“Adyrna” ūlttyq portaly 2021 jyldan bastap oblystyq sottardyŋ töraǧalarymen sūhbattasudy dästürge ainaldyrdy. Basty maqsat - zaŋ men qūqyq salasyndaǧy oŋ özgerıster men damu prosesınıŋ jüzege asyp jatqanynan oqyrmandy habardar etu. “Adyrna” ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Türkıstan oblystyq sotynyŋ töraǧasy Myiatbekov Tūrysbek Erbolǧanūlymen boldy.
- Tūrysbek myrza, Türkıstan oblystyq sotynyŋ ūjymymen qandai biık belesterdı baǧyndyrdyŋyzdar? Qai jetıstıkterıŋız erekşe ärı maŋyzdy bolyp sanalady?
- Özderıŋızge belgılı, men kielı oŋtüstık öŋırge oblystyq sot töraǧasy qyzmetıne taǧaiyndalǧanyma qazır bes aidyŋ jüzı bolypty. Sondyqtan qazırgı taŋda oblys sottarynda qandai da bır biık belesterdı baǧyndyrdyq dep aituyma, ärine, erterek şyǧar dep oilaimyn. Degenmen, osy qyzmetke kelgelı oblystaǧy sot törelıgın sapaly jüzege asyruǧa baǧyttalǧan jūmystardy jüielı türde atqaryp kelemız.
Jalpy, soŋǧy jyldary qazaqstandyq sot jüiesı üzdıksız damu üstınde. Zaman talabyna sai, jyldan jylǧa azamattar talaptarynyŋ ösuı jäne ekonomikalyq qatynastardyŋ özgeruı sot jüiesıne de äserın tigızbei qoimaidy. Osydan tuyndaǧan kelelı mäselelerdı şeşu maqsatynda Joǧarǧy Sot tarapynan köptegen şaralar qolǧa alynyp, bırqatar reformalar jüzege asyryldy. Qazırgı taŋda qazaqstandyq sot jüiesıne halyqtyŋ senımı arta bastaǧany da osy atqarylǧan jūmystardyŋ nätijesı dep bılemın.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev sudialardyŋ VIII sezınde «Sot törelıgınıŋ ädıl jäne zaŋdy jüzege asyryluyna memleket te, bükıl qoǧam da müddelı» ekenın atap ötıp, sot korpusy aldyna «Adam qūqyqtary men zaŋ üstemdıgın qamtamasyz etu» mındetın qoiǧan edı. Osy rette, bızdıŋ alǧa qoiyp otyrǧan basty maqsattarymyz – sot törelıgın jüzege asyru sapasyn arttyru, jergılıktı halyqtyŋ oblys sottaryna degen senımın arttyryp, sot jüiesınıŋ bedelın köteru, Türkıstan oblysy sottarynyŋ sudialary men äkımşılık memlekettık qyzmetkerlerınıŋ sybailas jemqorlyqpen bailanysty qūqyq būzuşylyqtardy jasauyn jäne basqa da sot jüiesınıŋ bedelıne nūqsan keltıretın äreketter jasauynyŋ aldyn alu bolyp otyr.
Joǧarǧy sottyŋ töraǧasy Jaqyp Qajymanūly Asanov «Sot jüiesıne degen senımdılıkten, jalpy memleketke degen senımdılık tuyndaidy, sondyqtan sudialar korpusyna ülken jauapkerşılık artylady», - degen edı. Senımdılık – qoljetımdı ädılettılıkten, sudianyŋ bedelı men abyroiynan, tüsınıktı jäne negızdı sot aktısınen tuyndaidy.
Sondyqtan men Oblystyq sottyŋ töraǧasy retınde Türkıstan oblysynyŋ sot korpusynan kündelıktı jūmystarynda, ısterdı qarau kezınde, negızsız sozbalaŋǧa salmai, ädıl şeşım qabyldauǧa, jūmys uaqytynda da, jūmystan tys uaqytta da sudianyŋ abyroiy men bedelıne nūqsan keltıretın ıs äreketke barmauǧa, sot aktılerın jazǧanda tüsınıktı, zaŋ talabyna negızdep, qatesız jazudy talap etıp kelemın. Osy mäselelerdıŋ barlyǧy aǧymdaǧy jyldyŋ aqpan aiynda ötken Türkıstan oblysy sudialar korpusynyŋ 2020 jylǧy sot törelıgın jüzege asyru qorytyndylary boiynşa keŋeitılgen keŋeste talqylanyp, naqty tapsyrmalar berılıp, baqylauda ūstalyp keledı. Atalǧan mındetterdı ärbır sudia jauaptylyqpen oryndasa, onda Türkıstan oblysy sottarynyŋ sudialary, Qazaqstan Respublikasynyŋ sot jüiesınıŋ bedeldı müşelerı bolatynyna senımdımın!
