Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasyna bailanysty Ä.Pazylov pen J.Kadirovanyŋ bırlese daiyndaǧan materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Maqalada Mäşhür Jüsıp Köpeevtıŋ publisistikalyq şyǧarmalaryna arqau bolǧan qazaq qoǧamyndaǧy äleumettık jaǧdai sipattalǧan. Äsırese, Mäşhür Jüsıp Köpeevtıŋ «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı» şyǧarmasyna taldau jasalady. Onomastika men tarihtyŋ sabaqtastyǧy söz bolyp, Mäşhür Jüsıp Köpeev şyǧarmalarynda köterılgen mäselelerdıŋ bügıngı küngı özektılıgı aitylady.
HH ǧasyrdyŋ basynda Resei özınıŋ orystandyru saiasatyn aşyq jürgıze bastady. Qazaqstandaǧy şūraily jerlerge mūjyqtardy qonystandyru, qauymdyq jerlerdı tartyp alu, künkörıs jerden aiyru qazaq qoǧamynyŋ äleumettık bölşekteluın de tuǧyzdy.
1905-1907 jyldary Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, t.b. qazaq ziialylary patşa ökımetınıŋ qazaq jerıne jürgızıp otyrǧan saiasatyna qarsy şyqty. Mäşhür Jüsıptıŋ de saiasi qairatker bolyp şyŋdaluyna elde bolyp jatqan özgerıster äser etpei qoimady. Onyŋ publisistikalyq qyzmetınıŋ oianuy jäne alǧaş kıtap şyǧaruy da osy kezeŋge tap keldı. Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ 1907 jyly «Qazan» baspasynan üş kıtaby jaryqqa şyǧady.
Olar:
- «Tırşılıkte köp jasaǧandyqtan körgen bır tamaşamyz» kıtabynyŋ öleŋ türındegı jazylǧan nūsqasy [1; 28-b] ;
- «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı turaly»;
- «Hal-ahual» kıtabynyŋ öleŋ türınde jazylǧan nūsqasy [1; 24-b]. «Hal-ahual» kıtabynyŋ mūqabasynda «Kazan. Tipo-litografıia İmperatroskogo Universiteta 1907» degen jazu bar. Al bırınşı betınde «Kazan knijnyi magazin N-v HUSAİNOVYH» - dep jazylǧan.
Aqyn būl üş eŋbegınde qazaq dalasyn jailaǧan äleumettık ädıletsızdık pen teŋsızdıktı synaidy.
Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ kıtaptaryn jaryqqa şyǧarǧany üşın Qazandaǧy kıtap şyqqan baspahananyŋ ielerı – aǧaiyndy Husaiynovtarǧa 12 myŋ som kölemınde aiyp salynyp, 14 kısını aiyptap sotqa tartqan [1; 16-b]. Osydan baryp 1907 jyly Mäşhür Jüsıp saparǧa şyǧuǧa mäjbür boldy. Sebebı atalmyş kıtaptardyŋ şyǧuyna bailanysty patşanyŋ zaŋ oryndary Mäşhür Jüsıptı qamauǧa aluǧa būiryq berse kerek. Endıgı jerde onyŋ soŋyna tüsıp, ızın aŋdyǧandar köbeiedı. Mäşhür Jüsıptıŋ joǧarydaǧy kıtaptarynyŋ üşeuı de, qatal synǧa alynyp, Qazan polismeisterı arqyly qudalanǧany mälım [2; 14-b].
Kıtaptary qudalauǧa ūşyraǧandyqtan, ūldary men qasyndaǧy jandarǧa kesırım timesın degen oimen Mäşhür Jüsıp Köpeiūly qazaq dalasynyŋ oŋtüstık aimaqtaryna saparǧa şyǧady. Osy sapary turaly «Jetısu sapary», «Türkıstan, Taşkent sapary», «Qyrǧyz sapary», «Ereimen sapary» [3; 115-b] dep atalatyn öleŋderınde jazady. Mäşhür Jüsıptıŋ sapary turaly Dihan Äbılev: «...Būl joly «Qaşqyn» tärızdı taǧdyr tälkegımen 1907 jyly baryp tört jyl jürıp jihangez bop elge oralady» [4; 124-b] dep jazady.
Mäşhür Jüsıptıŋ «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı turaly» eŋbegınıŋ bırneşe nūsqasy bar. Olardyŋ barlyǧy da «Mäşhür Jüsıp» köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧyna Quandyq Mäşhür Jüsıpovtıŋ basşylyǧymen jaryqqa şyqqan. Atalmyş kıtaptyŋ bırınşı, qoljazba türındegı nūsqasy Nartai Quandyqūly Jüsıpovtıŋ äzırleuımen alǧaş «Qazaq tılı men ädebietı» jurnalynda basyldy [5]. Ol tolyǧymen Quandyq Mäşhür-Jüsıpovtıŋ äulettık mūraǧatynda saqtalǧan.
