Türkı Jaŋa jyly qys pen jazdyŋ, ömır men ölımnıŋ tartysqan tüiındı sätı retınde rämızdeledı. Mahmūd Qaşqaridyŋ «Qys pen jazdyŋ aitysy», el eskılıgındegı «Qar men qoiannyŋ aitysy», qys iesı Zymystan men jaz iesı Tabysqannyŋ küresı – mūnyŋ bärı eskınıŋ qūlap, jaŋanyŋ jalǧasuyn tūspaldaityn beineler. Alai-dülei aq tütek borany aqyrǧan qaharly qys dala halqy üşın ölım iesındei körıngen, qūrt-qūmyrsqasy qybyrlap, gül bäişeşek önetın, qazy qaŋqyldap keletın şuaqty köktem şarualar üşın ömırdıŋ beinesındei sezıletın. Mifologiialyq zūlymdyq iesın «Qarabasqyn» dese, tolassyz jauatyn aq kıreuke qardy «Aqbasqyn» dep ataǧan. Älbette, maldy aiaq jaiylym, auyz jaiylymǧa qoiyp aspan qabaǧyn baqqan köşpelı qauym sary aiaz qysqan qysty jūt, altyn kürek samal esken aqjarylǧap köktemdı qūt dep ūqqan.
Sol sebepten de Nauryzda jastar Äz myrza men Üt bike bolyp qoldūzaq oinap, jazdyŋ tez oraluyn tılegen. Qys iesı Zymystan, Qaltyrauyq qamyr kempır, Aq boran sekıldı keiıpkerler oiynda jeŋılıp tūra qaşatyn bolǧan. Mūndaǧy Qaltyrauyq qamyr kempırdı özbek, täjıkter Aiamajüz, Aziz-moma, Adjuz Kaltirak dep ataǧan. Adjuz Kaltirak qolynda taiaǧy bar yzǧar şaşyp qaltyrap-dırıldep jüredı, taiaǧymen kımdı nūqyp qalsa, ol qaltyldaq bolyp qalady dep qoryqqan. Hamal aiynda ölıara mezette kün raiyn būzyp jel soqtyratyn boran iesı – Qaltyrauyq kempır, al onyŋ ekı ūlynyŋ aty Aqpan, Daqpan desedı.
Qūrbanǧali Halidi «Otamalynyŋ jelsız, boransyz ötuı sirek bolatyn oqiǧa. Qystyŋ şyǧar mezgılı, suyqtyŋ älsıregen uaqytyna tura kelıp, ony arabtar «aiama juz», «bardy ajuz» älsıregen künder, älsız suyq dep ataidy» dep tüsınık berse, Mäşhür Jüsıp Köpei būl künderdı qazaq «Kempırdıŋ jelı» dep ataitynyn jazady. Alyp dorbasyna yzǧarly jel toltyryp alyp Nauryzdyŋ aldynda soiqan salatyn kesırlı kempırdıŋ borany turaly hikaia bırşama halyqtarǧa ūlasyp taralǧany baiqalady.
Mıneki, Nauryzdyŋ keluın qasiettı Kün saltanatynyŋ jeŋısı, tırşılıkke när bergen köktem iesı Tabysqannyŋ üstem tüsuı, al oǧan qarsy şyqqan, alty ai qystai Aqbasqynmen töpep, «jūt şaşqan» Zymystan bastaǧan neşe aluan kesırlı küşterdıŋ jeŋılıs tabuy dep ūǧu – negızınen Ortalyq Aziia halyqtarynyŋ tanymyna tän tämsıl.
Jainaǧan köktemmen bırge qaita tülep jaŋarudy tılegen el «Ūlys bereke bersın, bäle-jala jerge ensın» dep yrym jasap, eskı ketık ydys-aiaǧyn syndyryp, örtep te jıberetın bolǧan. «Eskı ydys-aiaqtyŋ, tütını şyǧar budaqtap» deitını sol. Kün menen tün teŋelgen jahan jaralǧan qasiettı şaqta adamnyŋ bärı teŋdıkke ie bolǧan. «Küŋ qūtylar syryqtan, qūl qūtylar qūryqtan» degendei būl künı qūl patşanyŋ taǧyna otyryp, bır kün bilık etuge de rūqsat berılgen deidı kärıqūlaq äŋgıme. El körıskende «Bır jasyŋ qūtty bolsyn!» desedı. Sebebı, būl kün adamdardyŋ ǧana emes, bükıl ǧalamnyŋ tuǧan künıne sanalady. Mūny jyl saiyn qaitalanatyn, qazırgı adamdar älem jaralǧan atamzamandaǧy ejelgı uaqytqa saiahat jasap, ılkı babalar mezgılımen toǧysyp, özıne küş-quat alu mümkındıgıne ie bola alatyn mifologiialyq-ǧūryptyq qasiettı nöldık uaqyt desek bolady. Älbette, türkınıŋ mifologiialyq küntızbesı – tarihi küntızbedei syzyq boiymen jalǧaspaly emes, şeŋber tärızdes jyl saiyn qaitalanatyn, mäŋgılıkpen ündesetın ūlaspaly qūndylyq. Ol «Ata-baba ne ıstese, bız sony qaitalaimyz» degen ǧūryptyq-salttyq josynǧa arqa süieidı.
