«Qurmet» ordeniniń ıegeri, Mádenıet qaıratkeri, ónertaný ǵylymdarynyń kandıdaty, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń jáne Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń doenti Talǵat Muqyshevtyń «Sybyzǵy úırený mektebi» atty kitaby jaryq kórdi.
Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasy Halyq mýzykasy fakýlteti Dombyra kafedrasynyń professory, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Bilál Ysqaqovtyń aıtýynsha, básekege qabiletti mamandar daıarlaý úshin, oqý júıesine laıyqty oqýlyqtar men oqý quraldary mindetti túrde qajet. Ádistemeliktiń jazylýy osy talapqa saı, zańdy túrde týyndap otyr. Bul iske Talǵat Káripjanulynyń bilimi de, biligi de jetedi. Ol – Bashqurtstan halyq artısteri Ishmýrat Ilbakov, Azat Aıtkýlov, Rıshat Rahımovtardan sabaq alyp jáne dúldúl sybyzǵyshylar Kálek Qumaqaıuly men Beıilhan Qalıákparulynan kúı úırenip, batasyn alǵan dara ónerpaz. Ustazdary-nan meńgergen dástúrli sybyzǵyshylyq sheberlikti jańa sa-tyǵa kóterip, ózindik mektep qalyptastyrýshy. Elimizdegi kásibı sybyzǵy mektebiniń negizin qalap, tuńǵysh kásibı sybyzǵyshy degen joǵary bilim alǵan biregeı maman. 1995 jyly Qurman-ǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynan, 2013 jyly J.Elebekov atyndaǵy Respýblıkalyq estrada-ırk kolledjinen, 2015 jyly T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynan sybyzǵynyń alǵashqy kásibı mamandyq klastaryn ashqan qazaq halqynyń mýzyka tarıhyndaǵy eń birinshi ustaz.
– «Sybyzǵy úırený mektebi» – sybyzǵy aspabyn damytyp, bolashaq sybyzǵyshy mamandardy oqytyp, tárbıeleý úshin jasalǵan zor eńbek dep sanaımyn. Avtor sybyzǵy úırenýdiń ádistemelik nusqaýyn jáne oryndaýshylyq sheberlikti damytatyn jattyǵýlardy molynan usynǵan. Halqymyzdyń kúı óneriniń barlyq dástúrlerine toqtala otyryp, sybyzǵyshylyq mektepterdi barynsha qamtyǵan. Bolashaq sybyzǵyshyǵa dástúrli kúıshilikti jáne ánder men shyǵarmalardy, orkestr, ansambldik týyndylardy sheber meńgerýge arnalǵan repertýarlar laıyqty da talǵampazdyqpen iriktelip berilgen. Túrkitildes halyqtardyń sybyzǵy tektes aspaptaryna jazylǵan kúıler men qazaq jáne shetel kompozıtorlarynyń shyǵarmalary engizilip, repertýar qory meılinshe baıytylǵan. Dombyra, qobyz, fleıta, goboı, qýraı úırený mektepteri úlgi retinde alynyp, sybyzǵy úırenýge ortaq ádis-tásilder, ádistemelik nusqaýlar men repertýarlar oryndy paıdalanylǵan.
Talǵat Muqyshevtiń «Sybyzǵy úırený mektebi» eńbegi 20 jyldan astam sybyzǵy mamandyǵynan shákirtter oqytyp, sybyzǵyshy-mamandar daıarlaǵan tájirıbesiniń jemisi dep bilemin. Sondyqtan «Sybyzǵy úırený mektebi» kitaby halqymyzdyń asyl murasy – sybyzǵy óneriniń órkendep damýy úshin qosylǵan qundy eńbek jáne basty – oqý quraly dep zor senimmen aıta alamyz, – deıdi Qazaqstannyń eńbek sińirgen artısi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, T. Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy, «Dástúrli mýzykalyq óner» kafedrasynyń meńgerýshisi, doent Ramazan Stamǵazıev.
«Sybyzǵy úırený mektebi» oqý quraly úsh bólimnen turady.