Ekınşı, qoljazba türındegı nūsqasy – Mäşhür Jüsıptıŋ öz jazbasy OǦKQQ-da saqtauly [6].
Üşınşı, öleŋ türınde jazylǧan nūsqasy «Mäşhür Jüsıp Köpeev» taŋdamaly jinaǧynda basyldy [7]. Būl kıtaptyŋ 1907 jyly Qazan qalasynda basylǧany, onyŋ qara sözben jazylǧan köp bölıgınde qazaq tarihy qarastyrylǧany belgılı. 1990 jylǧy Mäşhür Jüsıp taŋdamalysynyŋ bırınşı tomynda sol kıtaptaǧy aqyn öleŋderı ǧana berılıp, al, qara sözderı enbei qalǧan bolatyn.
«Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı turaly» eŋbegınde Mäşhür Jüsıp köbınese agrarlyq mäsele töŋıregınde söz qozǧap, tereŋnen syr şertedı. Otarlau saiasatynyŋ saldarynan mal örısı tarylyp, el arasynda arandatuşylyqtyŋ keŋ örıs alǧanyn synǧa alady. Qalai degenmen de «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı turaly» eŋbegı bırneşe nūsqadan tūrǧanymen de, kötergen mäselesı men mazmūny jaǧynan bır maqsatty közdegenı aqiqat. Sebebı Mäşhür Jüsıptı osy kıtapty jazuǧa itermelegen qoǧam zaŋdylyqtary bolsa kerek. Sebebı ol: ««Qazaqtyŋ osy küngı äŋgımesı» dep, söilep, «Saryarqa» dep at qoiyp, Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı ekenın äigıleu üşın ...»,- dep eskertıp ötedı.
«Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı turaly» eŋbegınde jer-su attarynyŋ şyǧu tegıne toqtala kele, jerdıŋ babalarymyzdan amanat bolyp jetkenın eskertedı. Būl Saryarqadaǧy jer aty bärı qazaqtyŋ ata-babasynyŋ attary ekenın baiandai otyra, alaş azamattary men kökıregı sergek el aqyldylaryna oi salady. Mäşhür Jüsıp: «... Būl qazaq iesız jatqan jerge tekke kelıp ie bolǧan joq. Aq naizanyŋ ūşymen, aq bılektıŋ küşımen keşe Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Qazdauysty Qazybek, Şaqşaqūly Jänıbek zamandarynda jannan keşıp, susyn ornyna qyzyl qan ışıp, jaumen alysyp, jatpen soǧysyp, künı-tünı atysyp, qara qanǧa batysyp, şybyn janyn nysanaǧa bailap, ne maŋǧaz sarbazdardy jau jolynda oqqa ūşyrap ölıp, söitıp alynǧan jer edı»,-dep, Saryarqadaǧy jerlerdıŋ kielılıgı batyrlardyŋ oşaǧy jäne erlık pen batyrlyqtyŋ kuäsı boluymen qūndy ekenın jazady. Saryarqanyŋ tarihyn qysqa da bolsa sipattai kele, Mäşhür Jüsıp: «Künbatysy - Syrdariia, künşyǧysy - ūzyn aqqan Ertıs, oŋtüstıgı - Jetısu özen. Soltüstıgı - Edıl, Jaiyq. Sol tört sudyŋ arasy zaman qadymda tauarihlarda «Deşt-qypşaq» atanǧan», - dep Saryarqanyŋ erteden halqymyzdyŋ qonystanǧan jerı ekenın jäne onyŋ keŋ baitaq ekenın körsetedı.
Mäşhür Jüsıp Saryarqadaǧy eleulı oqiǧalardyŋ kuägerlerı bolǧan jer-su attarynyŋ şyǧu tarihyn tömendegıdei sipattaidy:
- «Jasybai asuy» - Jasybai batyrdyŋ qalmaqpen soǧysta qaza tapqan jerı.
- «Qalmaq qyrǧan» - Oljabai batyrdyŋ qalmaqty qyrǧan jerı.
- «Jalaŋtös asuy» - Oljabaidyŋ qalmaq zamanynda qonys qylyp, qystaǧan jerı.
- «Şoiyndy köl» - Oljabaidan qaşqan qalmaqtar ydys-aiaqtaryn bır jerge jinap tastap ketken. Sodan ärkım bır närse tauyp, solai atap ketken.