Özderıŋızge belgılı, Sot bilıgınıŋ Ata zaŋymyzben belgılengen negızgı maqsaty - sot törelıgın jüzege asyru. Osy arqyly azamattardyŋ būzylǧan qūqyqtary men bostandyqtaryn, zaŋdy müddelerın qalpyna keltıru. Bırınşı satyly sot jıbergen qatelıkter joǧarǧy satyly sotpen tüzetılıp jatsa, onyŋ özı azamattardyŋ qūqyqtary men müddelerınıŋ qorǧaluynyŋ kepılı emes pe? Juyrda Türkıstan oblysy sottarynyŋ 2021 jylǧy I toqsandaǧy sot törelıgın jüzege asyru boiynşa atqarǧan jūmystaryn qorytyndylaǧan bolatynbyz. Alǧaşqy 3 aida apelliasiialyq alqada qaralǧan qylmystyq ıster boiynşa 16 tūlǧaǧa qatysty 9 ükımnıŋ küşı joiylyp, 23 tūlǧaǧa qatysty 17 ükım özgertılgen.
Azamattyq ıster boiynşa oblys sottarymen 2 787 şeşım şyǧarylǧan, al olardyŋ 54-ı (1,9%) apelliasiialyq alqada būzylǧan nemese özgertılgen.
Ärine, sot şeşımderı men ükımderınıŋ özgertıluı men būzyluy sottardyŋ jūmystarynda älı de kemşılıkter baryn bıldıredı. Qazırgı taŋda, sudialardyŋ käsıbi bılıktılıgın köteruge baǧyttalǧan köptegen jūmystar jürgızılude, nätijesınde sot aktılerınıŋ özgeruı men küşı joiyluyn barynşa tömendetemız dep oilaimyn.
- Soŋǧy bes jylda qandai oŋ özgerıster oryn aldy?
- Uaqyt alǧa jyljyp, qoǧam ılgerılegen saiyn zaŋdar da jaŋǧyryp, jaŋaryp otyruy tiıs. Būl – ömırdıŋ talaby. Bügınge deiın aşyq qoǧam, ädılettı memleket qalyptastyru üşın auqymdy jūmystar qolǧa alyndy. Otandyq zaŋdardyŋ bazasy jasalyp, memlekettık qūrylymdardyŋ aiaǧynan tık tūruy üşın barlyq mümkındıkter qarastyryldy. Memleket qoldauymen qadamyn nyqtaǧan qūrylymdardyŋ arasynda qazaqstandyq sot ta bar. Otandyq sotty halyqaralyq talaptarǧa jaqyndatyp, azamattardyŋ sotqa degen senımın nyǧaitu maqsatynda oryndalǧan ıs-şaralar bügınde özınıŋ oŋ nätijesın berıp te ülgerdı.
Soŋǧy jyldary Prezident jäne Joǧarǧy Sot basşylyǧynyŋ bastamasymen azamattarymyzdyŋ qūqyqtaryn qorǧau jäne olardyŋ qauıpsızdıgın küşeituge baǧyttalǧan auqymdy reformalar jüzege asyryluda.
Būl jaŋaşyldyqtardyŋ sot jüiesıne qatysty bölıgı negızınen bıryŋǧai sot täjıribesın qalyptastyru, sot şeşımderınıŋ sapasyn arttyru, azamattar men memlekettık organdar arasyndaǧy daulardy şeşudıŋ erekşe tetıgı retınde äkımşılık ädılet qūrylymyn engızu mäselelerın qamtyp otyr.
Bügıngı künge deiın atalǧan baǧyttarda bırqatar jūmystar da atqaryldy. Äsırese, soŋǧy ekı jylda qazaqstandyq sot jüiesınde oryn alǧan özgerısterdı erekşe atap ötuge bolady.
Ūlt Jospary aiasynda Joǧarǧy Sot töraǧasy J.Asanovtyŋ bastamasymen qolǧa alynǧan «Sot törelıgınıŋ 7 tüiını» baǧdarlamasy şeŋberınde «Mınsız sudia», «Ülgılı sot», «Ädıl prosess», «E-SOT», «Oŋtaily orta», «Sapaly nätije», «Tatulasu: sotqa deiın, sotta» jobalaryn jüzege asyru boiynşa aitarlyqtai jūmystar atqaryldy.
Sapaly sudialar korpusyn qalyptastyru, sudialardy artyq jüktemeden aryltu, sottardaǧy jūmystyŋ jaŋa formattaryn engızuge baǧyttalǧan, taǧy basqa da zaŋ üstemdıgın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan bırqatar zaŋdar daiyndalyp, küşıne endı.
Sot prosesterı tüsınıktı, qolaily jäne aqylǧa qonymdy bolyp, sottardyŋ jailylyǧy artty, respublika sottarynda qazırgı zamanǧa sai jabdyqtalǧan, keluşılerge qolaily front-ofister aşyldy.