I bólimde mýzyka mektepteriniń kishi synyp oqýshylary men alǵashqy úırenýshilerge arnal-ǵan «Do» dybysyna kúıge keltirilgen sybyzǵyda oqytý kózdelgen. Ádistemelik nusqaýda aspapty qalaı ustaý, dybys shyǵarý jáne jattyǵýlar, ánder men shyǵarmalar fortepıano súıemeldeýimen berilgen. Oqýshyǵa bastapqyda «Do» sybyzǵysynda úıretýdiń sebebi, kishi synyptaǵy balalardyń kólemi uzyn «Sol» jáne «Lıa» sybyzǵylaryn tar-týǵa qoldarynyń jetpeıtindigi eskerilgen.
II bólimde mýzyka mektepteriniń úlken synyp oqýshylaryna, orta jáne joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnalǵan «Sol» jáne «Lıa» dybysyna kúıge keltirilgen sybyzǵylarda oqytý josparlanǵan. Oqýshynyń jan-jaqty ósip, kásibı deńgeıge jetýine etıýdterden bastap, ártúrli tehnıkalyq qıyndyqtardaǵy jáne túrli mazmundaǵy shyǵarmalar fortepıano súıemeldeýimen hrestomatııa retinde barynsha qamtylǵan.
III bólimde qosymsha retinde «Sazsyrnaı úırenýge» arnalǵan ánder men shyǵarmalardan qurylǵan repertýar túzilgen.
Talǵat MUQYShEV,
Ónertaný ǵylymdarynyń kandıdaty, doent:
– Buryndary jaryq kórgen ádebı-monografııalyq eńbekterdegi sybyzǵy týraly derekter ǵylymı-tanymdyq sıpattarda jazylǵan jáne bólek-bólek árbir kitaptardyń ishinde jeke taqyryp retinde berilgen. Sybyzǵy mamandyǵyn qaıta jandandyryp, oqý júıesine qosý máseleleri ǵalymdar A.Jubanov pen B.Sarybaev, T.Bekhojınalardyń eńbekterinde ǵana kóterilip aıtylǵan. Baıqaǵanymyzdaı, sybyzǵyǵa arnalǵan oqý quraldary men oqýlyqtardyń jetispeıtindigi aıtpaı-aq túsinýge bolady. Sybyzǵy mamandyǵy boıynsha oqý júıesine arnalǵan shyǵarmalardy bir-birlep jınap, repertýar qurastyrý jáne oqý quraldaryn jazý ashylǵan klastar úshin aýadaı qajet edi. Bashqurtstan konservatorııasynda oqytqan Bashqurtstan halyq artısteri qýraıshylar Rıshat Rahımov, Azat Aıtqulov, Aırat Kýbagýshev, Ishmýrat Ilbakov, Nurǵalı Kaıekberdın, Qadır Aýbakırov syndy ustazdarymnan alǵan bilimimdi jáne oqytqan «Qýraı» oqýlyqtaryn tájirıbege ala otyryp, joǵary jáne orta oqý oryndaryna arnalǵan sybyzǵy mamandyǵy boıynsha «Oqý jumys baǵdarlamasyn» jáne «Tıptik oqý baǵdarlamalaryn» túzip jasadym. Sabaq bergen alǵashqy kúnnen sybyzǵyǵa keletin án-kúıler men shyǵarmalardy izdestirip jınaýdan bastap, repertýar qurastyrýdy qolǵa aldym. Birinshiden, sybyzǵynyń dybystyq dıapazonynyń múmkindigine laıyqtap, qarapaıym qurylymnan bastap, kúrdelene túsetin halyq ánderi jáne ár alýan baǵyttaǵy týyndylar toptastyryldy. Aspaptyń oryndaýshylyq múmkindigin damytý, shyǵarmalar oryndaýdaǵy sheberligin arttyrý, kórkemdik mazmunyn ashý baǵytyndaǵy Qazaqstan jáne shetel kompozıtorlarynyń úrlemeli goboı, fleıta jáne shertpeli, yspaly mýzykalyq aspaptaryna arnalyp jazylǵan shyǵarmalary jan-jaqty saraptalyp, úlken talǵammen jınaqtaldy. Sybyzǵy tektes Bashqurt qýraıy aspabyna arnaıy jazylǵan pesalar men óńdeýler, alys-jaqyn shetel klassıkalyq kompozıtorlarynyń kúrdeli kólemdegi varıaııalary, sonatalar men konertteri iriktelip alynyp, sybyzǵy aspabyna laıyqtaldy. Oryndaýshynyń mýzykalyq kózqarasynyń jan-jaqty keń bolýy negizgi maqsatymyz bolǵandyqtan, álem halyqtarynyń mýzykalyq shyǵarmalarymen repertýarymyzdy tolyqtyrdyq. Sonymen qatar ansambl, orkestrlerge jazylǵan sybyzǵy partııasynyń sheberlik qıyndyqtarymen, dybystyq úılesimdikterin ıgerip jáne jeke oryndaýshy retinde kórkemdik oryndaýshylyqty da jetildirýge arnalǵan birneshe ansambldik shyǵarmalar usynylyp, shyǵarmalar repertýary birshama retteldi.
