2017 jyldyń 22 shilde men 20 tamyz aralyǵynda Qazaq memlekettik ırki eresekter men balalardy «Er Tóstik» atty qazaqtyń halyq ertegisiniń jelisinde qoıylǵan jańa baǵdarlamasyna shaqyrady.
Jaýyz kúshke izgilik qarsy turyp, jaqsylyq saltanat qurady jáne Er Tóstiktiń shynaıy mahabbaty jaýyzdyqty toqtatady.
Er Tóstiktiń oqıǵalary ırk óneriniń tilimen sahnalanǵan. Ertegi barysynda batyrdyń jolynda san alýan sıqyrly da tylsym kúshke ıe, qara kúshke ıe keıipkerler kezdesedi. Er Tóstik, Kenjekeı, Ernazar, Qarashash, Bektory, Mystan-Kempir, Samruq qus, Shalquıryq at, periler jáne taǵy basqa ertegi keıipkerleri bala kóńilge túrli ǵajaıyp áser qaldyrady.
Baǵdarlamada shabandoz jigitter, áýe gımnastary, akrobattar, kloýndar, ekvılıbrıstter, úıretilgen aıýlar, eshkiler, ıtter, kógershinder alýan túrli aıryqsha óner kórsetip, balalardyń tańdaıyn qaqtyrady. Ǵajaıyp qórinisterdi Qazaq memlekettik ırkiniń áıgili «Farandol» balet toby kóriktendirdi.
Jaqsylyq pen jamandyqtyń, zulymdyq pen meıirimdiliktiń, aq pen qaranyń kúresi retinde shytyrman oqıǵa jelisinde ázirlengen qoıylymda qaıran qaldyrar trıýktar da usynylady.
Bul qoıylymǵa 65 ártis qatyssa, shamamen eki júzdeı dızaınerlik kostıýmder tigildi, erekshe rekvızıtter, jańa sahnalyq tehnologııalar qoldanyldy. Teatraldy-ırktik qoıylymnyń uzaqtyǵy úzilisti qosa eseptegende – 2 saǵat 30 mınýt.
21 shildede Almaty ırki múgedek balalarǵa, qarttar úıiniń ardagerlerine, ınternat pen balalar úıiniń túlekterine, tómen jaǵdaıdaǵy otbasylaryna arnalǵan qaıyrymdylyq qoıylymyn ótkizdi.
Sonmymen, bul ertegi jaıynda ne bilemiz? «Er tóstik» – qazaq batyrlyq ertegileriniń eń kóne úlgisi. «Er Tóstikte» erte dáýirdegi halyqtyń mıftik tanymy, yrymdary men ádet-ǵuryptarynyń bári bar: Tóstik qııal-ǵajaıyp jaǵdaıda dúnıege kelip ósedi. Jylan Bapy hannyń jumsaýymen Tóstiktiń Temir han eline baryp, onda qalyńdyqty alý úshin saıysqa túsýi, osy saıysta keıipkerdiń óz kúshimen emes, keremet dostarynyń arqasynda jeńýi – qııal-ǵajaıyp erteginiń zańdylyǵy. Mysaly, Shalquıryq – tek júırik at qana emes, aldaǵyny boljaı alatyn qabileti bar, neshe túrli sıqyrdy biletin, adamsha sóılep, adamsha is-áreket qylatyn qasıetti janýar. Al jer astynda Tóstikke dos bolatyn Jelaıaq, Taýsoǵar, Kóltaýysar sııaqty keıipkerler – mıftik tanymnyń sıpaty. Ertedegi adamdardyń mıftik túsinigi boıynsha, jeldiń, taýdyń, sýdyń "ıeleri" bolǵan. Keıingi zamandarda olar kórkemdik sıpat alyp, "dostar osyndaı bolsa eken" degen adam armanyn júzege asyrýshy beıneler retinde qabyldanǵan» delinedi eneklapedııalyq anyqtamalyqta (Qazaq ádebıeti. Enıklopedııalyq anyqtamalyq. — Almaty: «Arýna Ltd.» JShS, 2010).
«Er Tóstik» qoıylymy jeńimpaz atandy
Aıta keterlik jańalyq, «Er Tóstik» jańa lazerlik shoýynyń oryndaýshylary, N. Alshynbaevtyń jetekshiligimen «Legıon» nomeriniń lopıngtaǵy akrobat-voltıjerlary «Joǵary oryndaýshylyq sheberligi jáne kásibıligi» úshin X halyqaralyq ırk óneri «Azııa jańǵyryǵy-2017» festıvalinde altyn júldeni jeńip aldy.