Memleket Basşysynyŋ öz Joldauynda basa nazar audarǧan sot şeşımderınıŋ sapasyn arttyruǧa jeke toqtala ketu kerek. Joǧarǧy Sot jergılıktı sottar jäne zaŋ qauymdastyǧymen bırlesıp atalǧan baǧytta ülken jūmystar atqardy. Atalǧan jūmystyŋ nätijesıde Joǧarǧy Sottyŋ «Sot ükımı turaly» jäne «Sot şeşımı turaly» normativtık qaulylaryna özgerıster men tolyqtyrular engızıldı, sonymen qatar «Äkımşılık qūqyq būzuşylyq jönındegı ıs boiynşa sottyŋ qaulysy turaly» jaŋa normativtık qaulysy qabyldandy. Būryn eger sot şeşımderı jüielenbegen, köptegen kerek emes aqparattardan tūrsa jäne qarapaiym azamattarǧa tüsınıksız jäne qol jetımdı bolmai «auyr» zaŋ tılınde jazylsa, qazır sot aktılerınıŋ nysany men tılı kürt özgerdı. Sot aktılerı qysqa jäne üilesımdı, zaŋ terminologiiasynyŋ artyq «kepteluınsız» jazyla bastady, halyqaralyq sottardaǧydai anyq qūrylymy men bölımderdıŋ nömırlenuı bar, taraptardyŋ ärbır däiekterıne uäjdelgen jauaptardan tūrady. Eŋ bastysy, endı ıs boiynşa şeşım jariialaǧannan keiın sudia proses qatysuşylaryna qabyldanǧan şeşımnıŋ uäjderın tüsınıktı jäne qarapaiym tılde tüsındırıp, olardyŋ sūraqtaryna jauap beredı. Būl jaŋaşyldyqtar praktikada özınıŋ tiımdılıgın däleldep berdı, sot aktılerın joǧary tūrǧan satylarda şaǧymdalǧan sot aktılerınıŋ sany anaǧūrlym azaidy.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev «Jaŋa jaǧdaidaǧy Qazaqstan: ıs-qimyl kezeŋı» dep atalatyn Joldauynda «Zaŋ üstemdıgı ornyqpasa jəne azamattardyŋ qauıpsızdıgıne kepıldık berılmese, əleumettık-ekonomikalyq damudyŋ bırde-bır mındetı tabysty jüzege asyrylmaidy», - degen edı. Prezident ädılettı memleket qūrudyŋ, zaŋ üstemdıgın ornatudyŋ negızgı tetıgın qūqyq qorǧaudyŋ üş buyndy modelımen bailanystyrǧan bolatyn.
«Ekonomikalyq yntymaqtastyq jäne damu ūiymy» elderınıŋ täjıribesı boiynşa qylmyspen küres salasyn jaŋǧyrtqan jön. Bızge azamattardyŋ qūqyǧyn zamanaui tūrǧydan qorǧaudy qamtamasyz etetın jäne joǧary halyqaralyq talaptarǧa jauap beretın ülgı kerek. Qazaqstanda ökılettıkterdıŋ ara jıgı naqty ajyratylǧan üş buyndy model qūru kerek dep sanaimyn», - degen tapsyrmasy arqyly Memleket basşysy polisiia, prokuratura, sottyŋ qūzyretın naqtylap, qūqyq qorǧau salasyn jaŋǧyrtuǧa müddelılık tanytty.
Prezident tapsyrmasyna sai elımız 2021 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap qūqyq qorǧaudyŋ üş buyndy jüiesıne köştı.
Ökılettıkterdıŋ ara jıgı naqty ajyratylǧan üş buyndy model qūru arqyly qoǧamdyq müdde men adam qūqyqtaryn qorǧauda tepe-teŋdıkke qol jetkızemız. Küdıktıler men aiyptaluşylardyŋ Konstitusiiamen kepıldık berılgen qūqyqtary men bostandyqtaryn saqtau maŋyzdy, sebebı atalǧan qūqyqtar men bostandyqtardy şekteuge jol beru men būzudyŋ özı qylmys bolyp tabylady. Bır qylmysty aşu üşın, ekınşı qylmysty jasauǧa jol beruge bolmaidy, mūndai täsılmen bız qoǧamdy qylmystan qorǧai almaimyz.
Ekınşıden, jaŋa model nätijelı tejemelık ärı tepe-teŋdık jüiesın qalyptastyrady. Bilıktıŋ ozbyrlyǧyna jol berılmeidı. Ärbır ökılettıkke şekteu bar.
Üşınşıden tūraqtylyqqa qol jetkızemız. Ädılettılıktı ornatatyn organdardyŋ maqsaty tūraqty bolady, iaǧni sapaly jäne uaqtyly ornatylǧan ädılettılık.
Üş buyndy model kezındegı qylmystyq prosesstı üş kezeŋge böluge bolady: qylmysty anyqtau jäne däleldemeler jinau; jinalǧan däleldemelerge baǧa beru jäne aiyptaudy daiyndau; ıstı mänı boiynşa şeşu, iaǧni kınälılıgın anyqtap, jaza taǧaiyndau.
Körsetılgen funksiialardy bölek-bölek üş organ jüzege asyrady, iaǧni polisiia, prokuratura jäne sot. Osy üş organnyŋ ärqaisysynyŋ ökılettılıkterı men äser etu deŋgeilerı naqty aiqyndalǧan.
Osy model kezınde tejemelık ärı tepe-teŋdık jüiesı jūmys ısteidı. Ärbır kezeŋde tiımdı süzgıler bar. Ädıldıktı ornatuda oryn alatyn qatelıkter barynşa azaitylady. Azamattardyŋ qūqyqtaryn būzu toqtatylady, sanaly azamattardy qylmystyq prosesske tartuǧa jol berılmeidı.