Sybyzǵyǵa arnalǵan jeke kitap, ne bolmasa, sybyzǵy kúıleriniń jeke jınaǵy Qazaqstan-da 2005 jylǵa deıin jaryq kórmegen eken. Oqytý barysynda sybyzǵyǵa, sybyzǵy kúılerin taýyp úıretý de úlken másele boldy. A.Jubanovtyń eńbegindegi «Sarmalaı kúıleri», T.Bekhojına, A.Raıymbergenov jáne «Qazaqtyń «folklorlyq mýzykasy» jınaqtarynda bólek-bólek shyqqan sanaýly kúıler ǵana notaǵa túsip, jaryq kórgen eken. Q.Ahmerulynyń «Baıan-Ólgeı dombyra jáne sybyzǵy kúı-lerin» aıtýǵa bolady, onyń ózi Mońǵolııa baspasynan shyqqan. Dúldúl sybyzǵyshy Kálek Qumaqaıulymen alǵash kezdesýimde 100-ge tarta sybyzǵy kúılerin ańyzdarymen birge úntaspaǵa jazyp aldym. Sol kúılerdiń 40-tan astamy notaǵa túsirilip, ańyz-áńgimelerimen meniń qurastyrýymda «Sybyzǵy sazy» degen atpen Qazaqstandaǵy birinshi sybyzǵy kúıler jınaǵy bolyp 2005 jyly «Óner» baspasynan jaryqqa shyqty. Atalmysh kúıler jınaǵy oqý júıesinde stýdentterge sybyzǵynyń tól kúılerin, dástúrli túrde úıretýge óte qundy eńbek bolyp tabyldy. Kúı qorymyzdy da tolyqtyrdy jáne elimizdiń mýzykalyq oqý oryndarynyń bárinde búgingi kúnge deıin oqý quraly retinde oqytylyp júr. Bul jazylǵan «Sybyzǵy úırený mektebi» oqý quralymyzda sybyzǵynyń tabıǵaty kúı aspaby, kúı oryndaý bolǵandyqtan, sybyzǵynyń qorynda kúıdiń kóp bolýyna kóńil bólinip shekteý qoıylmaýlaryn eskerdik. Qobyz, dombyranyń sybyzǵyǵa keletin kúılerin laıyqtap, sybyzǵy tektes aspaptar Túrkimen túıdigi, Bashqurt qýraıy, Qyrǵyz shoorynyń kúılerin de qosyp, oqýshy órisiniń jan-jaqty ósýine erekshe kóńil aýdaryldy. Oqýshynyń ózi úırengen kúıleriniń shyǵý tarıhyn bilýine kómekshi retinde, sybyzǵy kúıleri ańyz-áńgimelerimen birge berilgenin jón kórdik. 2010 jyly «Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıi» antologııasynyń shyǵýyna oraı, Qytaıda turatyn qazaqtardyń sybyzǵy kúılerin jınastyrdyq. Qytaıdaǵy Boǵda taýynyń baýraıyn-
da turatyn ataqty sybyzǵyshy Beıilhan Qalıákparulynan kúıler úırenip, 30-dan astam sybyzǵy kúılerin úntaspaǵa jazyp aldym. Bul kúıler notaǵa túsirilip, óz aldyna oqý quraly retinde shyǵarýǵa daıyndap jatyrmyn. Bolashaqta kúı qorymyzǵa qosylǵan taǵy da bir qundy kúıler jınaǵy bolmaq.
