Men oquǧa tüsetın jyly Serılık tauy bauraiyndaǧy Bäije basyn jalǧyz üi jailadyq. Köktemnıŋ kökjylym mūnary tūnǧan sai-saladan kökarşa men tobylǧy iısı mūryn jaratyn. Bozjusany būrqyraǧan «Köbeş batyr molasy» döŋındegı jūrtymyz eskırıp kettı. Köşer aldynda: «Eskı jūrt maŋy tūiaqkestı bolyp, kögen qūrar jer alystap kettı. Biyl jūrt jaŋalaimyz» degen äjemnıŋ uäjı boiynşa Bäijenıŋ tıremesıne qondyq.
Atamnyŋ köşı-qon ısımen ejelden şaruasy joq, jyldaǧy ädetı boiynşa jiren atyn erttep mınıp, kezınde osy taularda bırge soǧysqan, közı tırı şaldardy ızdep kettı. Äkemnıŋ ekı aǧasy su orǧan tereŋ jarqabaq boiyn kürekpen qaşap jol saldy da, arbaly köştı aman ötkızdı. Tūma közı ejelgı batyrlar kigen dulyǧadan aumai, būrqyldap qainap tūrǧan būlaq suy bosaǧamyzdy janai aǧyp jatady. Syrt közge tırşılık saryny oŋaşada osylai bırsaryndy körıngenımen, men üşın qainaǧan bazar, tausylmas qyzyq-tūǧyn.
Özge üiler de alys-alys qonǧan. Oinaityn bala az. Kündızgı ermegım – ūzaq örıske bara almaityn kenje tuǧan būzaular men laqtarymdy qosyp, bırge jaiu. Oǧan qosa apamnyŋ (äjemdı solai ataimyn) tuyrlyq basuǧa jiǧan jün sabaityn ūşqat sabaularynan juanyraq bıreuın ūrlap alyp, sadaq iemın. Jebe qorym da daiyn, apamnyŋ qazan betın jabatyn, oidyŋ şiınen üş qatar örıp jasalǧan şyptasy. Süt pen mai sıŋıp, äbden kepken, dıŋı ırı bırneşeuın är jerden taŋdap suyryp alamyn da, basyna japyryp ūştaǧan şegenı jıŋışke symtemırmen orap, sabyna qyrǧi soǧyp öltırgen kepterlerdıŋ qauyrsynyn qadaimyn.
Tüske deiın erte köktemde aryqtap ölgen eşkı-laqtyŋ qatqan tulaǧyn tas üstıne tıgınen qoiyp, atyp oinaimyn. Būlaq basyndaǧy kök jasaŋǧa jaiyluǧa kelgen taraqqūiryqtardy nysanaǧa alamyn. Baspalap jatamyn da, adam iısınen sekem alyp, tık tūrǧan taraqqūiryqtardy däldeimın. Şırei tartqan adyrnadan zulaǧan jebe keide tura qasyna, sazdy şymǧa qadalady. Keide nysanaǧa däl tiedı. Arqasynan, büiırden qadalǧan şi oqty süirei qaşqan dala tyşqandary ınıne jetkenımen, qadalǧan jebe tırep qalyp, ın auyzynda şyp-pyr bolady. Qyzyq üşın atqanymmen janym aşyp, qadalǧan oqty suyryp alyp, tırı jıbere salamyn.
Säskege qarai aŋǧar ışı qazandai qainaidy. Tastan-tasqa sekırıp, betaldy şaşyraǧan laqtarymdy jinap, üişıkke qamaimyn da, ırgesı türulı kiız üide, bır demmen soqqan samalǧa arqamdy berıp, apamnyŋ tızesıne basymdy qoiyp, ūiqy soǧamyn. Apamnyŋ keudesınen aŋqyǧan meiırımı men qalapmyr iısı qandai ǧajap edı, şırkın!..
