Táýelsizdik – aýmaǵy jóninen álemde toǵyzynshy oryndy enshilegen, keń-baıtaq jerimizdi aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen qorǵap, keıingi urpaqtaryna mıras etip ketken ata-babalarymyzdyń oryndalǵan armany deımiz. Sonda olar nege umtyldy? Árıne, táýelsiz Qazaq eli bolýǵa, qazaq bolyp jaralǵan soń, qazaq ulty bolyp qalýǵa, ana tilimizdi, ata salt-dástúrimizdi saqtaýǵa.
Kıeli atamekenimizge kóz alartqan jaý halqymyzdyń basyna «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» zamanyn ornatyp, «Elim-aılatyp» eńiretip, etegin jasqa toltyrǵan XVIII ǵasyrda tarıh sahnasyna ataqty Abylaı babamyz shyǵyp, Alataý men Altaıdyń arasyn ejelgi dushpannan aryltyp, kórshiles Qytaı men Reseı ımperııalarynyń eshqaısysyna baǵynbaı, derbes saıasat júrgizýge tyrysqany málim. Alaıda, el aýzyndaǵy ańyzda aıtylǵanyndaı, sol uly hanymyzdyń da kókeıinde úsh asyl armany ketken kórinedi. Olar – qany kóp tógilgen halqymyz úshin beıbitshilik zaman ornatý, otyryqshylyqqa kóship, qala salý, úsh júzge bólingen eldiń basyn biriktirý eken. Abylaı han armandary elimizdiń Táýelsizdigi jyldarynda Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı basshylyǵymen júzege asyryldy.
«Ulylyq jaıly armandańyzdar, tek uly armandar ǵana adamdardyń jan-júregin baýraı alady!» degen eken Rım ımperatory bolǵan ataqty fılosof Mark Avrelıı. Sonaý ekonomıkalyq qıyndyqtar qyspaqqa alyp, birneshe oblysty biriktirip, irilendirýge týra kelgen, zeınetkerlerdiń zeınetaqylary men bıýdjettik mekemeler qyzmetkerleriniń eńbekaqylaryn ýaqtyly tóleý áli de qıynǵa soǵyp turǵan 1997 jyly «Qazaqstan – 2030» Strategııasyn qabyldap, elimizdi dúnıejúzindegi básekege qabiletti elý eldiń qataryna qosý maqsatyn alǵa qoıǵan Elbasymyz barshamyzdy óziniń osyndaı armanshyldyǵymen qaıran qaldyrǵan. Halqymyz sol asqaq armanǵa jetý jolynda judyryqtaı jumylǵan, tas túıin keıipke enip, syn sátte senim artqan kóshbasshysy – Tuńǵysh Prezıdentimizdiń sońynan esh irkilmeı ilese erip, ótpeli kezeńniń ótkelderinen súrinbeı ótken.
Elbasy 2001 jyly Ulttyq qor qurý týraly sheshimin jarııa etip: «Aldymyzda áli talaı qıyn kezeńder kezigedi. Sondaı syn shaqta bul qor elimizdiń Táýelsizdigin saqtaýǵa qyzmet etetin bolady» degeni de esimizde. Sol kezdegi synampazdardyń: «Ulttyq qordyń qajeti joq. Munaı men basqa da shıkizatty satýdan túsken basy artyq qarjyny eldegi árbir jan basyna shaqqanda 17 myń teńgeden taratyp bergen jón» degen maǵynadaǵy, ásirese, kezektesip kelgen prezıdenttik jáne parlamenttik saılaýlar qarsańynda erekshe ekpin túsire aıtqan qyzyl sózi de jadymyzda. Biraq dana halqymyz ondaı arzan ýádege aldanǵan emes. Elbasy da oǵan eleń etpeı, alǵan betinen qaıtpaǵan.
Aqyry sol Ulttyq qordan bólingen mol qarjynyń arqasynda 2007 jyly bastalǵan álemdik qarjy daǵdarysynyń zardabyn halqymyz esh sezinbeı, aýyl da, qala da jańaryp, aldymyzǵa qoıǵan, bir kezde qol jetpes armandaı kóringen asqar maqsatymyz oryndalyp, álemdegi básekege qabiletti elý eldiń qataryna kirdik.
Osyǵan oraı Elbasy «Qazaqstan – 2050» Strategııasynda aıqyndap bergen jańa da aıbyndy maqsatymyz – álemdegi eń myqty damyǵan otyz memlekettiń biri atanyp, Máńgilik El bolý. Bizdiń urpaqtyń uly armany osy. Táýelsizdik – sol uly armanymyzdyń júzege asýynyń kepili.