- «Baianaula» - Sarybaidyŋ jalǧyz qyzy Baian sūludyŋ tuǧan jerı Baianaula tauy eken. Sondyqtan da tau aty «Baianaula» atalyp qalǧan.
- «Qarqaraly-Qazylyq» - osy qyzdyŋ qarqarasy tüsıp qalǧan jerdı osylai atap ketken.
- «Dombyraly», «Monşaqly» - dombyrasy men bet monşaǧy tüsıp qalǧan jerı.
- «Toqyrauyn», «Jamşyly» - jamşysy tüsıp qalǧan jerı.
- «Altynsandyq», «Aqşatau» - sandyǧy tüsıp qalǧan jer.
- «Öleŋtı» - öleŋ aityp, toi qylǧan jerı.
- «Jauyrbūǧy» - attarynyŋ şıderı tüsıp qalǧan jer [8, 277-b].
Demek, jer-su attary el tarihymen tyǧyz bailanysty. Mäşhür Jüsıp: «Būl Saryarqa bızdıŋ qazaqqa «atasynyŋ qūny» bolyp, olja bolyp edı. Bıreu bıreuge: «Mende ataŋnyŋ qūny bar ma edı ?!» - deidı ǧoi. Sondai-aq atamnyŋ qūny bolǧan üşın jer-sudan airylyp, qaŋǧyp, qonyssyz jürgenıme ışım küiıp, ölsem, oiymnan keter emes!» [8, 267-b] - dep jazady.
1903-1907 jyldar aralyǧynda Baianauylda da kazaktar stansiiasy paida bolyp, auyldarǧa da köşıp kelu toqtamady. Qonys audaruşylarmen bırge Baianaula jerıne qaraqşylar da keldı. Olar jaibaraqat jatqan qazaq auyldaryna şabuyldar jasap, jolauşylar men şarualardy soqqyǧa jyǧyp, oŋai oljaǧa kenelıp jatty. Qonystanuşylarǧa erkındık bere otyryp, qazaqtardyŋ betke ūstar azamattarynyŋ közın joiyp, jergılıktı halyqty şet aimaqtarǧa yǧystyrudy oilaǧan gubernatorlar, orys jäne ukrain şarualaryn qazaqtarmen küresudıŋ äskeri küşı dep sanady. Sondyqtan da qonys audaryp keluşılerge saqtanu üşın degen jalaumen qarulanuǧa, atu men tonauǧa erık berdı. Otarlandyrudyŋ ekonomikalyq zardaptaryn aitqan kezde qazaq egınşılık mädenietı artqa şegınetının atap ötu qajet. «Şarualar özderıne berılgen jerdıŋ şekarasyn ūlǧaityp qana qoimai, būryn jergılıktı adamdar öŋdegen jerlerdı tozdyryp jıberdı», - dep jazdy gubernator Kaufman. «Bır jerde bır qazaqty mūjyq atyp tastasa, qazaq ölgenın qolyna alyp, kömıp, mūjyq üiınde qannen-qapersız tynyş otyra beredı. Eger bır qazaq bır uriadnikke qarsy kelse, atqanyn atyp, aidaǧanyn aidap, qazaqty qoidai tızıp, qozydai kögendei bastaidy» [8, 268-b], - dep el arasyndaǧy ädıletsızdıktı otarlau saiasatynyŋ jalǧasy ekenın tüsıngen Mäşhür Jüsıp otandastaryn oryndarynan qozǧalmauǧa şaqyryp, egın salyp, şaruaşylyqpen ainalasudy ūsyndy. Resei otarlyǧy ölkenıŋ egıstık şaruaşylyǧyn küiretıp qana qoimai, qazaq-orys qarym-qatynasynyŋ asqynuyna äkeldı. Kazak basşylarynyŋ qazaqtardy qanau täsılı qaqtyǧystarǧa, keide qaruly küreske soqtyrdy. «Kazaktarǧa şaruaşylyqqa eŋ qolaily, şūraily jerler berılıp, qyrǧyz (qazaqtardyŋ) qūqy men mūqtajdyǧy eskerılmedı, kazaktarǧa zor eŋbektı qajet etetın daiyn egıstık alqaptar men aryqtar ǧana berılıp qoimai, olarǧa tekke qajetı joq eŋ jaqsy qystaqtar da tartyp alynyp berıldı. Şaruaşylyǧyna eŋ qajettı, mal şaruaşylyǧy men egınşılıkke maŋyzdy salalarda qyrǧyz (qazaq) kazaktarǧa tıkelei baǧynyşty boldy, olar üşın jergılıktı halyq baiudyŋ eŋ arzan jäne jeŋıl qūraly boldy», - dep körsettı öz esepterınde Kaufman. Qazaqtardyŋ jappai jersız qaluy, kedeilenuı qazaq auylynyŋ ışınde tapqa bölınuge äkep soqtyrdy. Būl turaly Mäşhür Jüsıp «... jer-suyn: «uchaske» dep, bır aldy, «voiskovoi» dep bır aldy. Būl ekı alyspen aǧaşty, şabyndyly jerden qazaq aiyryldy. Suyrşa jonǧa şaǧyp, jan saqtap jür edı: «Egınge laiyqty!» dep, ol jan saqtap jürgen jerlerın mūjyq kelıp jäne aldy» dep jazdy [8, 267-b].