Jazdyŋ alǧaşqy ailary osylai öttı de, şılde tua jaŋbyr bastaldy. Jauyn basylǧan äredıkte tömen jaqtaǧy biık şoqyǧa şyǧyp, batys tarapty baqylaimyn. Būl şoqydan Tūrǧynnyŋ bıraz alqaby, körşı qystaqtar, būrşaq atyzyndaǧy qybyrlaǧan adamdar, bärı körınıp tūrady. Är tarapqa ketetın aiqyş-ūiqyş arba joldarda bıren-saran atty adamdar ötıp jatady. Arasynda iınaǧaşqa däu sary sumkalaryn qos-qostan ılgen saudager kezbe qytailar da qaptap ketedı. Olardy syrtynan ǧana baiqaǧanym bolmasa, tura janynan tüs toqtatyp körgen emespın. Atty adam körse zäresı ūşatyn olardyŋ ekı-üşten şuap, alys jailaularǧa deiın aralap, kiım-keşek, aina-taraq satyp, jaiau sauda ısteitının Şäden atam aityp bergen.
Sol jaŋbyrly şıldenıŋ bır künı, aspan tolas taba qalǧan bır sätte ülkenderdıŋ bärı qystaqqa tüsıp kettı. Tüs aua jaŋbyr qaita qūidy. Kün kürkırep, aspan ämırı ot qamşysyn olai da būlai da sıltedı. Apam ekeumız qu arşa men tezektı aralastyra jaǧyp, tündıktı köterıp qoiyp, şai ışıp otyrǧanbyz. Esık baiau aşylyp, iınaǧaştaryna auyr sömke ılgen ekı qytai kırıp keldı. Kiımderı malmandai su. Bosaǧaǧa jükterın qoiyp, kıbırtıktei tūryp qaldy. Bırı ılmigen aryq, ekınşısınıŋ boiy tym alasa, menen säl ǧana biıkteu. Türlerın qorqynyş basqan, közderın ölım aldynda tūrǧandai ürei jeŋgen. Därıger äkeme erıp, taudan tau asyp, talai auyrǧan adamdardyŋ qasynda bolǧan, talai adam ölımın körgen men üşın būl közder taŋsyq emes edı. Özderı dır-dır etedı, qoldarymen aspandy nūsqap, qytaişalap äldenelerdı aitady. Auyzdaryn, ışın körsetedı. Būryndary apam: «Qytailar qazaqtan, zirattan, kürkıregen künnen, tüie men attan ölerdei qorqady» degen sözderın talai estıgenmın.
Olardyŋ naizaǧaily jaŋbyrdan pana tılep, tamaq sūrap kelgenın tüsındık.
Apam:
– Ädıraqalǧyrlar, törımde kütetın qūdam emessıŋder. Jauyn basylǧanşa osynda otyra tūryŋdar, – dedı de, oşaq basynda jatqan tulaqty bosaǧa jaqqa tösedı. Ydystarynyŋ ışınen taŋdap, ketık ekı kesenı alyp, ys basqan qara şäugımnen şai qūiyp, taba nannan ekeuıne ekı üzıp ūstatty. Kebejeden ırımşık-qūrt alyp, aldaryna qoidy.
Alǧystaryn emeurınmen bıldırgen ekeuınıŋ jüzıne jylu kırdı. Alasa boilysy yrjiyp külgende aiqasa ösken orsaq tısterı keipın ketırıp-aq tūr. Az-kem uaqyttan keiın jan şaqyryp, boilary jylynyp, öz tılderınde äldenelerdı aityp, sybyrlai söilesıp otyr.
Syrtta auyq-auyq kün kürkırep, «şart» etken dauys şyqsa, ekeuı bastaryn būǧa qalady. Men syqylyqtai külemın.
– Apa deimın, qytai degenıŋ de bız siiaqty tamaq ışetın, kädımgı adamdar eken ǧoi. Audannan Şegırtaiǧa deiın jaiau jetkenşe ölıp te qalatyn şyǧar? Kötergen auyr jükterı taǧy bar. Jauyn basylǧanşa bızdıŋ qystaqtaǧy üige jata tūrsa bolmai ma?