Prezıdentimiz bıyl «Qazaqstannyń Úshinshi jańǵyrýy: jahandyq básekege qabilettilik» Joldaýyn jarııalap, elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq órleýiniń naqty joldaryn aıqyndap berdi. Al onyń irgetasy, basty qozǵaýshy kúshi retinde «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn usyndy. Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasyndaǵy: «Men qazaqstandyqtardyń eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanyn qalaımyn. Birinshisi – ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy. Ekinshisi – alǵa basý úshin ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustarynan bas tartý kerek» degen ataly sózi bizdiń barshamyzdy tereń oılandyrýǵa tıisti.
Bul rette sonaý ótken ǵasyrdyń basynda aqıyq aqyn Maǵjan Jumabaev «ıman degen ne nárse ekenin bilmeı, qaryn degen sózdi ǵana jattaǵan» dep synaǵan Batysqa elikteýimizdiń aıaǵy nege ákelip soǵyp otyrǵanyn qazir bárimiz de kórip, bilip otyrmyz. Shyndyǵyn aıtsaq, asylymyzdy jasyqqa aıyrbastaı jazdaýǵa shaq qaldyq. Rýhanı quldyrap, ult retinde qurýdyń qaýpi tóngengendigin de anyq sezindik. Úlkendi-kishili sahnalardan, teleradıo arnalardan álemdik jáne ulttyq ónerdiń jaýharlary shettetilip, olardyń ornyn arzan kúlkige qurylǵan shoý-baǵdarlamalar jáne uly Abaı aıtyp ketken, qur baqyrǵan aıǵaı ánder jaýlap aldy.
Al halqymyzdyń shyn asyl óneriniń qudireti keremet ekendigin Dımash Qudaıbergenniń mysalynan bilýge bolady. Ol oryndaǵan ata-babalarymyzdan mıras bolǵan dástúrli ánderimizge kórshiles qytaı eli ǵana emes, kári qurlyq – Eýropa da oryndarynan tik turyp qol soqqandyǵy – sonyń aıǵaǵy. Demek, aldaǵy ýaqytta ulttyq ónerimizdi qaıtadan órkendetýge basa den qoıǵanymyz abzal bolmaq.
Álbette, mádenıet salasyndaǵy jańǵyrý ulttyq ónerimizdi ulyqtaýmen, elimizdegi mádenıet oshaqtarynyń jumysyn jandandyrýmen jáne turǵyndarǵa mádenı qyzmet kórsetý aıasyn keńeıtýmen ǵana shektelmeýge tıisti. Bul oraıda halqymyzdyń mádenı talǵamyn jáne jalpy mádenıettilik deńgeıin kóterýdiń mańyzy zor ekendigin esten shyǵarmaý qajet. Jasyratyny joq, qazir halqymyz mánsiz-maǵynasyz ánsymaqtarǵa, sánsiz-sıyqsyz bılerge, halyq ánderi men ataqty kompozıtorlarymyzdyń tamasha týyndylarynyń ánin de, sózin de ózderinshe «zamanaýılandyryp» burmalap, qadirin ketirip, qunyn túsirýshilikke kózderin de, qulaqtaryn da úıretip, «tobyrlyq mádenıet» deıtin keleńsiz qubylystyń tuńǵıyǵyna birtindep batyp bara jatqan sııaqty. Al adamǵa rýhanı azyq bolatyn, asqaq adamgershilikke úndeıtin klassıkalyq týyndylardyń tyńdarmandary men kórermenderiniń qatary jyldan-jylǵa sırep barady desek, jańylyspaspyz. Sondyqtan da halqymyzdyń boıynda bıik mádenı talǵam qalyptastyrýǵa mádenıet pen óner oshaqtarynda ǵana emes, balabaqsha men mektepten bastap, joǵary oqý oryndaryna deıingi bilim uıymdarynda da jete nazar aýdaryp, keshendi sharalardy qolǵa alǵanymyz jón. Osy ıgi isten buqaralyq aqparat quraldary, sonyń ishinde, ásirese teledıdar men radıo shet qalmaı, belsene atsalysýy qajet.