Samalyq,samalyq!
Samarqannyŋ kök tasy,
Jıbıdı me, kördıŋ be?
Samalyq, samalyq,
Qap tauynyŋ kök qūsy,
Jügırdı me, kördıŋ be?
İä, būl künı jer alǧaş jaralǧandaǧydai, kün alǧaş tuǧandaǧydai ömır-tırşılık dürkırep qaita tüleidı. Jahan jaralǧanda qara tas ta bylqyldap erıp, midai balqyp jatqan deidı äpsanada. Sol ılkı asyl sät jyl saiyn ūlystyŋ ūly künı qaitalana bermek. Endeşe zaŋǧar Qap tauynyŋ kök qūsy közın aşyp, seŋgır biıkten ūlystyŋ ūly künınıŋ nūryn körıp, Samarqannyŋ kök tasy da busanǧan tabiǧat ananyŋ meiırıne balqyp eruı tiıs. Mūndai asyl sättı «sudaǧy balyq sezıp aunap tüsedı, qoradaǧy myŋ qoidyŋ bırı tüisınedı» deidı el aŋyzy.
Bügın eskırgen samalyq degen söz ızgı jaŋalyq, alǧaşqy lep, perzent, keide ūzaq sapardan qaitqan jolauşy aldynan jügırıp şyqqan balalarǧa arnalǧan sälem-sauqat degen maǧyna da beredı. Qūrǧaqşylyq kezde aspannan būlt körınse, balalar keide «Samalyq» aityp, jauyn şaqyratyn da bolǧan.
Samalyq jyrynyŋ keibır şumaǧy özbek balalary sanduǧaş tūqymdas sairauyq paiyz torǧaidy alǧaş körgende aitatyn myna öleŋge ūqsas: «Paiyz torǧai, paiyz torǧai! Esen-aman keldıŋız be, Közıŋız aşyldy ma, böstegıŋız şeşıldı me?». Mūnyŋ mänı – paiyz torǧai qystai qoi terısınen jasalǧan jyly böstekke oranyp ūiyqtap jatyp, köktem kelgende ǧana közın aşady eken-mys. Qadym zamanda halyqtardyŋ köbı jyl qūstary qanatymen jadyraǧan jazdy, jyly leptı äkeledı eken dep sengendıkten qūs pen şuaqty köktemdı bailanystyryp, osylaişa neşe aluan aŋyz-jyrlar tuǧyzǧan.
Saharadaǧy qazaq köktemnıŋ şuaq tögıp eljıreuın «Samarqannyŋ kök tasy eruımen» beinelese, Samarqannyŋ ırgesındegı özbekter däl mūndai äpsana aitpaǧan. Olar boljamy mült ketpeitın Qolyjūmyq degen ǧajaiyp esepşı kün men tün teŋelıp, Nauryz kelgenın sezıp maidai jıbıgen qolyndaǧy kök tasty pyşaǧymen tılıp elge körsetetın bolǧan desedı. Ekı halyqtyŋ arasynda aitylatyn kök tas turaly arnaly aŋyzdardyŋ törkınınde jūldyzdardy baqylap, saldama jasaityn Ūlyqbek rasythanasynyŋ keremetınıŋ körkemdelgen jūrnaǧy bar degendı köptegen zertteuşıler aitady.
Türkı halyqtarynyŋ ūǧymynda halyqtyŋ jadynda saqtalǧan Äz Nauryzdyŋ bas keiıpkerınıŋ bıregeiı Qydyr ata deuge bolady. Būl keiıpker keide Qyzyr-Iliias dep qosarlanyp aitylady. Negızınen, Iliias teŋızde, Qydyr qūrlyqta saparda jürgen jolauşylardy jebeitın ruh-ie desedı.
Qazaqtyŋ mifologiialyq tüsınıgınde baq pen qūttyŋ iesı – Qydyr ata. Sol sebepten de aq batada onyŋ esımı jiı auyzǧa alynady:
Asyŋ, asyŋ, asyŋa,
Bereket bersın basyŋa.
Bödenedei jorǧalap,
Qyrǧauyldai qorǧalap,
Qydyr kelsın qasyŋa…
Qydyryŋ qiialasyn,
Şaŋyraǧyŋa
Baq qūsy ūialasyn!
Keibır derekte Qydyr ata, keide kerısınşe Baqtyŋ közı jabyq, soqyr keiıpker retınde beinelenedı, sebebı olardyŋ qasiettı janary oqystan tüsken pendege tausylmas däulet bıtedı-mys delınedı.
Qydyr ata halyq tüsınıgınde aq kiımdı, aq saqaldy qariia, nemese kezbe kedei, däruış keipınde suretteledı. Ol adamdarǧa öŋınde kezdespese, tüsınde aian arqyly körınuı mümkın degen nanym bar. Kei aŋyzda onyŋ közı soqyr, ol sondyqtan jaryqqa qūştar, sondyqtan el Qydyrmen jolyǧu üşın Ūlystyŋ ūly künınde jūp şyraq jaǧyp, yrym jasaityn bolǧan. Ol mäŋgılık jasaidy, sebebı ölıp qaita tırılgen, nemese Eskendırmen bırge ölmestıŋ suyn ızdeu saparynda kielı sudy tauyp ışkendıkten ajalsyz qaharmanǧa ainalǧan degen äpsana bar.
«Qyryqtyŋ bırı Qydyr» deidı halyq. Künıge qyryq adamǧa kezıgıp sälemdeskende sonyŋ bırı Qydyr boluy da yqtimal. Qydyrdyŋ barmaǧy süieksız. Sol sebeptı qazaq balasy bır-bırıne amandasqanda qos qolyn qatty qysyp, ystyq qauyşyp, qūşaqtasady. Öitkenı, barmaǧy süieksız bylqyldaǧan Qydyrdyŋ qolyn sätın salyp ūstap qalamyn dep te el yrymdaidy.
«Ertede Baq pen Qydyrdyŋ tau bökterınde kele jatqanyn körgen jetım-jesır, ǧarıp-käsır, bai-manaptar barlyǧy ol ekeuınıŋ aldyn orap, şapaǧat sūrapty» – deidı el aŋyzy – «Közın jabaǧy qasy japqan Baq tūqyraiyp tūryp, qalyŋ qasyn jalp etkızıp, basyn joǧary köterıp qalǧanda, tau basyndaǧy kemtar qyzǧa közı tüsıptı. Qydyr aq taiaǧyn qolyna alyp, jylap tūrǧan qyzǧa qarata bır nūsqap qalypty da ekeuı de közden ǧaiyp bolypty. Köp ötpei älgı qyz sauyǧyp, küieuge şyǧyp, üilı-barandy bolyp, basyna däulet daryp, barşa mūratyna jetıptı. «Baq qarasa – Qydyr daridy» degen tämsıl osydan qalǧan eken-mys».
Taǧy bır aŋyzda: «Qydyr är adamǧa ömırınde üş märte kezdesedı eken.Tek sol şapaǧatty sättı sezınıp, tılek tılegen adamǧa baq qonady eken» delınedı. Keide «Qydyr atanyŋ qolynda qamşysy bar. Ol qasiettı qamşysyn kün men tün teŋesken Ūlystyŋ ūly künı kökke bır märte ǧana köteredı. Sol sätte kün kenet qyzyp, teŋgedei mūz, tebıngıdei toŋ qalmai balqyp erıp, tabiǧat jadyrap, busanyp ketedı» deidı. Keide «Qydyrdyŋ qamşysy jerge tüskende dariialardyŋ mūzy şart-şart synady» dep ilanady halyq.
«Pälennıŋ üiıne bır jaiau müsäpır adam qonypty. Naşar, jaiau qonaqty üi ielerı jöndı elemeptı. Erteŋ erte eleŋ-alaŋda tūryp, älgı qonaq üi iesı kempırge: «Bäibışe, ne närsege mūqtaj, dılgırsız?» dep sūrapty. Bäibışe: «Baiqūs, ne närsege dılgır bolaiyq, tek bır-ekı künnen berı oşaǧymnyŋ bır būty tüsıp qalyp, sol ǧana dılgır bolyp tūr» deptı. Qonaq qoş aityp, şyǧyp ketıptı. Qonaq ketken soŋ qarasa, oşaqtyŋ tüsıp qalǧan būtynyŋ ornyna altyn būt bıtıp qalypty. Üi-ışı jügırısıp, auzyn aşyp aŋqiyp, sanyn bır-aq soǧyp qalypty. Qonaq Qydyr eken» degen äŋgımenı bala künımızde estıp, tamsanyp, nanyp, közımızdı şaradai qyluşy edık», – dep jazady Säken Seifullin.
Endeşe, altyn aidarly tauyq jyly barşa şaŋyraqqa baq qonyp, Qydyr daryǧai!
Aqedıl TOIŞANŪLY, folklortanuşy ǧalym,
"Egemen Qazaqstan".
