Täuelsızdık – aumaǧy jönınen älemde toǧyzynşy oryndy enşılegen, keŋ-baitaq jerımızdı aq naizanyŋ ūşymen, aq bılektıŋ küşımen qorǧap, keiıngı ūrpaqtaryna miras etıp ketken ata-babalarymyzdyŋ oryndalǧan armany deimız. Sonda olar nege ūmtyldy? Ärine, täuelsız Qazaq elı boluǧa, qazaq bolyp jaralǧan soŋ, qazaq ūlty bolyp qaluǧa, ana tılımızdı, ata salt-dästürımızdı saqtauǧa.
Kielı atamekenımızge köz alartqan jau halqymyzdyŋ basyna «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» zamanyn ornatyp, «Elım-ailatyp» eŋıretıp, etegın jasqa toltyrǧan XVIII ǧasyrda tarih sahnasyna ataqty Abylai babamyz şyǧyp, Alatau men Altaidyŋ arasyn ejelgı dūşpannan aryltyp, körşıles Qytai men Resei imperiialarynyŋ eşqaisysyna baǧynbai, derbes saiasat jürgızuge tyrysqany mälım. Alaida, el auzyndaǧy aŋyzda aitylǧanyndai, sol ūly hanymyzdyŋ da kökeiınde üş asyl armany ketken körınedı. Olar – qany köp tögılgen halqymyz üşın beibıtşılık zaman ornatu, otyryqşylyqqa köşıp, qala salu, üş jüzge bölıngen eldıŋ basyn bırıktıru eken. Abylai han armandary elımızdıŋ Täuelsızdıgı jyldarynda Tūŋǧyş Prezidentımız – Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tıkelei basşylyǧymen jüzege asyryldy.
«Ūlylyq jaily armandaŋyzdar, tek ūly armandar ǧana adamdardyŋ jan-jüregın baurai alady!» degen eken Rim imperatory bolǧan ataqty filosof Mark Avrelii. Sonau ekonomikalyq qiyndyqtar qyspaqqa alyp, bırneşe oblysty bırıktırıp, ırılendıruge tura kelgen, zeinetkerlerdıŋ zeinetaqylary men biudjettık mekemeler qyzmetkerlerınıŋ eŋbekaqylaryn uaqtyly töleu älı de qiynǧa soǧyp tūrǧan 1997 jyly «Qazaqstan – 2030» Strategiiasyn qabyldap, elımızdı düniejüzındegı bäsekege qabılettı elu eldıŋ qataryna qosu maqsatyn alǧa qoiǧan Elbasymyz barşamyzdy özınıŋ osyndai armanşyldyǧymen qairan qaldyrǧan. Halqymyz sol asqaq armanǧa jetu jolynda jūdyryqtai jūmylǧan, tas tüiın keiıpke enıp, syn sätte senım artqan köşbasşysy – Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ soŋynan eş ırkılmei ılese erıp, ötpelı kezeŋnıŋ ötkelderınen sürınbei ötken.
Elbasy 2001 jyly Ūlttyq qor qūru turaly şeşımın jariia etıp: «Aldymyzda älı talai qiyn kezeŋder kezıgedı. Sondai syn şaqta būl qor elımızdıŋ Täuelsızdıgın saqtauǧa qyzmet etetın bolady» degenı de esımızde. Sol kezdegı synampazdardyŋ: «Ūlttyq qordyŋ qajetı joq. Mūnai men basqa da şikızatty satudan tüsken basy artyq qarjyny eldegı ärbır jan basyna şaqqanda 17 myŋ teŋgeden taratyp bergen jön» degen maǧynadaǧy, äsırese, kezektesıp kelgen prezidenttık jäne parlamenttık sailaular qarsaŋynda erekşe ekpın tüsıre aitqan qyzyl sözı de jadymyzda. Bıraq dana halqymyz ondai arzan uädege aldanǧan emes. Elbasy da oǧan eleŋ etpei, alǧan betınen qaitpaǧan.