Prezident Joldauynda: «Azamattarymyz jariia-qūqyqtyq daularda bilık organdarynyŋ şeşımderı men äreketterıne qatysty şaǧym tüsıru kezınde köp jaǧdaida teŋsızdık ahualynda qalyp jatady. Olardyŋ mümkındıkterın memlekettık apparattyŋ resurstarymen salystyruǧa kelmeidı. Sondyqtan osyndai teŋsızdıkterdı boldyrmau maqsatynda daulardy şeşudıŋ erekşe tetıgı retınde äkımşılık ädılet qūrylymyn engızu qajet», - degen bolatyn.
Osy oraida, sot qyzmetıne tyŋ serpın beretın taǧy bır zaŋ –«Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksın» erekşe atap ötsem bolady.
Aǧymdaǧy jyldyŋ 1 şıldesınen bastap qoldanysqa engızıletın būl zaŋǧa säikes, aldaǧy uaqytta sot äkımşılık proseske qatysuşylardyŋ tüsınıktemelerımen, aryzdarymen, ötınışhattarymen, olar ūsynǧan däleldemelermen jäne äkımşılık ıstıŋ özge de materialdarymen şektelıp qalmai, äkımşılık ıstı dūrys şeşu üşın maŋyzy bar barlyq naqty män-jaidy jan-jaqty, tolyq jäne obektivtı türde zertteuge qūqyly bolmaq.
Sonymen qatar, osy zaŋ aiasynda sudiaǧa äkımşılık ıstıŋ naqty jäne zaŋdy tūstaryna jatatyn qūqyqtyq negızdemeler boiynşa özınıŋ aldyn ala qūqyqtyq pıkırın aituǧa da qūqyq berılgen.
Odan bölek, sot öz bastamasy nemese äkımşılık proseske qatysuşylardyŋ uäjdı ötınışhaty boiynşa qosymşa materialdar men däleldemelerdı jinai alady. Sondai-aq äkımşılık sot ısın jürgızu mındetterın şeşuge baǧyttalǧan özge de äreketterdı jüzege asyrady.
Jaŋa Kodeks boiynşa «Tatulastyru räsımderı» keŋınen qoldanu mäselesı de qarastyrylǧan. Eger daulasuşy taraptar özara tatulasu, mediasiia nemese daudy partisipativtık räsımge kelısım bermese nemese sot kelısımnıŋ şarttaryn bekıtpese, äkımşılık ıstı talqylau jalpy tärtıppen jürgızıledı.
Bügıngı taŋda memleket pen azamat arasyndaǧy daular jalpy iurisdiksiialyq, sondai-aq ekonomikalyq jäne azamattyq sottarda qarastyrylyp kelgen bolsa, 1 şıldeden bastap olardyŋ barlyǧy jaŋadan qūrylǧan äkımşılık sottardyŋ qarauyna ötedı. Būl özgerısterdıŋ memlekettık apparattyŋ jūmysyna tyŋ serpın bererıne senım mol.
- Qara qyldy qaq jarǧan ädılettılıgımen közge tüsıp, bilık tarapynan üzdık marapattarǧa ie bolǧan ardager qyzmetker, sudia, advokattar bar ma? Kımderdıŋ esımın erekşe qūrmetpen atap öter edıŋız?
- Ärine. Ondai azamattarymyz aramyzda köp. Bıraq men qazırgı kezde qyzmet atqaryp jürgen ärıptesterımız turaly aitpas būryn, bızderge deiın oŋtüstık öŋırdıŋ sottarynda abyroimen qyzmet atqarǧan aǧa buyn ökılderın atap ötsem deimın. Sebebı ol kısılerdıŋ ömırı men eŋbek joly jas sudialar men mamandar üşın ǧana emes, jalpy keleşek ūrpaq üşın ülken önege dep esepteimın.
Osy oraida, aldymen Ūly Otan soǧysyna qatysyp, tuǧan jerge oralǧan soŋ oblystyŋ sottarynda sudia bolǧan aǧalarymyz turaly aitsam, oblysymyzda 24 ardager-sudia bar eken. Olardyŋ qatarynda ekı Keŋes Odaǧynyŋ Batyrlary – 1949 - 1953 jyldary Şäuıldır audandyq halyq sotynyŋ töraǧasy qyzmetın atqarǧan Toǧanbai Qauymbaev pen 1951 - 1964 jyldary Qyzylqūm audandyq sotynda halyq sotynyŋ sudiasy qyzmetın atqarǧan Seiıtqasym Äşırov bar.
Ūly Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧy qarsaŋynda sol kezde Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq sotyn basqarǧan ärıptesım Nūrserık Kärımūly Şärıpovtyŋ bastamasymen qazırgı Şymkent qalalyq sotynyŋ ǧimaratynyŋ aldynda ornatylǧan Daŋq Taqtasynda osy 24 ardager-sudianyŋ esımderı altyn ärıptermen jazylyp tūr.