Mäşhür Jüsıp «Saryarqa tarihy» eŋbegınıŋ bırınşı nūsqasynda el azamattary men alaş tūlǧalaryna ūlttyq sana ben bolmysty qaita qalpyna keltıru üşın tömendegı mäselelerdıŋ qaperde bolǧanyn eskertedı:
Ūlt qamyn oilaityn bır ǧana partiia kerek. Mäşhür Jüsıp: «Qai jerde qajy körseŋ, partiia basy, qai jerde işan körseŋ, partiia basy, qai jerde halfe körseŋ partiia basy, qai jerde qoja, molda körseŋ, partiia basy. Būl küngı qoja, molda qazaqtyŋ soŋyna eredı, qazaq maldyŋ soŋyna eredı. Mal dalaǧa öredı, sonan soŋ jūrt qalai oŋsyn, qalai tüzelsın?!» [8, 270-b],-dep qazaq ziialylarynyŋ är qaisysy bır-bır partiia aşyp alyp, sanyn toltyryp, öz tūjyrymdaryn däleldep, qoǧamdy kerı tartyp jatqanyna qynjylys bıldıredı.
«Jaŋa nizam şyǧarǧanda, qazaqqa paidaly jūmystardy nizamǧa qosa tırkep, būiryqpen tüsıru kerek. Bırınşı paida – partiia qaluy. Ekınşı paida – ūrynyŋ tyiyluy. Üşınşı paida – bailardyŋ özıne toqtau, tyiu boluy. Törtınşı paida – işan, qajy, qoja, moldanyŋ būrynǧy adasu erkıne jıberılmesılıgı. Besınşı paida – balalardyŋ oquyna usuli jädit, jaŋa tärtıp berıluı. Altynşy paida - köşıp-qonudyŋ özıne taǧylym üiretuşı şyǧuy. Jetınşı paida – qazaqta bır üiden bır üi ot alatūǧyn räsım bar, daladan qazatūǧyn jeroşaq degen bar. Osy ekı jūmysqa tyiu, toqtau salu jäne qoişylardyŋ dalada ot jaǧyp, süt pısıretınıne toqtau şyǧaru. Osylardy qylmaǧanǧa kısı qūnyndai auyr jaza kesu» dep jazdy. Osylaişa, Mäşhür Jüsıp qazaq qoǧamyn örkenietke jeteleu qaǧidalaryn saralap bergen.
Bügınde Mäşhür Jüsıp ömır sürgen bızdıŋ ortamyz bölek. Degenmen qazaq jerı, qazaq tılı, qazaq salt-dästürı, qazaq tarihy mäselelerı täuelsız qazaq elı üşın kökeitestı mäsele bolyp qala bermek.
Ä.Q.Pazylov,
Mäşhür Jüsıp mūrajaiynyŋ qyzmetkerı,
J.Ä.Kadirova,
S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar
memlekettık universitetınıŋ magistranty.
Paidalanylǧan ädebietter tızımı:
- Mäşhür Jüsıp Köpeev. Taŋdamaly. Qazaq SSR-ınıŋ «Ǧylym» baspasy, 1990 j.
- Şalǧymbaeva Jūmaǧyz «Qyspaq körgen kıtaptar» //«Mädeniet» gazetı, №13, 1993 jyl.
- Mäşhür Jüsıp. Şyǧarmalar, 1- tom, Pavlodar, EKO, 2003.
- «Jūldyz» jurnaly, №12, 1992 jyl.
- «Qazaq ädebietı» gazetı, №4, 1994 j.
- №1177-papka.
- Mäşhür Jüsıp şyǧarmalary. Pavlodar: «EKO», 2004 jyl.
- Mäşhür Jüsıp şyǧarmalary. Pavlodar: «EKO», 2004 jyl.