«Azııa jańǵyryǵy-2017» X halyqaralyq ırk óneri festıvali 2 men 6 shilde aralyǵynda Astana qalasynda ótti. Festıvalǵa Qazaqstan, Monako, Reseı, Qytaı, Belarýs, Latvııa, Ýkraına, Egıpet, Efıopııa, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Týrkmenstan elderiniń artısteri qatysyp, óz ónerlerin dodaǵa saldy. Qazylar alqasynyń quramynda toǵyz eldiń iri halyqaralyq ırk kásiporyndarynyń basshylary boldy. Atap aıtsaq, B.A. Bókebaev (Qazaq memlekettik ırkiniń dırektory), P. Fekete (Vengr ulttyq ırkiniń dırektory, kórkemdik jetekshisi), S.B. Kabakov (Ýkraına memlekettik ırk kompanııasynyń bas dırektory, kórkemdik jetekshisi), V.A. Shaban (Belorýs memlekettik ırkiniń dırektory), L. Lıpınskı (Latvııa, qoǵamdyq uıymdarynyń quryltaıshysy «ırk ártisteriniń qaýymdastyǵy»), S.Petrosıan (Erevan ırkiniń bas dırektory, kórkemdik jetekshisi), A. Ilamanov (Týrkmen ırkiniń dırektory), S.V. Rastorgýev (Saha Respýblıkasynyń memlekettik ırkiniń dırektory, kórkemdik jetekshisi (Iakýtııa), A.M. Alıev ("Ońtústik-ırki"-niń dırektory), A.A. Jıtnıkıı (gen.dırektor, hýd. rýkovodıtel Harkov memlekettik ırkiniń bas dırektory, kórkemdik jetekshisi), predsedatel jıýrı E.K. Joljaksynov («Astana ırki» GKKP-niń bas dırektory, QR halyq artısi). Qazaq ertegisi negizinde qoıylǵan qoıylymnyń bolashaǵy zor bolaryna senim mol-aq. ırk ujymy ulttyq qundylyqtardy nasıhattaýda talaı jetistikterge jeterine senimimiz zor.
Baqyt BÓKEBAEV, Qazaq memlekettik ırkiniń dırektory:
- Qazaq ırkinde osy kúnge deıin qazaq ertegisinen qoıylym qoıylmady. Ertegi túrinde biz eń alǵash «elkýnchık» ertegisi negizinde tájirıbe bastap kórdik. Jurt jyly qabyldady. Sonda jýrnalıster tarapynan «Nege qazaq ertegisinen ulttyq qoıylym qoıylmaıdy?» degen suraqtar týyndady. Biz Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynyń aıasynda ulttyq qundylyqtardy nasıhattaý maqsatynda qazaq ertegisinen qoıylym qoıýǵa sheshim qabyldadyq. Bul qoıylym sondaı-aq EXPO-2017 aıasynda kórermenge jol tartyp otyr. Ertegilik qoıylymǵa negizinen N.Tilendıev, Q.Shildebaev, T.Muhamedjanov tárizdi zamanýı qazaq klassıkalyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalaryn qoldandyq. Barynsha tasyr-tusyrdan, jeńil áýenderden qashýǵa tyrystyq. Balalarǵa tárbıeni ırktegi mýzyka arqyly da berýge áreket jasap baqtyq. Sonymen qatar, ırk ártisteri qazaq ulttyq kıimderin zamanaýı úlgi negizinde óńdelgen sıpatta sahnaǵa kıip shyqty. Bul da bizdiń alǵashqy tájirıbelerimizdiń biri. Qoıylymǵa kelgen kórermender dán rıza. Jýrnalıster de joǵary baǵalap, lazerlik jańa úlgidegi qoıylymǵa tańdanys bildirip jatyr. Áıgili Asanáli Áshimovteı aqsaqaldarymyzdyń ózi bizge qonaq bolyp kelip, ártisterdiń sheberlikterine óz rızashylyǵyn bildirip, batasyn berdi. Ol kisi qıyn trıýktermen qatar ártistik óner kórsetken ónerpazdardyń jumysyna shyn kóńilden alǵsyn jaýdyryp, qurmet kórsetti.
Biz «Er Tóstik» ertegisin tańdap alǵan sebebimiz, munda shytyrman oqıǵa jelisi bar. Keıipkerleri de – qyzyqty obrazdar. Shalquıryqtaı tulpary, Kenjekeıdeı sulý qyz, qastyq jasaıtyn Jalmaýyz kempir qoıylymǵa shıelenisken dramma beredi. Muny bir kórgen bala esh umytpaıdy. Osylaısha qanshama orystildi balalar qazaq ertegisiniń keıipkerlerimen tanysýǵa mumkindik alyp otyr. Qoıylym bir mezgilde qazaqsha ári oryssha júretin sebebi, orystildi balalar qazaqsha úırense, qazaqtildi balalar oryssha úırenedi. Osylaısha bul qoıylymnyń balalar úshin tálim-tárbıelik mańyzy zor dep aıtýǵa bolady.
Qazaq ırkiniń tarıhy
Qazaq halqynyń san-salaly dástúrli mádenıetiniń ishinde ırk óneriniń kórinisi de shet qalmaǵan. Kóshpendi halyqtyń aspan kóginde qalyqtaǵan qyrany, jelmen jarysqan jylqysy qazaqtyń ulttyq bolmysymen jasasyp, zamanaýı rámizderden oryn alǵan. Qazaq halqynyń kóshpeli turmysyndaǵy jaýgershilik, batyldyq, eptilik, asaý arǵymaqtardy baǵyndyryp, at qulaǵynda oınaý óneri ejelden áıgili bolǵan. Halyq ishinde quralaıdy kózge atqan mergender, túıeni túgimen jutqan túıe balýandar, jelmen jarysqan jelaıaqtar álemdi moıyndatqanyna tarıh kýá. Uly dalada atadan qalǵan dástúrli mádenıet, ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp zaman talabyna saı ırk óneriniń ómirge kelýine uıytqy boldy.
1968 jyly QazKSR OK-niń Birinshi hatshysy D.A.Qonaevtyń bastamasymen jáne QazKSR Mınıstrler Keńesimen Almaty qalasynda Qazaq memlekettik ırk ǵımaratyn salý týraly sheshim qabyldandy.
QazKSR- niń Mádenıet mınıstri I.Omarovtyń baǵa jetpes qoldaýynyń arqasynda jáne QazKSR-niń halyq ártisi Gúljıhan Ǵalıevanyń jetekshiligimen 1970 jyly Qazaq memlekettik ırki, estradalyq ırk stýdııasynda alǵashqy ırk óneriniń ártisteri daıyndaldy. Kásibı ujymnyń tuńǵysh qoıylymy Saratov ırk manejinde qazaq ulttyq «Medeý» baǵdarlamasymen ashyldy. 1970 jyldyń 24 shildesindegi osy qoıylym qazaq ulttyq ırk óneriniń týǵan kúnindeı tarıhta qaldy.
Qoıylymnyń rejısseri RF-nyń eńbek sińirgen qaıratkeri G.Perkýn, senarııin jazǵan Iý.Blagov, sýretshisi A.Falkovskıı, mýzykasyn KSRO halyq ártisi N.Tilendıev, Qazaq KSR eńbek sińirgen qaıratkerleri L.Hamıdı, A.Botbaev, kompozıtor M.Moller jazdy.
Az ýaqyt aralyǵynda talaıdy tańdaı qaqtyrǵan ırk ujymy, 1972 jyly erekshe arhıtektýramen salynǵan «Sıqyrly kıiz úı» ǵımaratyna kóshti.
ırk kesheniniń jobasyn iske asyrǵan bas sáýletshi V.Kaev, bas ınjeneri S.Matveev.
Osy jyldyń 10 maýsymynda aqyn Jambyl Jabaevtyń 125 jyldyq mereıtoıyna oraı jańa ırk ǵımaratynda, Almaty turǵyndary men qonaqtary úshin «Ǵajaıyptar jeri» baǵdarlamasy kórsetildi. Bul tarıhı qoıylym qazaq ırk óneri qalyptasýynyń negizin qalady. Baǵdarlamanyń qoıýshy rejısseri KSRO halyq ártisi V. Golovko.
1972-78 jyldar aralyǵynda ulttyq naqyshta úsh baǵdarlama ishinde: “Epos”, “Jer gúlderi”, “Dala”, “Medeý”, “Baıqońyr” jáne “Tynys alǵan kerýen» qoıylymdary daıyndalyp, qazaq ırki ónerindegi «Shabandoz jigitter» óneri damydy.
«Tańǵajaıyptar eli» mıýzık-holl senarııin jazǵan O.Súleımenov pen O.Levıkıı, ánin oryndaǵan «Dala qyzǵaldaqtary» ırk ansambliniń tuńǵysh oryndaýshysy N. Esqalıeva boldy.
1980 jyly Qazaq ırk ujymyna ırk óneriniń damýyna qosqan eńbegi úshin «Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen ujymy» ataǵy berildi.
1991 jyly elimiz Táýelsizdik alǵan kezden bastap, Qazaq ırk óneriniń jańa damý kezeńinde «Qazaq ırki» Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet mınıstrliginiń ıeligine ótti.
1990 - 2000 jyldar aralyǵynda Almaty ırkiniń kesheni jeke kásiptik qurylymnyń ıeliginde boldy.
2002 jyldyń kókteminde Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń Qaýlysymen «Qazmemırk» múliktik kesheni respýblıkalyq menshikten Almaty qalasynyń kommýnaldyq menshigine ótti.
Qazaq ırki: Dosbatyrovtar, Kúnǵojınovtar, Qorjynbaevtar, Qońyrbaevtar, Ormanbetovtar, Óselbaevtar, Shalabaevtar, Ábishevter, Bolatovtar, Hadıkovterdiń qalyptasqan ırk áýletterin jáne osy ónerge qaltqysyz qyzmet etken basqa da ardager ártisterin maqtan tutady.
Qazirgi Qazaq ırki memleket qoldaýymen bolashaq strategııalyq josparynda jas urpaqqa qazirgi ónerdegi jańa tehnologııalardy jáne álemdik baǵyttardy qoldanyp, ulttyq dástúrlerdi umyt qaldyrmaý, ırk ónerin saqtaý, damytý jumystaryn júrgizedi.
Búgingi tańda zamanaýı Qazaq ırki dúnıe júzine tanylǵan, kásibı qarashańyraqqa aınaldy.
Daıyndaǵan A.SERIKULY