Elımız Täuelsızdıgın alǧannan keiın de oblysta 20-30 jyl boiy sot salasynda abyroimen qyzmet atqaryp, sot jüiesınıŋ qalyptasuyna ülesın qosqan, qazırgı kezde zeinetker bolsa da oblystyq sotpen bailanysyn üzbei, jas buynnyŋ qalyptasuyna üles qosyp jürgen aǧalarymyz da az emes. Mysaly, oblystyŋ Ardager sudialar keŋesınıŋ töraǧasy Ömırbek Temır, oblystyq sottyŋ Qoǧamdyq keŋesınıŋ töraǧasy Balken Temır aǧalarymyzben jiı bailanystamyz. Odan özge de ardager sudialarymyz oblystyq sottyŋ jiyndaryna, merekelık ıs-şaralaryna şaqyrylyp tūrady.
Al, qazırgı kezde aramyzda qyzmet atqaryp jürgen ärıptesterıme keler bolsam, aramyzda jürgen ärıptesterım käsıbi bılıktılıgı joǧary sudialar, olardyŋ ara jıgın ajyratyp bölıp jaruym jön emes şyǧar. Jalpy qazırgı taŋda sudialardy ırıkteu prosessı öte kürdelı, bırneşe kezeŋderden ötedı, sondyqtan sudialar korpusynda kezdeisoq adamdar joqtyŋ qasy.
- Karantin rejimı sot prosesıne kedergı keltırıp jatqan joq pa?
- Aitarlyqtai kedergı keltıre qoiǧan joq. Degenmen, ötken jylǧy eldegı tötenşe jaǧdaidyŋ jariialanuy, odan keiıngı karantindık şekteuler qai salaǧa bolsyn oŋai soqpady. Engızılgen şekteuler qoǧamdaǧy qalypty ömır yrǧaǧyn özgertıp jıberdı. Tıptı ekonomika men äleumettık ahualǧa da tigızgen zalaly köp boldy. Alaida, osyndai syn sätte memlekettıŋ ekonomikalyq damudy emes, onyŋ eŋ basty qūndylyǧy – azamattardyŋ amandyǧyn basty orynǧa qoiuy öte oryndy şeşım dep bılemın.
Qauıptı ındet dendei bastaǧan sätte Joǧarǧy Sot ta jūmys tärtıbın oŋtailandyryp, qaralyp jatqan ısterdıŋ uaqytynda, ärı sapaly qaraluyna bar mümkındıktı jasady. Nätijesınde respublika sottary köp qiyndyqsyz onlain rejimde jūmys jasauǧa köştı. Sodan berı sottarǧa tüsken ısterdıŋ barlyǧy derlık, sonyŋ ışınde Türkıstan oblysynyŋ sottarynda da, «TureConf», «WhatsApp», «Zoom» siiaqty mobildı qosymşalardyŋ kömegımen älemnıŋ kez-kelgen internet bailanysy bar nüktesınen qatysa alady.
Mysaly 2020 jyly Türkıstan oblysynyŋ sottaryman 2 303 qylmystyq, 7 683 azamattyq jäne 12 659 äkımşılık ıster qaralǧan. Al aǧymdaǧy jyldyŋ alǧaşqy 3 aiynda 511 qylmystyq, 4 840 azamattyq jäne 2 667 äkımşılık ıs qaraldy. Osy ıster boiynşa 71 205 sot otyrysy onlain rejimde ötkızıldı.
Menıŋ oiymşa mūndai jūmys formaty sudialar men sot mamandarynyŋ ǧana emes, proseske qatysuşy azamattardyŋ da densaulyǧy men ömırınıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge septıgın tigızıp jatyr.
- Sotqa, zaŋǧa bailanysty aqparattardyŋ aşyqtyǧy, qoljetımdılıgı qandai deŋgeide? Halyqpen kerı bailanys qanşalyqty jiı ornatylady?
- Memleket basşysy «Estitın memleket» saiasatyn jariialaǧandyqtan, Qazaqstan Respublikasynyŋ Joǧarǧy soty ötken jyldy «Sapaly bailanys» jyly dep jariialap, sottardyŋ aldyna «Qoǧam men sottardyŋ dialogyn jaqsartu» talabyn qoiǧany bärımızge belgılı. Osyǧan orai, 2021-jyldaǧy jasalatyn jūmysymyzdyŋ negızgı baǧyttarynyŋ bırı retınde, jergılıktı halyqtyŋ Türkıstan oblysynyŋ sottaryna degen senımın arttyryp, sot jüiesınıŋ bedelın köteru. Al senımdı tek qana halyqpen bailanys ornatqanda ǧana arttyra alamyz.
Türkıstan oblysynyŋ sottarynda azamattarmen kerı bailanys tolyqtai ornatylǧan dep aita alamyn.
Sebebı bızde elımızdıŋ sot jüiesındegı reformalar men zaŋnamalarǧa engızılgen özgerısterdı halyqqa tüsındıru jäne nasihattau, oblys sottary qyzmetınıŋ aşyqtyǧyn qamtamasyz etu boiynşa tūraqty türde türlı şaralar ıske asyrylyp otyrady. Ol üşın bızde arnaiy josparlar qūrylyp, būqaralyq aqparat qūraldary ökılderımen ıskerlık qarym-qatynas ornatylyp, jüielı türde jūmystar ıske asyryluda.
Karantindık şaralar engızılgenge deiın oblys sottarynda ötkızıletın ıs-şaralar köp jaǧdaida būqaralyq aqparat qūraldary ökılderınıŋ qatysuymen jüzege asyrylyp keldı. Sonymen qatar, jurnalister sot ǧimaratyna erkın kelıp, kez kelgen aşyq sot otyrysyna qatysyp, şynaiy jäne naqty habar taratu üşın qajettı aqparatyn alyp otyrdy. Mūndai kezde Aqparattyq qamtamasyz etu bölımı tarapynan BAQ ökılderıne qajettı aqparat aluǧa järdem jasalyp jäne olardyŋ sot ǧimaratynda jūmys ısteuı kezınde kömek körsetılıp keldı.
Ökınışke orai, qazırgı sanitarlyq şekteulerge bailanysty būqaralyq aqparat qūraldary ökılderımen bailanys mümkındıgınşe qaşyqtyqtan jürgızılude. Soǧan qaramastan aǧymdaǧy jyldyŋ alǧaşqy toqsanynyŋ özınde oblys sudialary men mamandarynyŋ gazet-jurnaldarda 103 maqalasy jaryq körıp, tele-radioarnalarda 42 materialy, är türlı internet-resurstarda 241 materialy jariialanǧan. Türkıstan oblystyq sotynyŋ resmi saitynda qazaq jäne orys tılderınde 48 baspasöz relizı ornalastyrylǧan.
Prezident Q.K.Toqaevtyŋ «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasy aiasynda azamattardyŋ şaǧymdary men ötınış-tılekterın jedel ärı tiımdı qarau maqsatynda är särsenbı künı azamattardy jeke qabyldaimyn. Oǧan qosa, qazırgı taŋda Türkıstan oblysynyŋ barlyq audandyq jäne oǧan teŋestırılgen sottarynyŋ «Facebook» äleumettık jelısındegı resmi paraqşalarymen qatar, sot töraǧalary men BAQ-pen bailanysqa jauapty üilestıruşı-sudialary da jeke paraqşalaryn aşqan. Olar özderı qyzmet atqaryp otyrǧan sottarda ötkızılgen ıs-şaralar men köpşılıktıŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyrǧan ıster boiynşa jariialanǧan sot aktısıne tüsındıruler, azamattardan tüsken sūraqtarǧa tiıstı jauaptaryn berıp otyrady, qajettılık bolǧan jaǧdaida sottyŋ resmi paraqşasy arqyly tıkelei efirde brifing ötkızu mümkındıgı de bar.
Odan bölek, oblystaǧy barlyq sottardyŋ resmi saittary sotqa jügınuşıler üşın qajettı aqparttarmen tolyqtyrylyp otyrady, keŋse meŋgeruşılerınıŋ WhatsApp nömırlerınıŋ tızımı Facebook-tegı oblystyq sottyŋ paraqşasynda jariialanǧan, juyrda ǧana respublikamyzdyŋ barlyq sottarynyŋ Telegram-bot kanaldary ıske qosyldy. Sondyqtan qazırgı taŋda kez-kelgen azamat sot jūmysyna qatysty şaǧymdaryn jetkızıp, nemese özderın qyzyqtyrǧan sūraqtaryn qoiyp, tez arada jauaptaryn aluǧa mümkındıkterı bar.
- Qos tarap dauly mäselelerdı mediasiialyq jolmen şeşıp, beibıt kelısımge keletın jaǧdailar jiı kezdese me? Osy jolmen qanşa mäsele öz şeşımın tapty?
- Esıŋızde bolar, Qazaqstan Respublikasynyŋ «Mediasiia turaly» Zaŋy 2011 jyly qabyldanyp, küşıne endı. Būl elımızdegı mediasiia institutyn retteitın bırden-bır qūjat jäne onda barlyq zaŋdy tetıkter aiqyndalyp, tuyndauy yqtimal degen dauly mäselelerdı uşyqtyrmai, sotqa deiın jetkızbei-aq daulasqan taraptardy ortaq mämılege keltıru mehanizmderı bekıtılgen. Dei tūrǧanmen, bız būl institutty "babalar mūrasy" dep atauǧa tolyq qūqyǧymyz bar. Sebebı keşegı biler soty däl osy mediasiia prinsipterıne negızdelgen. Sol zamandaǧy biler bügıngı künnıŋ käsıpqoi mediatorlary ıspettes özara daulasyp, janjaldasyp qalǧan rulardy, auyldardy, äuletterdı bır-bırımen tatulastyryp, ädıl şeşımın şyǧaryp, ortaq mämılege keltırıp otyrǧan.
2018 jyldyŋ mamyr aiynda Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Sotynyŋ töraǧasy Jaqyp Asanov qazaqstandyqtarǧa ündeu tastady. Ondaǧy maqsat – qarjyǧa, qandai da bır mülıkke qatysty dauly mäselelerdı sotqa jetkızbei-aq şeşuge şaqyru. Iаǧni, mediatorlardyŋ kömegıne jügınuge şaqyrdy. Mūnyŋ bırneşe artyqşylyqtary bar.