Aqyry sol Ūlttyq qordan bölıngen mol qarjynyŋ arqasynda 2007 jyly bastalǧan älemdık qarjy daǧdarysynyŋ zardabyn halqymyz eş sezınbei, auyl da, qala da jaŋaryp, aldymyzǧa qoiǧan, bır kezde qol jetpes armandai körıngen asqar maqsatymyz oryndalyp, älemdegı bäsekege qabılettı elu eldıŋ qataryna kırdık.
Osyǧan orai Elbasy «Qazaqstan – 2050» Strategiiasynda aiqyndap bergen jaŋa da aibyndy maqsatymyz – älemdegı eŋ myqty damyǧan otyz memlekettıŋ bırı atanyp, Mäŋgılık El bolu. Bızdıŋ ūrpaqtyŋ ūly armany osy. Täuelsızdık – sol ūly armanymyzdyŋ jüzege asuynyŋ kepılı.
Prezidentımız biyl «Qazaqstannyŋ Üşınşı jaŋǧyruy: jahandyq bäsekege qabılettılık» Joldauyn jariialap, elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq örleuınıŋ naqty joldaryn aiqyndap berdı. Al onyŋ ırgetasy, basty qozǧauşy küşı retınde «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn ūsyndy. Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasyndaǧy: «Men qazaqstandyqtardyŋ eşqaşan būljymaityn ekı erejenı tüsınıp, baiybyna barǧanyn qalaimyn. Bırınşısı – ūlttyq kod, ūlttyq mädeniet saqtalmasa, eşqandai jaŋǧyru bolmaidy. Ekınşısı – alǧa basu üşın ūlttyŋ damuyna kedergı bolatyn ötkennıŋ kertartpa tūstarynan bas tartu kerek» degen ataly sözı bızdıŋ barşamyzdy tereŋ oilandyruǧa tiıstı.
Būl rette sonau ötken ǧasyrdyŋ basynda aqiyq aqyn Maǧjan Jūmabaev «iman degen ne närse ekenın bılmei, qaryn degen sözdı ǧana jattaǧan» dep synaǧan Batysqa elıkteuımızdıŋ aiaǧy nege äkelıp soǧyp otyrǧanyn qazır bärımız de körıp, bılıp otyrmyz. Şyndyǧyn aitsaq, asylymyzdy jasyqqa aiyrbastai jazdauǧa şaq qaldyq. Ruhani qūldyrap, ūlt retınde qūrudyŋ qaupı töngengendıgın de anyq sezındık. Ülkendı-kışılı sahnalardan, teleradio arnalardan älemdık jäne ūlttyq önerdıŋ jauharlary şettetılıp, olardyŋ ornyn arzan külkıge qūrylǧan şou-baǧdarlamalar jäne ūly Abai aityp ketken, qūr baqyrǧan aiǧai änder jaulap aldy.
Al halqymyzdyŋ şyn asyl önerınıŋ qūdıretı keremet ekendıgın Dimaş Qūdaibergennıŋ mysalynan bıluge bolady. Ol oryndaǧan ata-babalarymyzdan miras bolǧan dästürlı änderımızge körşıles qytai elı ǧana emes, kärı qūrlyq – Europa da oryndarynan tık tūryp qol soqqandyǧy – sonyŋ aiǧaǧy. Demek, aldaǧy uaqytta ūlttyq önerımızdı qaitadan örkendetuge basa den qoiǧanymyz abzal bolmaq.
