Men oqýǵa túsetin jyly Serilik taýy baýraıyndaǵy Báıje basyn jalǵyz úı jaıladyq. Kóktemniń kókjylym munary tunǵan saı-saladan kókarsha men tobylǵy ıisi muryn jaratyn. Bozjýsany burqyraǵan «Kóbesh batyr molasy» dóńindegi jurtymyz eskirip ketti. Kósher aldynda: «Eski jurt mańy tuıaqkesti bolyp, kógen qurar jer alystap ketti. Bıyl jurt jańalaımyz» degen ájemniń ýáji boıynsha Báıjeniń tiremesine qondyq.
Atamnyń kóshi-qon isimen ejelden sharýasy joq, jyldaǵy ádeti boıynsha jıren atyn erttep minip, kezinde osy taýlarda birge soǵysqan, kózi tiri shaldardy izdep ketti. Ákemniń eki aǵasy sý orǵan tereń jarqabaq boıyn kúrekpen qashap jol saldy da, arbaly kóshti aman ótkizdi. Tuma kózi ejelgi batyrlar kıgen dýlyǵadan aýmaı, burqyldap qaınap turǵan bulaq sýy bosaǵamyzdy janaı aǵyp jatady. Syrt kózge tirshilik saryny ońashada osylaı birsaryndy kóringenimen, men úshin qaınaǵan bazar, taýsylmas qyzyq-tuǵyn.
Ózge úıler de alys-alys qonǵan. Oınaıtyn bala az. Kúndizgi ermegim – uzaq óriske bara almaıtyn kenje týǵan buzaýlar men laqtarymdy qosyp, birge jaıý. Oǵan qosa apamnyń (ájemdi solaı ataımyn) týyrlyq basýǵa jıǵan jún sabaıtyn ushqat sabaýlarynan jýanyraq bireýin urlap alyp, sadaq ıemin. Jebe qorym da daıyn, apamnyń qazan betin jabatyn, oıdyń shıinen úsh qatar órip jasalǵan shyptasy. Sút pen maı sińip, ábden kepken, dińi iri birnesheýin ár jerden tańdap sýyryp alamyn da, basyna japyryp ushtaǵan shegeni jińishke symtemirmen orap, sabyna qyrǵı soǵyp óltirgen kepterlerdiń qaýyrsynyn qadaımyn.
Túske deıin erte kóktemde aryqtap ólgen eshki-laqtyń qatqan týlaǵyn tas ústine tiginen qoıyp, atyp oınaımyn. Bulaq basyndaǵy kók jasańǵa jaıylýǵa kelgen taraqquıryqtardy nysanaǵa alamyn. Baspalap jatamyn da, adam ıisinen sekem alyp, tik turǵan taraqquıryqtardy dáldeımin. Shireı tartqan adyrnadan zýlaǵan jebe keıde týra qasyna, sazdy shymǵa qadalady. Keıde nysanaǵa dál tıedi. Arqasynan, búıirden qadalǵan shı oqty súıreı qashqan dala tyshqandary inine jetkenimen, qadalǵan jebe tirep qalyp, in aýyzynda shyp-pyr bolady. Qyzyq úshin atqanymmen janym ashyp, qadalǵan oqty sýyryp alyp, tiri jibere salamyn.
Sáskege qaraı ańǵar ishi qazandaı qaınaıdy. Tastan-tasqa sekirip, betaldy shashyraǵan laqtarymdy jınap, úıshikke qamaımyn da, irgesi túrýli kıiz úıde, bir demmen soqqan samalǵa arqamdy berip, apamnyń tizesine basymdy qoıyp, uıqy soǵamyn. Apamnyń keýdesinen ańqyǵan meıirimi men qalapmyr ıisi qandaı ǵajap edi, shirkin!..
Jazdyń alǵashqy aılary osylaı ótti de, shilde týa jańbyr bastaldy. Jaýyn basylǵan áredikte tómen jaqtaǵy bıik shoqyǵa shyǵyp, batys tarapty baqylaımyn. Bul shoqydan Turǵynnyń biraz alqaby, kórshi qystaqtar, burshaq atyzyndaǵy qybyrlaǵan adamdar, bári kórinip turady. Ár tarapqa ketetin aıqysh-uıqysh arba joldarda biren-saran atty adamdar ótip jatady. Arasynda ıinaǵashqa dáý sary sýmkalaryn qos-qostan ilgen saýdager kezbe qytaılar da qaptap ketedi. Olardy syrtynan ǵana baıqaǵanym bolmasa, týra janynan tús toqtatyp kórgen emespin. Atty adam kórse záresi ushatyn olardyń eki-úshten shýap, alys jaılaýlarǵa deıin aralap, kıim-keshek, aına-taraq satyp, jaıaý saýda isteıtinin Sháden atam aıtyp bergen.
Sol jańbyrly shildeniń bir kúni, aspan tolas taba qalǵan bir sátte úlkenderdiń bári qystaqqa túsip ketti. Tús aýa jańbyr qaıta quıdy. Kún kúrkirep, aspan ámiri ot qamshysyn olaı da bulaı da siltedi. Apam ekeýmiz qý arsha men tezekti aralastyra jaǵyp, túndikti kóterip qoıyp, shaı iship otyrǵanbyz. Esik baıaý ashylyp, ıinaǵashtaryna aýyr sómke ilgen eki qytaı kirip keldi. Kıimderi malmandaı sý. Bosaǵaǵa júkterin qoıyp, kibirtikteı turyp qaldy. Biri ilmıgen aryq, ekinshisiniń boıy tym alasa, menen sál ǵana bıikteý. Túrlerin qorqynysh basqan, kózderin ólim aldynda turǵandaı úreı jeńgen. Dáriger ákeme erip, taýdan taý asyp, talaı aýyrǵan adamdardyń qasynda bolǵan, talaı adam ólimin kórgen men úshin bul kózder tańsyq emes edi. Ózderi dir-dir etedi, qoldarymen aspandy nusqap, qytaıshalap áldenelerdi aıtady. Aýyzdaryn, ishin kórsetedi. Buryndary apam: «Qytaılar qazaqtan, zırattan, kúrkiregen kúnnen, túıe men attan ólerdeı qorqady» degen sózderin talaı estigenmin.
Olardyń naızaǵaıly jańbyrdan pana tilep, tamaq surap kelgenin túsindik.
Apam:
– Ádiraqalǵyrlar, tórimde kútetin qudam emessińder. Jaýyn basylǵansha osynda otyra turyńdar, – dedi de, oshaq basynda jatqan týlaqty bosaǵa jaqqa tósedi. Ydystarynyń ishinen tańdap, ketik eki keseni alyp, ys basqan qara sháýgimnen shaı quıyp, taba nannan ekeýine eki úzip ustatty. Kebejeden irimshik-qurt alyp, aldaryna qoıdy.
Alǵystaryn emeýrinmen bildirgen ekeýiniń júzine jylý kirdi. Alasa boılysy yrjıyp kúlgende aıqasa ósken orsaq tisteri keıpin ketirip-aq tur. Az-kem ýaqyttan keıin jan shaqyryp, boılary jylynyp, óz tilderinde áldenelerdi aıtyp, sybyrlaı sóılesip otyr.
Syrtta aýyq-aýyq kún kúrkirep, «shart» etken daýys shyqsa, ekeýi bastaryn buǵa qalady. Men syqylyqtaı kúlemin.
– Apa deımin, qytaı degeniń de biz sııaqty tamaq ishetin, kádimgi adamdar eken ǵoı. Aýdannan Shegirtaıǵa deıin jaıaý jetkenshe ólip te qalatyn shyǵar? Kótergen aýyr júkteri taǵy bar. Jaýyn basylǵansha bizdiń qystaqtaǵy úıge jata tursa bolmaı ma?
– Táıt ári! Bulardy adam balasy demeseń, musylman emes. Bizdiń kóp ómirimiz osylar salǵan soǵystyń lańymen ótti. Bulardy atań kórse ustamasy ustap, shekesi tyrysyp qalady. Bizdiń jer bulardan tazaryp-aq qalyp edi. Sońǵy jyldary qaıta qaptap ketti. Túbi tynysh bolsa eken...
Týyrlyqtyń tamshy ótken ár tusyn alabaqanmen kóterip júrip, zerige bastadym da, ekeýiniń sómkesin ashyp kórmek boldym. Oıynshyq myltyqtar men tátti kámpıt shyqsa, qoımaı surap almaqpyn. Júkterine jaqyndaǵan meni únsiz baqylap, úrpıip ekeýi otyr. Sary qaptyń aýyzyn ashyp, ishin aqtara bergenimde apam ursyp, tyıyp tastady.
Aspan ámiriniń qahary qaıtyp, naızaǵaı toqtady. Seldetip ótip, ashýy tarqaǵan kún jaryqtyq jalǵyz úı otyrǵan ańǵarǵa altyn sáýlesin shashty. Jarysa tysqa shyqtyq. Shyǵys betkeıge, Taldysaı jaqqa túsken kempirqosaq nury ertegi álemindeı kóz tartady.
Ketýge yńǵaılanǵan eki qytaı júkterin ıyqtaryna ilip, qoldaryn juptap, yrjyńdap, bastary ızeń-ızeń etti. Alǵys jaýdyryp turǵan túrlerinde de bir jymysqylyq jatqanyn bala bolsam da, sezip turmyn. Shaqyrýsyz kelgen qonaqtardy kózben uzatyp saldyq. Tyrtıǵan boılaryna qaramaı, aýyr sómkeleri bulǵaqtaǵan ekeýiniń aıaq alysy óte jeńil. Qııaqsaıdy quldap, Molda jurtynan ary asyp, kózden ǵaıyp bolǵansha qarap turdyq.
Úıge kirgende apam tosyn qylyq kórsetti. Ottyń basyna shaqyryp, japyraqtaı qurym kıizdi órtedi de, basymnan aıaǵyma deıin, sońyra eki qolymdy alastaı bastady.
Ushyq, ushyq, ket,
Ket páleket, ket!
Jeti belden jylaı ket,
Qyryq belden qulaı ket!
Alty belden ary ket,
Asqar taýdan bylaı ket!
Ot ıesi Táńirim,
Jaryǵymdy saqta!
Sý ıesi Súleımen,
Qulynymdy saqta!...
Alas, alas!
Duǵasyn oqyp, betin sıpady. Tútini byqsyǵan qurym kıiz qaldyǵyn kúlge kómdi. Qytaılar otyrǵan týlaq pen shaı ishken eki keseni shymshýyrmen alyp, tyshqan tesken eski kendir qapqa saldy da, qolyma ustatyp:
– Bir qolyńa kúrek al. Byltyr qasqyr shaýyp, qyrylǵan qoılardyń óleksesin tastaǵan jyra bar ǵoı, soǵan apar da tereń qazyp, kómip tasta! – dep qysqa qaıyrdy.
* * *
Birde atama erip qystaqqa barǵanymda, osy is jaıly ózimmen tete ósken ekinshi aǵama aıtyp berdim. Ekeýimiz bul jazdy «Báıjege qytaı kelgen jyl» dep atap kettik.
Arada taǵy úsh jyl ótti. Velosıpedke qorjyn-qosqalańyn artyp, foto sýretke túsiretin, aıaq kıim jamaıtyn, balmuzdaq satatyn qytaılar qaptaı bastady. Solardyń ishinde qashyr jekken arbasyna óz aýlasyna ekken kókónistiń túr-túrin tıep alǵan aryq qara qytaı jigit bizdiń qystaqqa jıi keletin boldy. Aýyl adamdarynyń bári saı-salaǵa, Sórti, Báıje, Saz, Shóke jaılaýlaryna qotaryla kóship ketken. Qystaqta egin-shóp qamymen, qora-qopsy jamaýmen aınalysyp, kileń salt jigitter men qorada maly, kóshýge kúıi joq birdi-ekili jarly úıler hám shilde basynda jazǵy kanıkýlǵa taraıtyn bastaýsh mektep oqýshylary qalǵan.
Ol shaq eldi joqshylyq, jerdi qýańshylyq jaılaǵan súreńsiz jyldar edi. Maldyń bári taýda, qorada qalǵan. Qystaqta qalǵan áıelder bes-on taýyǵynyń jumyrtqasyn jınap júretin de, ony sharbaq kóterip, esek jetelegen, qashyr jekken qytaılardyń kókónisine aıyrbastap, talǵajaý jasaıtyn. Qystaǵymyzdaǵy jalǵyz uıǵyr ákelgen esekke kózimiz úırene bastaǵanymen, qashyr degen janýardy da birinshi ret kórýimiz.
Qazaqtyń arasynda ósip, ájeptáýir til syndyrǵan álgi qytaı Turǵyn boıyndaǵy barlyq qystaqtarǵa osylaı saýda jasap, qońdanyp baıyp alǵan. Birtindep onyń aty Iań Baýjún ekenin bildik. Tili kelmegen qazaqtar ony «Iań qytaı» atap ketti. Jalpy, Turǵyn kóleminde Iań, Tań famılııaly qytaılar kóptep qonystana bastaǵan kez de sol jyldar. Jergilikti qazaqtardyń da kózi ábden úırengen. «Qytaılar ózen boıyn, jol jıegin, bazarlardaǵy urymtal jerlerdi aqyryndap ıeligine ótkizip jatyr» degen qaýeset el ishine keń tarap edi.
Bizdiń qystaqta aqyl-esi tolyq emes, bir kózi qylı, únemi aýyzynan silekeıi aǵyp júretin Rabıǵa deıtin jesir áıel bolatyn. Kúıeýi erterekte otyn tasyp júrip, kilteń aınalmada aýdarylǵan shananyń astynda qalyp qaıtys bolǵan. Iań qytaı sol áıelge qyryndap, jaman sózder aıtqanyn qystaq áıelderiniń qulaǵy shalyp qalady. Ony estigen aýyl jigitteri de tisin qaırap júretinin biletinbiz. Shilde aıy jaqyndaǵanda taýǵa ketýge ańsarymyz aýyp, oqýdyń da berekesi qashatyn. Bir kúni kórshi aýyldan kelip oqytatyn muǵalimimiz kelmeı qaldy da, tús aýa mektep terezesinen sekirip, baqsha dýalynan asyp, sabaqtan qashyp kettik.
Eki jaǵyn záýlim terekter qorshaǵan kósheni boılap kele jatqanbyz. Qystaqtaǵy jalǵyz dúkenniń aldynda toptasqan adamdardy kórip, qasyna kelsek, qashyr jekken arba aýdarylyp jatyr. Aınala shashylǵan kókónis, jarylǵan jumyrtqalar. Eki dońǵalaǵy kókten kelgen arbanyń oqtyǵynan shyǵa almaı typyrlaǵan qashyr dymy quryp únsiz jatyr. Dúleı yza býyp, kózderi shatynaǵan Danaı men Saltanat álgi qytaıdy shańǵa aýnatyp, kezek-kezek tepkileıdi. Qoly qarymdy dýdarbas Saltanat álgi qytaıdy eki ıyǵynan ustap tik kótergende qoltyǵy aıyrylǵan aq jeıdesi túrilip, arqasy ashylyp qala beredi. Jalańash arqaǵa bylsh-bylsh tıgen judyryqtan kózi aqıyp ketken baıqus Iań qytaı: «Menińde jazyq joq. Menińki sáı (kókónis degeni) satyp keledi. Meni urmaıdy, keshiredi» dep shyr-shyr etedi.
Júzi jan qorqardaı surlanǵan Danaı:
– Iesi joq, qorada jatqan esýas qatyn eken dep júrsiń be?! Endi osy qystaqtan kózim shalsa, basyńdy shalǵymen shabamyn!, – dep aqyrdy.
– Endi kelseń toǵanǵa tunshyqtyryp óltiremin! Bolmasa shólge aparyp tirideı kómemin!, – dep aıqaılady Saltanat.
Aýyldyń birazy qulaqtanyp úlgergen. Aıqaı-shýdyń ústine Márzııa apaı kelip:
– Munda endi kelmeıdi, Kókiterekke qaıta kelmeıdi, – dep ezýi jyrtylyp, aýyzyn qyzyl qan japqan qytaıdy arashalap aldy da, – bul da jan ıesi, qytaı bolsa da anadan týdy. Óltirip qoısańdar bosqa sottalyp ketesińder, – degeni esimde qalypty.
Ertesi sabaqtan túski úziliske taraǵanamyzda Turǵynnyń ortalyǵynda saqshy bolyp jumys isteıtin Tolqyn degen jigittiń Saltanatty ertip bara jatqanyn kórip qaldyq.
– Aparyp qamaıtyn boldy, – dedi momyn Azatbek dosym.
– Aýdanǵa áketedi. On bes kúnge dııala ashady, – dedi buzaqylyqta aldyna jan salmaıtyn kósemimiz Tasqyn degen bala.
– Eshteńe istemeıdi. Saqshy mekemesine aparyp suraqqa tartady da, pal salyp qoıa beretin shyǵar, – dedi uzyntura Erbolat dosym.
Uzyntura Erbolat dosymnyń aıtqany keldi. Eki kúnnen keıin Saltanat pen Danaı qaıtyp kelipti. Sabaqtan taraǵanda atyz basynda bıdaı sýaryp júrgen ekeýin kórdik.
Kósheni órleı dúken aldyndaǵy kópirde jınalyp, temeki tartyp, qysyr keńes soǵyp turǵan úlkenderdiń qasyna keldik. Áńgime sol Iań qytaı tóńireginde eken. Kókterek qystaǵynda bolǵan mundaı eleýli oqıǵalar jurt aýyzynda aıǵa jýyq júretin.
Minezi ojar, batyrshalys Qaısa degen kisi:
– Kóresińder áli! Bul qytaılar aman bolsa tóbelerińe talaı áńgirtaıaq oınatady. Búgin úndemegenimen, saqshylar da erteń-aq osylardyń sózin sóıleıtin bolady, – dep kijindi.
Bul kúnderi shalǵaıda, shekaranyń arǵy betinde qalǵan aıaýly Kókteregim, ondaǵy qymbatty aýyldastarym jaıly únemi úreıli tús kóremin. Birde, Báıje basyndaǵy eski jurtymyzǵa kelgen eki qytaı Kóbesh batyrdyń zıratyn qazyp jatady. Birde, aýyzynan silekeıi toqtamaıtyn esi kembaǵal Rabıǵany Iań qytaı shańǵa aýnatyp, tepkilep jatqanyn kóremin. Kóılegi dal-dul jyrtylǵan. Ashyq qalǵan omyraýynan aqqan sút meniń kindik qanym tamǵan kıeli topyraqqa sińip bara jatady...
Qaı jerden tamaq tabylsa, sol jerdi «otanym» dep sanaıtyn olar qazir Báıjedegi kóne jurtymyzǵa da qorja soǵyp, egin egip alǵan shyǵar. «Elýbaı qudyǵyna» aparar arba joldyń sulbasy joǵalyp, baqbaq gúli men jalbyz qaptap ósken shyǵar. Biz asyp ketken batys taýǵa túıdektele bult úıriligen bolar.
Shilde týa tutas Turǵyn alabyn, saı-salany jýyndyryp, nóser bastalady, áli...