Bırınşıden, daudy uaqyt sozbai, qysqa aralyqta şeşuge bolady. Ekınşıden, sotqa deiın jetpeidı. Demek, jeke ömırdıŋ qūpiiasy saqtalady. qaǧazbastylyqtan arylady. Dauly mäsele şeşımın tappai, sotqa deiın jetıp jatsa, sot aldynda ärbır argument, ärbır pıkır qūjatpen däleldenuı kerek.
Bız qazır Qazaqstanda mediasiia jäne bıtımgerlık ortalyqtarynyŋ sany artyp, tatulastyru räsımderınıŋ qoldanylu aiasy jyl ozǧan saiyn keŋeiıp kele jatqanyn körıp otyrmyz. Bastapqyda mediatorlar köbınese otbasylyq-tūrmystyq daulardy şeşıp kelgen bolsa, qazır azamattyq, tıptı, qylmystyq qūqyqtyŋ keibır salalarynda qoldanyla bastady.
Bızdıŋ esebımız boiynşa 2020 jyly Türkıstan oblysynyŋ sottarynda 236 qylmystyq jäne 1499 azamattyq ıster boiynşa tatulasu räsımderı qoldanylǧan. Al 2021 jylǧy 3 aida 37 qylmystyq, 459 azamattyq ıs taraptardyŋ tatulasuymen aiaqtalǧan.
- Qoǧamda keleŋsızdıkter, äkımşılık qūqyq būzuşylyqtar, qylmys oryn almas üşın, olardyŋ aldyn alu üşın qanşalyqty jiı brifingter men döŋgelek üstelder ūiymdastyrasyzdar?
- Zaŋnamalarǧa engızılgen özgerısterdı, ärtürlı äkımşılık, qylmystyq qūqyq būzuşylyqtar üşın taǧaiyndalatyn jaza mölşerı turaly tüsındıru jūmystaryn oblys sottary tūraqty türde ıske asyryp otyramyz. Ol üşın bızde arnaiy josparlar qūrylyp, soǧan säikes jüielı türde döŋgelek üstelder, seminarlar, halyqpen kezdesuler ötkızılıp, telearnalar men radiolarǧa sūhbattar berıledı, jergılıktı merzımdık basylymdarda maqalalar jariialanyp, oblystyq sottyŋ resmi saity men Facebook-tegı paraqşalarda sotta qaralǧan ısterdıŋ nätijesı turaly boiynşa aqparattar ornalastyrylyp otyrady.
Osy aqparattarmen tanysqan azamattar jasalǧan naqty bır qūqyqbūzuşylyq üşın zaŋ boiynşa qandai jaza mölşerı qarastyrylatynyn qiyndyqsyz bılıp otyruǧa mümkındık alady dep oilaimyn
- Sot jüiesındegı sybailas jemqorlyqqa qarsy qandai ıs-qimyldar jürgızılıp jatyr?
- Sot jüiesındegı sybailas jemqorlyq – sot jüiesınıŋ alǧa jyljuyn tejeitın, bükıl jetıstıkterdı joqqa şyǧaryp, sotqa degen senımsızdıktı tudyratyn, tıptı ūlttyq qauıpsızdıkke qauıp töndıretın qaterlı qūbylys. Sondyqtan sot jüiesınde sybailas jemqorlyqty boldyrmau – Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Sotynyŋ basym baǧyttarynyŋ bırı.
Men 2021 jyly Türkıstan oblystyq sotynyŋ töraǧa qyzmetıne kırısken künnen bastap, jūmysymnyŋ negızgı baǧyttarynyŋ bırı retınde «Türkıstan oblysynyŋ sudialarymen sybailas jemqorlyqpen bailanysty qūqyq būzuşylyqtar men basqa da sot jüiesı bedelıne nūqsan keltıretın äreketterdı jasauyn boldyrmau, jäne ony aldyn alu» mäselelerın qoiǧan edım, naqty ıs şaralar tızımı jasalyp, oryndaluy talap etılıp keledı.
Joǧarǧy sot töraǧasy 2020 jyldyŋ jūmysyn qorytyndylau kezınde, «Qazır zaman basqa. Eşteŋenı jasyru mümkın emes: bärı de körınıp tūrady. Sybailas jemqorlyq, zaŋsyz sot aktılerı, sudialardyŋ ädepsızdıgı üşın jauaptylyq küşeitıledı» - degen edı. Men Türkıstan oblysyna töraǧa bolyp kelgelı, ärdaiym osy mäselenı Oblystyŋ sudialarynyŋ nazarlaryna jetkızıp otyramyn. Sudialarǧa sybailas jemqorlyqtan, zaŋsyz sot aktılerınen, sudia atyna kır keltıretın ädepsız äreketten alşaq ūstau qajettılıgı qataŋ eskertılıp, osy äreketke baru bolaşaqtaryna balta şabumen teŋ ekenın atiyp kelemın.