Älbette, mädeniet salasyndaǧy jaŋǧyru ūlttyq önerımızdı ūlyqtaumen, elımızdegı mädeniet oşaqtarynyŋ jūmysyn jandandyrumen jäne tūrǧyndarǧa mädeni qyzmet körsetu aiasyn keŋeitumen ǧana şektelmeuge tiıstı. Būl oraida halqymyzdyŋ mädeni talǧamyn jäne jalpy mädeniettılık deŋgeiın köterudıŋ maŋyzy zor ekendıgın esten şyǧarmau qajet. Jasyratyny joq, qazır halqymyz mänsız-maǧynasyz änsymaqtarǧa, sänsız-siyqsyz bilerge, halyq änderı men ataqty kompozitorlarymyzdyŋ tamaşa tuyndylarynyŋ änın de, sözın de özderınşe «zamanauilandyryp» būrmalap, qadırın ketırıp, qūnyn tüsıruşılıkke közderın de, qūlaqtaryn da üiretıp, «tobyrlyq mädeniet» deitın keleŋsız qūbylystyŋ tūŋǧiyǧyna bırtındep batyp bara jatqan siiaqty. Al adamǧa ruhani azyq bolatyn, asqaq adamgerşılıkke ündeitın klassikalyq tuyndylardyŋ tyŋdarmandary men körermenderınıŋ qatary jyldan-jylǧa sirep barady desek, jaŋylyspaspyz. Sondyqtan da halqymyzdyŋ boiynda biık mädeni talǧam qalyptastyruǧa mädeniet pen öner oşaqtarynda ǧana emes, balabaqşa men mektepten bastap, joǧary oqu oryndaryna deiıngı bılım ūiymdarynda da jete nazar audaryp, keşendı şaralardy qolǧa alǧanymyz jön. Osy igı ısten būqaralyq aqparat qūraldary, sonyŋ ışınde, äsırese teledidar men radio şet qalmai, belsene atsalysuy qajet.
Sondai-aq Memleket basşysy öz maqalasynda atap körsetken pragmatizm mäselelerıne – ysyrapşyldyq pen astamşylyqqa, daŋǧoilyq pen kerdeŋdıkke jol bermeu, ūstamdylyq, qanaǧatşyldyq, qarapaiymdylyq, ünemşıldık, bılım alu, salamatty ömır saltyn ūstanu, käsıbi tūrǧydan jetılu mäselelerıne basymdyq berudı şynaiy mädeniettılık belgısı retınde keŋınen därıpteuımız qajet. Būǧan qosa, halqymyzdyŋ ülkendı syilau, ata-anany ardaqtau, bauyrmaldyq, qaiyrymdylyq, keşırımdılık, ataly sözge toqtau, jetımın jylatpau, jesırın qaŋǧyrtpau siiaqty ata salt-dästürlerın jaŋa zamanǧa sai jaŋǧyrta jalǧastyru da ūlttyq kodymyzdy saqtau baǧytynda atqaratyn maŋyzdy mındetımız bolyp tabylady. Bız özge ūlttarmen terezesı teŋ, qai jaǧynan bolsyn bäsekege qabılettı häm bılımdı, ısker, eŋbekqor, parasatty, namysty, imandy, bauyrmal qazaq bolyp qaluǧa tiıspız.
Öz basym Elbasymyzdyŋ elordany Almatydan būrynǧy Aqmolaǧa – bügıngı Astanaǧa köşırgendıgın elımızdıŋ ışkı saiasatyndaǧy azamattyq erlıkke para-par, kemeŋgerlık şeşımı dep bılemın. Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ odan keiıngı tıl taǧdyry men el taǧdyry üşın asa maŋyzdy bastamasy qazaq jazuyn latyn älıpbiıne köşıru bolǧaly tūr. Būl da – tarihi taŋdau.
Tübı bır türkı jūrty (Türkiia, Äzerbaijan, Özbekstan, Türkımenstan) älemdık örkeniet biıgıne jetudıŋ bır joly retınde latyn älıpbiıne köşken zamanda Qazaqstannyŋ da köşten qalyp qoiuynyŋ eş qisyny joq. Latynşaǧa köşu ana tılımızdıŋ odan ärı damuyna jäne örısı keŋeiuıne qolaily mümkındık bererı, sondai-aq qazırgı aqparattyq tehnologiialar zamanynyŋ talabyna barynşa sai keletındıkten, elımızdıŋ älemnıŋ eŋ myqty otyz memleketınıŋ qataryna qosyluyna da septıgın tigızerı anyq. Körşıles Resei Federasiiasynyŋ qūramyndaǧy Tatarstan avtonomiialy respublikasynyŋ bırınşı Prezidentı Mintimer Şaimiev te öz kezınde tatar tılın latynşaǧa köşıru turaly şeşım qabyldaǧan bolatyn. Alaida 2002 jyly RF memlekettık dumasy Resei memleketınde barlyq tıl tek kirillisa älıpbiı boiynşa damytyluǧa tiıstıgı turaly zaŋ qabyldauyna bailanysty Tatarstannyŋ latyn älıpbiın qoldanuyna tyiym salynǧan edı. Bauyrlas tatar aǧaiyndar jete almaǧan armanǧa bız, qazaqtar, Täuelsızdıktıŋ arqasynda jetıp otyrǧanymyzdy tüsıne de, baǧalai da bılgenımız jön.