Aıtyp otyrǵanymyzdaı, bir taldap jınaǵan kúıler men shyǵarmalarymyz oqý talaptaryna saı qurastyrylyp, osy repertýarlardyń arqasynda oqýlyq-tar jazý birtindep qolǵa alyndy. Sybyzǵyǵa arnalǵan shyǵarma-lar hrestomatııasy jáne kúıler jınaǵy, oqý quraldary jazy-lyp, oqý barysynda oqýshylar men stýdentterdiń ıgilikterine paıdalanylyp keledi.
Búgingi kúndegi sybyzǵy óneriniń jetistikterin aıtar bolsaq, jastardyń sybyzǵy úırenýge degen talaptary jyldan-jylǵa kóbeıip kele jatyr, talapkerlerdiń de sany ósýde. Qazaqstandaǵy joǵary jáne orta bilim beretin mýzykalyq oqý oryndarynda sybyzǵy aspaby mamandyq retinde oqytylyp aýqymy keńeıýde. Sonymen qatar sybyzǵyǵa arnalǵan oqýlyqtar jazylyp, baspadan jaryq kórip jatsa, stýdentter men magıstranttar tarapynan dıplomdyq jumystar men ǵylymı-dıssertaııalyq eńbekter qorǵa-lýda. Kóp jylǵy izdenister men tynbaı eńbektengenniń arqasynda búgingi kúni oqý júıesinde sybyzǵy synybyn tııanaqty túrde bir jolǵa qoıdyq dep úlken senimmen aıta alamyz.
Talantty stýdentterimiz halyqaralyq «Shabyt», respýblıkalyq «Asyl mura», «Máńgilik saryn», taǵy da basqa konkýrs-festıvaldardan júldeli oryndar ıelenip, laýreattary atanyp júr. Konerttik saparlarmen sybyzǵy sazyn dúnıejúzine tanytyp júrgen ónerpazdarymyz da jyl saıyn kóbeıip kele jatqanyn el maqtanyshy dep bile-miz. Sybyzǵy elimizdegi barlyq folklorlyq ansamblder men orkestrlerde, sırek bolsa da etno-folk estrada ansamblderinde jan-jaqty qoldanylyp, óner ordasynda óz orny bar, halqymyzdyń súıip tyńdaıtyn, janyna jaqyn mýzykalyq aspabyna aınalǵany qýantady. Yqylym zamannan syr shertip jetken sybyzǵynyń 100-ge tarta kúıleri «Máńgilik saryn», «Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıi» atty kúı jınaqtarynan óz ornyn alyp, Qazaq halqynyń mýzykalyq óneriniń asyl murasyna aınalyp otyrǵany – ulttyq mádenıetimizdiń úlken jetistigi.
«Sybyzǵy úırený mektebiniń» alǵa qoıǵan maqsaty – aspapty úırenýdi sybyzǵy óneriniń tarıhynan bastap, sybyzǵynyń qoıylymyn, dybys shyǵarýyn, tynyspen durys jumys isteý ádis-tásilderin, ádistemelik nusqaýda kórsetilgen úlgilerge súıene otyryp, durys meńgerý úshin jol ashady. Jattyǵýlar oınaýdan bastap, etıýd, gamma, arpedjıolar jáne sybyzǵyǵa laıyqtalǵan repertýarlar kómegimen fortepıano súıemeldeýinde túrli deńgeıdegi shyǵarmalardy tartýdy, ansambl, orkestr partııalaryn birden oqıtyndaı bilim alady. Sonymen birge, «kómeı daýysyn» qosyp, dástúrli kúı oryndaýshylyqty úırenip shyǵýǵa baǵyt beretin negizgi oqý quraly bolyp sanalady.
Qanshaıym BAIDÁÝLET,
"Aıqyn".