Onymen qosa, «Işkı qauıpsızdık jäne sottardaǧy sybailas jemqorlyqtyŋ aldyn alu bölımı» Joǧarǧy Sot janyndaǧy Sottardyŋ qyzmetın qamtamasyz etu Departamentı men ärbır oblystaǧy Sottar äkımşısınde bar. Būl bölım qyzmetkerlerı arnaiy bekıtılgen ıs-şaralar jospary aiasynda qyzmetkerler arasynda tūraqty türde seminarlar men äŋgımelesuler ötkızıp otyrady. Sondai-aq, sudialar men sot qyzmetkerlerınıŋ tarapynan qūqyqbūzuşylyqtar turaly habarlamalardy alu jäne şūǧyl şara qabyldau maqsatynda «Senım telefony» men «Call-ortalyq» ıske qosylǧan. Oblystyq sotta sudialardyŋ ädep normalaryn saqtauyn baqylau maqsatynda «Sudia ädebı jönındegı komissiia» jūmys ısteidı.
- Halyqtyŋ qūqyqtyq sanasy men mädenietın qalyptastyryp, qūqyqtyq sauattylyǧyn arttyratyn jobalar jüzege asyp jatyr ma? Nätije qandai?
- Öte oryndy sūraq. Rasynda da qūqyqtyq memlekettıŋ qalyptasu prosesı halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietınıŋ damuymen tıkelei bailanysty jäne būl damyǧan azamattyq qoǧamnyŋ qūryluyna yqpal etetın faktor deuge bolady.
Qūqyqtyq mädeniettı arttyrmai, azamattardy zaŋdy qūrmetteuge tärbielemei ekonomikalyq, saiasi jäne äleumettık mındetterdı şeşu mümkın emes. Sondyqtan memlekettık organdar men lauazymdy tūlǧalar tarapynan halyqtyŋ qūqyqtyq sauaty men qūqyqtyq mädenietın qalyptastyru boiynşa jüielı jūmystar jürgızılıp otyruy qajet. Ol üşın halyqpen kezdesuler, döŋgelek üstelder, därıster, seminarlar, brifingter ötkızıp, BAQ-ta zaŋnamany tüsındıruge baǧyttalǧan materialdar jariialap otyrudyŋ oŋ nätije bertını belgılı.
Osy rette Türkıstan oblysynyŋ sottarynda da bırqatar jūmystar atqarylyp keledı. Karantindık şekteuler engızılgenge deiın oblystyq jäne audandyq sottardyŋ sudialary öz aimaqtarynda halyqpen kezdesuler, aşyq esık künderın ötkızıp, mekemeler men oqu oryndarynda därıster oqyp otyrdy. Odan bölek, BAQ-qa sūhbattar berılıp, oflain rejimde baspasöz konferensiialary, brifingter, memlekettık organdar men qoǧamdyq ūiymdar müşelerınıŋ qatysuymen döŋgelek üstelder tūraqty türde ötkızılıp tūrdy. Ökınışke orai, qazırgı jaǧdaida sottardyŋ jūmysy turaly aqparat taratu jäne basqa da qūqyqtyq tüsındıru jūmystary köbıne BAQ, äleumettık jelıler arqyly jürgızılıp keledı.
- 2020 jyly Türkıstan qalalyq soty men Türkıstan oblystyq sot oryndauşylarynyŋ aimaqtyq palatasy arasynda tüzılgen Memorandumnyŋ maqsat-mındetı, mazmūny qandai? Memorandumǧa säikes sot jūmystary qalai jürgızılıp jatyr?
- Atalǧan Memorandum atqaruşylyq ıs jürgızu şeŋberındegı bıtımgerşılık räsımder mäselelerın qamtidy. Memorandumǧa säikes, sot jeke sot oryndauşylardyŋ äreketıne kelıp tüsken şaǧymdar turaly aimaqtyq palatany habardar etedı. Öz kezegınde aimaqtyq palatanyŋ komissiiasy şaǧymdanuşy men sot oryndauşynyŋ arasynda tüsındıru jūmystary men bıtımgerşılık räsımderın jürgızedı.
Negızınde būl mäsele Qazaqstan Respublikasynyŋ «Atqaruşylyq is jürgizu jäne sot oryndauşylarynyŋ märtebesi turaly» Zaŋynyŋ 168,169 jäne 170-baptarymen rettelgen. Anyǧyraq aitqanda, jeke sot oryndauşylarynyŋ qyzmetın ädılet organdary men jeke sot oryndauşylarynyŋ palatalary baqylaidy, jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ ötınışı boiynşa jeke sot oryndauşylarynyŋ qyzmetıne tekseru jürgızuge, qajettı şaralar qabyldauǧa jäne jeke sot oryndauşyny lisenziiadan aiyruǧa deiın jauapkerşılıkke tartuǧa qūqyly, iaǧni, ısterdıŋ osy sanaty üşın zaŋda daudy retteudıŋ sottan tys tärtıbı belgılengen.
- Tūşymdy pıkırıŋız ben äŋgımeŋızge raqmet!
Äŋgımelesken: Aijan Ämitbekqyzy,
“Adyrna” ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