– Täit ärı! Būlardy adam balasy demeseŋ, mūsylman emes. Bızdıŋ köp ömırımız osylar salǧan soǧystyŋ laŋymen öttı. Būlardy ataŋ körse ūstamasy ūstap, şekesı tyrysyp qalady. Bızdıŋ jer būlardan tazaryp-aq qalyp edı. Soŋǧy jyldary qaita qaptap kettı. Tübı tynyş bolsa eken...
Tuyrlyqtyŋ tamşy ötken är tūsyn alabaqanmen köterıp jürıp, zerıge bastadym da, ekeuınıŋ sömkesın aşyp körmek boldym. Oiynşyq myltyqtar men tättı kämpit şyqsa, qoimai sūrap almaqpyn. Jükterıne jaqyndaǧan menı ünsız baqylap, ürpiıp ekeuı otyr. Sary qaptyŋ auyzyn aşyp, ışın aqtara bergenımde apam ūrsyp, tyiyp tastady.
Aspan ämırınıŋ qahary qaityp, naizaǧai toqtady. Seldetıp ötıp, aşuy tarqaǧan kün jaryqtyq jalǧyz üi otyrǧan aŋǧarǧa altyn säulesın şaşty. Jarysa tysqa şyqtyq. Şyǧys betkeige, Taldysai jaqqa tüsken kempırqosaq nūry ertegı älemındei köz tartady.
Ketuge yŋǧailanǧan ekı qytai jükterın iyqtaryna ılıp, qoldaryn jūptap, yrjyŋdap, bastary izeŋ-izeŋ ettı. Alǧys jaudyryp tūrǧan türlerınde de bır jymysqylyq jatqanyn bala bolsam da, sezıp tūrmyn. Şaqyrusyz kelgen qonaqtardy közben ūzatyp saldyq. Tyrtiǧan boilaryna qaramai, auyr sömkelerı būlǧaqtaǧan ekeuınıŋ aiaq alysy öte jeŋıl. Qiiaqsaidy qūldap, Molda jūrtynan ary asyp, közden ǧaiyp bolǧanşa qarap tūrdyq.
Üige kırgende apam tosyn qylyq körsettı. Ottyŋ basyna şaqyryp, japyraqtai qūrym kiızdı örtedı de, basymnan aiaǧyma deiın, soŋyra ekı qolymdy alastai bastady.
Ūşyq, ūşyq, ket,
Ket päleket, ket!
Jetı belden jylai ket,
Qyryq belden qūlai ket!
Alty belden ary ket,
Asqar taudan bylai ket!
Ot iesı Täŋırım,
Jaryǧymdy saqta!
Su iesı Süleimen,
Qūlynymdy saqta!...
Alas, alas!
Dūǧasyn oqyp, betın sipady. Tütını byqsyǧan qūrym kiız qaldyǧyn külge kömdı. Qytailar otyrǧan tulaq pen şai ışken ekı kesenı şymşuyrmen alyp, tyşqan tesken eskı kendır qapqa saldy da, qolyma ūstatyp:
– Bır qolyŋa kürek al. Byltyr qasqyr şauyp, qyrylǧan qoilardyŋ öleksesın tastaǧan jyra bar ǧoi, soǧan apar da tereŋ qazyp, kömıp tasta! – dep qysqa qaiyrdy.