Memleket basşysynyŋ «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasyndaǧy «Tuǧan jer» jobasy da sanaly azamattardy selt etkızıp, kındık qandary tamǧan altyn besık – auyldary jaily tolǧanysqa tüsırgendıgı anyq. Ärine, būl ıste köp närse jergılıktı atqaruşy organdarǧa bailanysty. Osy rette bır eskeretın jait – urbanizasiia prosesıne bailanysty köptegen auyldardyŋ tūrǧyndarynyŋ eleulı bölıgı, äsırese, jastar jaǧy qalalarǧa köşıp ketkenı mälım. Olardyŋ aralarynan şyqqan myqty käsıpkerler men är salada aitarlyqtai tabysqa jetken azamattardyŋ qazır ataqonystarynda at basyn tıreitın üilerı, iaǧni jaqyndary joq. Köbısınıŋ tuǧan auyldaryna barmaǧanyna bırneşe jyldyŋ jüzı bolǧan. Sondyqtan auyl äkımderı äuelı olardyŋ özderı oqyǧan mektepterımen bailanys ornatuyna ūiytqy boluy kerek siiaqty. Mäselen, auyl mektebı tülekterınıŋ forumyn nege ötkızbeske?! Mūndai alqaly jiynda ömırde jaqsy jetıstıkke jetken aǧalary men äpkelerın körıp, olardyŋ aitqan sözderın tyŋdap, tuǧan jerge degen perzenttık saǧynyştaryn sezıngen oquşylar da airyqşa ǧibrat alary anyq.
…Men 1992 jyly «Egemen Qazaqstan» respublikalyq gazetınıŋ būrynǧy Kökşetau oblysyndaǧy menşıktı tılşısı bolyp ıstep jürgenımde Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ jergılıktı basqarmasy arqyly 1938 jyly «halyq jauy» retınde atylǧan belgılı revoliusioner-bolşevik Äbılqaiyr Dosovtyŋ jeke ısın aldyryp oqyp, «Qan tamǧan qoljazbalar» atty kölemdı maqala jazǧanmyn («Egemendı Qazaqstan», 1992 jylǧy 10 säuır). Sol qoljazbalarynda Äbılqaiyr Dosov 1933 jyly Mäskeude, sauda akademiiasynda oqityn Älkei Ötekinnıŋ üilenu toiynda Qazaq AKSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ būrynǧy Töraǧasy Nyǧmet Nūrmaqov: «Bırıgu turaly oi ärkezde menıŋ ideiam boldy. Bıraq keibır tūlǧalardyŋ kınäsınen keşıgıp qaldyq. Sol üşın küllı qazaq halqy şekken zardap az emes. Äitkenmen, eşten de keş jaqsy. Eŋ aldymen, bız özımızdı küizelıske ūşyraǧan qazaq halqynyŋ mūŋ-müddesı bırıktıretındıgın este ūstauymyz şart. Al özgesı – ekınşı kezektegı mäsele» dei kelıp, «Tek qana bızdıŋ qyrsyǧymyzdan zardap şekken qazaq halqy üşın» dep tost köterttı» dep jazǧan eken. Nūrmaqovtyŋ sol sözı kımge bolsa da oi salarlyqtai söz, tarihi taǧylym emes pe?!
Armanda ketken Abylai han da, Alaş qairatkerlerı de bızge eŋ bastysy – el bırlıgı ekendıgın aityp, amanattap kettı. El bırlıgı – Täuelsızdıgımızdıŋ berık tıregı ekendıgın esımızden eşqaşan şyǧarmauǧa tiıspız.
Kärıbai MŪSYRMAN, QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty, Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı
