Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııasyna baılanysty Á.Pazylov pen J.Kadırovanyń birlese daıyndaǵan materııalyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Maqalada Máshhúr Júsip Kópeevtiń pýblııstıkalyq shyǵarmalaryna arqaý bolǵan qazaq qoǵamyndaǵy áleýmettik jaǵdaı sıpattalǵan. Ásirese, Máshhúr Júsip Kópeevtiń «Saryarqanyń kimdiki ekendigi» shyǵarmasyna taldaý jasalady. Onomastıka men tarıhtyń sabaqtastyǵy sóz bolyp, Máshhúr Júsip Kópeev shyǵarmalarynda kóterilgen máselelerdiń búgingi kúngi ózektiligi aıtylady.
HH ǵasyrdyń basynda Reseı óziniń orystandyrý saıasatyn ashyq júrgize bastady. Qazaqstandaǵy shuraıly jerlerge mujyqtardy qonystandyrý, qaýymdyq jerlerdi tartyp alý, kúnkóris jerden aıyrý qazaq qoǵamynyń áleýmettik bólshektelýin de týǵyzdy.
1905-1907 jyldary Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, t.b. qazaq zııalylary patsha ókimetiniń qazaq jerine júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy shyqty. Máshhúr Júsiptiń de saıası qaıratker bolyp shyńdalýyna elde bolyp jatqan ózgerister áser etpeı qoımady. Onyń pýblııstıkalyq qyzmetiniń oıanýy jáne alǵash kitap shyǵarýy da osy kezeńge tap keldi. Máshhúr Júsip Kópeıulynyń 1907 jyly «Qazan» baspasynan úsh kitaby jaryqqa shyǵady.
Olar:
- «Tirshilikte kóp jasaǵandyqtan kórgen bir tamashamyz» kitabynyń óleń túrindegi jazylǵan nusqasy [1; 28-b] ;
- «Saryarqanyń kimdiki ekendigi týraly»;
- «Hal-ahýal» kitabynyń óleń túrinde jazylǵan nusqasy [1; 24-b]. «Hal-ahýal» kitabynyń muqabasynda «Kazan. Tıpo-lıtografiıa Imperatroskogo Ýnıversıteta 1907» degen jazý bar. Al birinshi betinde «Kazan knıjnyı magazın N-v HÝSAINOVYH» - dep jazylǵan.
Aqyn bul úsh eńbeginde qazaq dalasyn jaılaǵan áleýmettik ádiletsizdik pen teńsizdikti synaıdy.
Máshhúr Júsip Kópeıulynyń kitaptaryn jaryqqa shyǵarǵany úshin Qazandaǵy kitap shyqqan baspahananyń ıeleri – aǵaıyndy Hýsaıynovtarǵa 12 myń som kóleminde aıyp salynyp, 14 kisini aıyptap sotqa tartqan [1; 16-b]. Osydan baryp 1907 jyly Máshhúr Júsip saparǵa shyǵýǵa májbúr boldy. Sebebi atalmysh kitaptardyń shyǵýyna baılanysty patshanyń zań oryndary Máshhúr Júsipti qamaýǵa alýǵa buıryq berse kerek. Endigi jerde onyń sońyna túsip, izin ańdyǵandar kóbeıedi. Máshhúr Júsiptiń joǵarydaǵy kitaptarynyń úsheýi de, qatal synǵa alynyp, Qazan polımeısteri arqyly qýdalanǵany málim [2; 14-b].
Kitaptary qýdalaýǵa ushyraǵandyqtan, uldary men qasyndaǵy jandarǵa kesirim tımesin degen oımen Máshhúr Júsip Kópeıuly qazaq dalasynyń ońtústik aımaqtaryna saparǵa shyǵady. Osy sapary týraly «Jetisý sapary», «Túrkistan, Tashkent sapary», «Qyrǵyz sapary», «Ereımen sapary» [3; 115-b] dep atalatyn óleńderinde jazady. Máshhúr Júsiptiń sapary týraly Dıhan Ábilev: «...Bul joly «Qashqyn» tárizdi taǵdyr tálkegimen 1907 jyly baryp tórt jyl júrip jıhangez bop elge oralady» [4; 124-b] dep jazady.