* * *
Bırde atama erıp qystaqqa barǧanymda, osy ıs jaily özımmen tete ösken ekınşı aǧama aityp berdım. Ekeuımız būl jazdy «Bäijege qytai kelgen jyl» dep atap kettık. Arada taǧy üş jyl öttı. Velosipedke qorjyn-qosqalaŋyn artyp, foto suretke tüsıretın, aiaq kiım jamaityn, balmūzdaq satatyn qytailar qaptai bastady. Solardyŋ ışınde qaşyr jekken arbasyna öz aulasyna ekken kökönıstıŋ tür-türın tiep alǧan aryq qara qytai jıgıt bızdıŋ qystaqqa jiı keletın boldy. Auyl adamdarynyŋ bärı sai-salaǧa, Sörtı, Bäije, Saz, Şöke jailaularyna qotaryla köşıp ketken. Qystaqta egın-şöp qamymen, qora-qopsy jamaumen ainalysyp, kıleŋ salt jıgıtter men qorada maly, köşuge küiı joq bırdı-ekılı jarly üiler häm şılde basynda jazǧy kanikulǧa taraityn bastauş mektep oquşylary qalǧan. Ol şaq eldı joqşylyq, jerdı quaŋşylyq jailaǧan süreŋsız jyldar edı. Maldyŋ bärı tauda, qorada qalǧan. Qystaqta qalǧan äielder bes-on tauyǧynyŋ jūmyrtqasyn jinap jüretın de, ony şarbaq köterıp, esek jetelegen, qaşyr jekken qytailardyŋ kökönısıne aiyrbastap, talǧajau jasaityn. Qystaǧymyzdaǧy jalǧyz ūiǧyr äkelgen esekke közımız üirene bastaǧanymen, qaşyr degen januardy da bırınşı ret köruımız. Qazaqtyŋ arasynda ösıp, äjeptäuır tıl syndyrǧan älgı qytai Tūrǧyn boiyndaǧy barlyq qystaqtarǧa osylai sauda jasap, qoŋdanyp baiyp alǧan. Bırtındep onyŋ aty Iаŋ Baujün ekenın bıldık. Tılı kelmegen qazaqtar ony «Iаŋ qytai» atap kettı. Jalpy, Tūrǧyn kölemınde Iаŋ, Taŋ familiialy qytailar köptep qonystana bastaǧan kez de sol jyldar. Jergılıktı qazaqtardyŋ da közı äbden üirengen. «Qytailar özen boiyn, jol jiegın, bazarlardaǧy ūrymtal jerlerdı aqyryndap ielıgıne ötkızıp jatyr» degen qaueset el ışıne keŋ tarap edı. Bızdıŋ qystaqta aqyl-esı tolyq emes, bır közı qyli, ünemı auyzynan sılekeiı aǧyp jüretın Rabiǧa deitın jesır äiel bolatyn. Küieuı erterekte otyn tasyp jürıp, kılteŋ ainalmada audarylǧan şananyŋ astynda qalyp qaitys bolǧan. Iаŋ qytai sol äielge qyryndap, jaman sözder aitqanyn qystaq äielderınıŋ qūlaǧy şalyp qalady. Ony estıgen auyl jıgıtterı de tısın qairap jüretının bıletınbız. Şılde aiy jaqyndaǧanda tauǧa ketuge aŋsarymyz auyp, oqudyŋ da berekesı qaşatyn. Bır künı körşı auyldan kelıp oqytatyn mūǧalımımız kelmei qaldy da, tüs aua mektep terezesınen sekırıp, baqşa dualynan asyp, sabaqtan qaşyp kettık. Ekı jaǧyn zäulım terekter qorşaǧan köşenı boilap kele jatqanbyz. Qystaqtaǧy jalǧyz dükennıŋ aldynda toptasqan adamdardy körıp, qasyna kelsek, qaşyr jekken arba audarylyp jatyr. Ainala şaşylǧan kökönıs, jarylǧan jūmyrtqalar. Ekı doŋǧalaǧy kökten kelgen arbanyŋ oqtyǧynan şyǧa almai typyrlaǧan qaşyr dymy qūryp ünsız jatyr. Dülei yza buyp, közderı şatynaǧan Danai men Saltanat älgı qytaidy şaŋǧa aunatyp, kezek-kezek tepkıleidı. Qoly qarymdy dudarbas Saltanat älgı qytaidy ekı iyǧynan