Máshhúr Júsiptiń «Saryarqanyń kimdiki ekendigi týraly» eńbeginiń birneshe nusqasy bar. Olardyń barlyǵy da «Máshhúr Júsip» kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵyna Qýandyq Máshhúr Júsipovtiń basshylyǵymen jaryqqa shyqqan. Atalmysh kitaptyń birinshi, qoljazba túrindegi nusqasy Nartaı Qýandyquly Júsipovtiń ázirleýimen alǵash «Qazaq tili men ádebıeti» jýrnalynda basyldy [5]. Ol tolyǵymen Qýandyq Máshhúr-Júsipovtiń áýlettik muraǵatynda saqtalǵan.
Ekinshi, qoljazba túrindegi nusqasy – Máshhúr Júsiptiń óz jazbasy OǴKQQ-da saqtaýly [6].
Úshinshi, óleń túrinde jazylǵan nusqasy «Máshhúr Júsip Kópeev» tańdamaly jınaǵynda basyldy [7]. Bul kitaptyń 1907 jyly Qazan qalasynda basylǵany, onyń qara sózben jazylǵan kóp bóliginde qazaq tarıhy qarastyrylǵany belgili. 1990 jylǵy Máshhúr Júsip tańdamalysynyń birinshi tomynda sol kitaptaǵy aqyn óleńderi ǵana berilip, al, qara sózderi enbeı qalǵan bolatyn.
«Saryarqanyń kimdiki ekendigi týraly» eńbeginde Máshhúr Júsip kóbinese agrarlyq másele tóńireginde sóz qozǵap, tereńnen syr shertedi. Otarlaý saıasatynyń saldarynan mal órisi tarylyp, el arasynda arandatýshylyqtyń keń óris alǵanyn synǵa alady. Qalaı degenmen de «Saryarqanyń kimdiki ekendigi týraly» eńbegi birneshe nusqadan turǵanymen de, kótergen máselesi men mazmuny jaǵynan bir maqsatty kózdegeni aqıqat. Sebebi Máshhúr Júsipti osy kitapty jazýǵa ıtermelegen qoǵam zańdylyqtary bolsa kerek. Sebebi ol: ««Qazaqtyń osy kúngi áńgimesi» dep, sóılep, «Saryarqa» dep at qoıyp, Saryarqanyń kimdiki ekendigi ekenin áıgileý úshin ...»,- dep eskertip ótedi.
«Saryarqanyń kimdiki ekendigi týraly» eńbeginde jer-sý attarynyń shyǵý tegine toqtala kele, jerdiń babalarymyzdan amanat bolyp jetkenin eskertedi. Bul Saryarqadaǵy jer aty bári qazaqtyń ata-babasynyń attary ekenin baıandaı otyra, alash azamattary men kókiregi sergek el aqyldylaryna oı salady. Máshhúr Júsip: «... Bul qazaq ıesiz jatqan jerge tekke kelip ıe bolǵan joq. Aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen keshe Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qazdaýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek zamandarynda jannan keship, sýsyn ornyna qyzyl qan iship, jaýmen alysyp, jatpen soǵysyp, kúni-túni atysyp, qara qanǵa batysyp, shybyn janyn nysanaǵa baılap, ne mańǵaz sarbazdardy jaý jolynda oqqa ushyrap ólip, sóıtip alynǵan jer edi»,-dep, Saryarqadaǵy jerlerdiń kıeliligi batyrlardyń oshaǵy jáne erlik pen batyrlyqtyń kýási bolýymen qundy ekenin jazady. Saryarqanyń tarıhyn qysqa da bolsa sıpattaı kele, Máshhúr Júsip: «Kúnbatysy - Syrdarııa, kúnshyǵysy - uzyn aqqan Ertis, ońtústigi - Jetisý ózen. Soltústigi - Edil, Jaıyq. Sol tórt sýdyń arasy zaman qadymda taýarıhlarda «Desht-qypshaq» atanǵan», - dep Saryarqanyń erteden halqymyzdyń qonystanǵan jeri ekenin jáne onyń keń baıtaq ekenin kórsetedi.
Máshhúr Júsip Saryarqadaǵy eleýli oqıǵalardyń kýágerleri bolǵan jer-sý attarynyń shyǵý tarıhyn tómendegideı sıpattaıdy:
- «Jasybaı asýy» - Jasybaı batyrdyń qalmaqpen soǵysta qaza tapqan jeri.
- «Qalmaq qyrǵan» - Oljabaı batyrdyń qalmaqty qyrǵan jeri.
- «Jalańtós asýy» - Oljabaıdyń qalmaq zamanynda qonys qylyp, qystaǵan jeri.
- «Shoıyndy kól» - Oljabaıdan qashqan qalmaqtar ydys-aıaqtaryn bir jerge jınap tastap ketken. Sodan árkim bir nárse taýyp, solaı atap ketken.
- «Baıanaýla» - Sarybaıdyń jalǵyz qyzy Baıan sulýdyń týǵan jeri Baıanaýla taýy eken. Sondyqtan da taý aty «Baıanaýla» atalyp qalǵan.
- «Qarqaraly-Qazylyq» - osy qyzdyń qarqarasy túsip qalǵan jerdi osylaı atap ketken.
- «Dombyraly», «Monshaqly» - dombyrasy men bet monshaǵy túsip qalǵan jeri.
- «Toqyraýyn», «Jamshyly» - jamshysy túsip qalǵan jeri.
- «Altynsandyq», «Aqshataý» - sandyǵy túsip qalǵan jer.
- «Óleńti» - óleń aıtyp, toı qylǵan jeri.
- «Jaýyrbuǵy» - attarynyń shideri túsip qalǵan jer [8, 277-b].
Demek, jer-sý attary el tarıhymen tyǵyz baılanysty. Máshhúr Júsip: «Bul Saryarqa bizdiń qazaqqa «atasynyń quny» bolyp, olja bolyp edi. Bireý bireýge: «Mende atańnyń quny bar ma edi ?!» - deıdi ǵoı. Sondaı-aq atamnyń quny bolǵan úshin jer-sýdan aırylyp, qańǵyp, qonyssyz júrgenime ishim kúıip, ólsem, oıymnan keter emes!» [8, 267-b] - dep jazady.
1903-1907 jyldar aralyǵynda Baıanaýylda da kazaktar stanııasy paıda bolyp, aýyldarǵa da kóship kelý toqtamady. Qonys aýdarýshylarmen birge Baıanaýla jerine qaraqshylar da keldi. Olar jaıbaraqat jatqan qazaq aýyldaryna shabýyldar jasap, jolaýshylar men sharýalardy soqqyǵa jyǵyp, ońaı oljaǵa kenelip jatty. Qonystanýshylarǵa erkindik bere otyryp, qazaqtardyń betke ustar azamattarynyń kózin joıyp, jergilikti halyqty shet aımaqtarǵa yǵystyrýdy oılaǵan gýbernatorlar, orys jáne ýkraın sharýalaryn qazaqtarmen kúresýdiń áskerı kúshi dep sanady. Sondyqtan da qonys aýdaryp kelýshilerge saqtaný úshin degen jalaýmen qarýlanýǵa, atý men tonaýǵa erik berdi. Otarlandyrýdyń ekonomıkalyq zardaptaryn aıtqan kezde qazaq eginshilik mádenıeti artqa sheginetinin atap ótý qajet. «Sharýalar ózderine berilgen jerdiń shekarasyn ulǵaıtyp qana qoımaı, buryn jergilikti adamdar óńdegen jerlerdi tozdyryp jiberdi», - dep jazdy gýbernator Kaýfman. «Bir jerde bir qazaqty mujyq atyp tastasa, qazaq ólgenin qolyna alyp, kómip, mujyq úıinde qannen-qapersiz tynysh otyra beredi. Eger bir qazaq bir ýrıadnıkke qarsy kelse, atqanyn atyp, aıdaǵanyn aıdap, qazaqty qoıdaı tizip, qozydaı kógendeı bastaıdy» [8, 268-b], - dep el arasyndaǵy ádiletsizdikti otarlaý saıasatynyń jalǵasy ekenin túsingen Máshhúr Júsip otandastaryn oryndarynan qozǵalmaýǵa shaqyryp, egin salyp, sharýashylyqpen aınalasýdy usyndy. Reseı otarlyǵy ólkeniń egistik sharýashylyǵyn kúıretip qana qoımaı, qazaq-orys qarym-qatynasynyń asqynýyna ákeldi. Kazak basshylarynyń qazaqtardy qanaý tásili qaqtyǵystarǵa, keıde qarýly kúreske soqtyrdy. «Kazaktarǵa sharýashylyqqa eń qolaıly, shuraıly jerler berilip, qyrǵyz (qazaqtardyń) quqy men muqtajdyǵy eskerilmedi, kazaktarǵa zor eńbekti qajet etetin daıyn egistik alqaptar men aryqtar ǵana berilip qoımaı, olarǵa tekke qajeti joq eń jaqsy qystaqtar da tartyp alynyp berildi. Sharýashylyǵyna eń qajetti, mal sharýashylyǵy men eginshilikke mańyzdy salalarda qyrǵyz (qazaq) kazaktarǵa tikeleı baǵynyshty boldy, olar úshin jergilikti halyq baıýdyń eń arzan jáne jeńil quraly boldy», - dep kórsetti óz esepterinde Kaýfman. Qazaqtardyń jappaı jersiz qalýy, kedeılenýi qazaq aýylynyń ishinde tapqa bólinýge ákep soqtyrdy. Bul týraly Máshhúr Júsip «... jer-sýyn: «ýchaske» dep, bir aldy, «voıskovoı» dep bir aldy. Bul eki alyspen aǵashty, shabyndyly jerden qazaq aıyryldy. Sýyrsha jonǵa shaǵyp, jan saqtap júr edi: «Eginge laıyqty!» dep, ol jan saqtap júrgen jerlerin mujyq kelip jáne aldy» dep jazdy [8, 267-b].