ūstap tık kötergende qoltyǧy aiyrylǧan aq jeidesı türılıp, arqasy aşylyp qala beredı. Jalaŋaş arqaǧa bylş-bylş tigen jūdyryqtan közı aqiyp ketken baiqūs Iаŋ qytai: «Menıŋde jazyq joq. Menıŋkı säi (kökönıs degenı) satyp keledı. Menı ūrmaidy, keşıredı» dep şyr-şyr etedı. Jüzı jan qorqardai sūrlanǧan Danai: – İesı joq, qorada jatqan esuas qatyn eken dep jürsıŋ be?! Endı osy qystaqtan közım şalsa, basyŋdy şalǧymen şabamyn!, – dep aqyrdy. – Endı kelseŋ toǧanǧa tūnşyqtyryp öltıremın! Bolmasa şölge aparyp tırıdei kömemın!, – dep aiqailady Saltanat. Auyldyŋ bırazy qūlaqtanyp ülgergen. Aiqai-şudyŋ üstıne Märziia apai kelıp: – Mūnda endı kelmeidı, Kökıterekke qaita kelmeidı, – dep ezuı jyrtylyp, auyzyn qyzyl qan japqan qytaidy araşalap aldy da, – būl da jan iesı, qytai bolsa da anadan tudy. Öltırıp qoisaŋdar bosqa sottalyp ketesıŋder, – degenı esımde qalypty. Ertesı sabaqtan tüskı üzılıske taraǧanamyzda Tūrǧynnyŋ ortalyǧynda saqşy bolyp jūmys ısteitın Tolqyn degen jıgıttıŋ Saltanatty ertıp bara jatqanyn körıp qaldyq. – Aparyp qamaityn boldy, – dedı momyn Azatbek dosym. – Audanǧa äketedı. On bes künge diiala aşady, – dedı būzaqylyqta aldyna jan salmaityn kösemımız Tasqyn degen bala. – Eşteŋe ıstemeidı. Saqşy mekemesıne aparyp sūraqqa tartady da, pal salyp qoia beretın şyǧar, – dedı ūzyntūra Erbolat dosym. Ūzyntūra Erbolat dosymnyŋ aitqany keldı. Ekı künnen keiın Saltanat pen Danai qaityp kelıptı. Sabaqtan taraǧanda atyz basynda bidai suaryp jürgen ekeuın kördık. Köşenı örlei düken aldyndaǧy köpırde jinalyp, temekı tartyp, qysyr keŋes soǧyp tūrǧan ülkenderdıŋ qasyna keldık. Äŋgıme sol Iаŋ qytai töŋıregınde eken. Kökterek qystaǧynda bolǧan mūndai eleulı oqiǧalar jūrt auyzynda aiǧa juyq jüretın. Mınezı ojar, batyrşalys Qaisa degen kısı: – Köresıŋder älı! Būl qytailar aman bolsa töbelerıŋe talai äŋgırtaiaq oinatady. Bügın ündemegenımen, saqşylar da erteŋ-aq osylardyŋ sözın söileitın bolady, – dep kıjındı. Būl künderı şalǧaida, şekaranyŋ arǧy betınde qalǧan aiauly Kökteregım, ondaǧy qymbatty auyldastarym jaily ünemı üreilı tüs köremın. Bırde, Bäije basyndaǧy eskı jūrtymyzǧa kelgen ekı qytai Köbeş batyrdyŋ ziratyn qazyp jatady. Bırde, auyzynan sılekeiı toqtamaityn esı kembaǧal Rabiǧany Iаŋ qytai şaŋǧa aunatyp, tepkılep jatqanyn köremın. Köilegı dal-dūl jyrtylǧan. Aşyq qalǧan omyrauynan aqqan süt menıŋ kındık qanym tamǧan kielı topyraqqa sıŋıp bara jatady... Qai jerden tamaq tabylsa, sol jerdı «otanym» dep sanaityn olar qazır Bäijedegı köne jūrtymyzǧa da qorja soǧyp, egın egıp alǧan şyǧar. «Elubai qūdyǧyna» aparar arba joldyŋ sūlbasy joǧalyp, baqbaq gülı men jalbyz qaptap ösken şyǧar. Bız asyp ketken batys tauǧa tüidektele būlt üirılıgen bolar. Şılde tua tūtas Tūrǧyn alabyn, sai-salany juyndyryp, nöser bastalady, älı...Ūqsas jaŋalyqtar