Máshhúr Júsip «Saryarqa tarıhy» eńbeginiń birinshi nusqasynda el azamattary men alash tulǵalaryna ulttyq sana ben bolmysty qaıta qalpyna keltirý úshin tómendegi máselelerdiń qaperde bolǵanyn eskertedi:
Ult qamyn oılaıtyn bir ǵana partııa kerek. Máshhúr Júsip: «Qaı jerde qajy kórseń, partııa basy, qaı jerde ıshan kórseń, partııa basy, qaı jerde halfe kórseń partııa basy, qaı jerde qoja, molda kórseń, partııa basy. Bul kúngi qoja, molda qazaqtyń sońyna eredi, qazaq maldyń sońyna eredi. Mal dalaǵa óredi, sonan soń jurt qalaı ońsyn, qalaı túzelsin?!» [8, 270-b],-dep qazaq zııalylarynyń ár qaısysy bir-bir partııa ashyp alyp, sanyn toltyryp, óz tujyrymdaryn dáleldep, qoǵamdy keri tartyp jatqanyna qynjylys bildiredi.
«Jańa nızam shyǵarǵanda, qazaqqa paıdaly jumystardy nızamǵa qosa tirkep, buıryqpen túsirý kerek. Birinshi paıda – partııa qalýy. Ekinshi paıda – urynyń tyıylýy. Úshinshi paıda – baılardyń ózine toqtaý, tyıý bolýy. Tórtinshi paıda – ıshan, qajy, qoja, moldanyń burynǵy adasý erkine jiberilmesiligi. Besinshi paıda – balalardyń oqýyna ýsýlı jádıt, jańa tártip berilýi. Altynshy paıda - kóship-qonýdyń ózine taǵylym úıretýshi shyǵýy. Jetinshi paıda – qazaqta bir úıden bir úı ot alatuǵyn rásim bar, daladan qazatuǵyn jeroshaq degen bar. Osy eki jumysqa tyıý, toqtaý salý jáne qoıshylardyń dalada ot jaǵyp, sút pisiretinine toqtaý shyǵarý. Osylardy qylmaǵanǵa kisi qunyndaı aýyr jaza kesý» dep jazdy. Osylaısha, Máshhúr Júsip qazaq qoǵamyn órkenıetke jeteleý qaǵıdalaryn saralap bergen.
Búginde Máshhúr Júsip ómir súrgen bizdiń ortamyz bólek. Degenmen qazaq jeri, qazaq tili, qazaq salt-dástúri, qazaq tarıhy máseleleri táýelsiz qazaq eli úshin kókeıtesti másele bolyp qala bermek.
Á.Q.Pazylov,
Máshhúr Júsip murajaıynyń qyzmetkeri,
J.Á.Kadırova,
S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar
memlekettik ýnıversıtetiniń magıstranty.
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:
- Máshhúr Júsip Kópeev. Tańdamaly. Qazaq SSR-iniń «Ǵylym» baspasy, 1990 j.
- Shalǵymbaeva Jumaǵyz «Qyspaq kórgen kitaptar» //«Mádenıet» gazeti, №13, 1993 jyl.
- Máshhúr Júsip. Shyǵarmalar, 1- tom, Pavlodar, EKO, 2003.
- «Juldyz» jýrnaly, №12, 1992 jyl.
- «Qazaq ádebıeti» gazeti, №4, 1994 j.
- №1177-papka.
- Máshhúr Júsip shyǵarmalary. Pavlodar: «EKO», 2004 jyl.
- Máshhúr Júsip shyǵarmalary. Pavlodar: «EKO», 2004 jyl.