Sondaı-aq Memleket basshysy óz maqalasynda atap kórsetken pragmatızm máselelerine – ysyrapshyldyq pen astamshylyqqa, dańǵoılyq pen kerdeńdikke jol bermeý, ustamdylyq, qanaǵatshyldyq, qarapaıymdylyq, únemshildik, bilim alý, salamatty ómir saltyn ustaný, kásibı turǵydan jetilý máselelerine basymdyq berýdi shynaıy mádenıettilik belgisi retinde keńinen dáripteýimiz qajet. Buǵan qosa, halqymyzdyń úlkendi syılaý, ata-anany ardaqtaý, baýyrmaldyq, qaıyrymdylyq, keshirimdilik, ataly sózge toqtaý, jetimin jylatpaý, jesirin qańǵyrtpaý sııaqty ata salt-dástúrlerin jańa zamanǵa saı jańǵyrta jalǵastyrý da ulttyq kodymyzdy saqtaý baǵytynda atqaratyn mańyzdy mindetimiz bolyp tabylady. Biz ózge ulttarmen terezesi teń, qaı jaǵynan bolsyn básekege qabiletti hám bilimdi, isker, eńbekqor, parasatty, namysty, ımandy, baýyrmal qazaq bolyp qalýǵa tıispiz.
Óz basym Elbasymyzdyń elordany Almatydan burynǵy Aqmolaǵa – búgingi Astanaǵa kóshirgendigin elimizdiń ishki saıasatyndaǵy azamattyq erlikke para-par, kemeńgerlik sheshimi dep bilemin. Tuńǵysh Prezıdentimizdiń odan keıingi til taǵdyry men el taǵdyry úshin asa mańyzdy bastamasy qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý bolǵaly tur. Bul da – tarıhı tańdaý.
Túbi bir túrki jurty (Túrkııa, Ázerbaıjan, Ózbekstan, Túrkimenstan) álemdik órkenıet bıigine jetýdiń bir joly retinde latyn álipbıine kóshken zamanda Qazaqstannyń da kóshten qalyp qoıýynyń esh qısyny joq. Latynshaǵa kóshý ana tilimizdiń odan ári damýyna jáne órisi keńeıýine qolaıly múmkindik bereri, sondaı-aq qazirgi aqparattyq tehnologııalar zamanynyń talabyna barynsha saı keletindikten, elimizdiń álemniń eń myqty otyz memleketiniń qataryna qosylýyna da septigin tıgizeri anyq. Kórshiles Reseı Federaııasynyń quramyndaǵy Tatarstan avtonomııaly respýblıkasynyń birinshi Prezıdenti Mıntımer Shaımıev te óz kezinde tatar tilin latynshaǵa kóshirý týraly sheshim qabyldaǵan bolatyn. Alaıda 2002 jyly RF memlekettik dýmasy Reseı memleketinde barlyq til tek kırıllıa álipbıi boıynsha damytylýǵa tıistigi týraly zań qabyldaýyna baılanysty Tatarstannyń latyn álipbıin qoldanýyna tyıym salynǵan edi. Baýyrlas tatar aǵaıyndar jete almaǵan armanǵa biz, qazaqtar, Táýelsizdiktiń arqasynda jetip otyrǵanymyzdy túsine de, baǵalaı da bilgenimiz jón.
Memleket basshysynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasyndaǵy «Týǵan jer» jobasy da sanaly azamattardy selt etkizip, kindik qandary tamǵan altyn besik – aýyldary jaıly tolǵanysqa túsirgendigi anyq. Árıne, bul iste kóp nárse jergilikti atqarýshy organdarǵa baılanysty. Osy rette bir eskeretin jaıt – ýrbanızaııa proesine baılanysty kóptegen aýyldardyń turǵyndarynyń eleýli bóligi, ásirese, jastar jaǵy qalalarǵa kóship ketkeni málim. Olardyń aralarynan shyqqan myqty kásipkerler men ár salada aıtarlyqtaı tabysqa jetken azamattardyń qazir ataqonystarynda at basyn tireıtin úıleri, ıaǵnı jaqyndary joq. Kóbisiniń týǵan aýyldaryna barmaǵanyna birneshe jyldyń júzi bolǵan. Sondyqtan aýyl ákimderi áýeli olardyń ózderi oqyǵan mektepterimen baılanys ornatýyna uıytqy bolýy kerek sııaqty. Máselen, aýyl mektebi túlekteriniń forýmyn nege ótkizbeske?! Mundaı alqaly jıynda ómirde jaqsy jetistikke jetken aǵalary men ápkelerin kórip, olardyń aıtqan sózderin tyńdap, týǵan jerge degen perzenttik saǵynyshtaryn sezingen oqýshylar da aıryqsha ǵıbrat alary anyq.
…Men 1992 jyly «Egemen Qazaqstan» respýblıkalyq gazetiniń burynǵy Kókshetaý oblysyndaǵy menshikti tilshisi bolyp istep júrgenimde Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń jergilikti basqarmasy arqyly 1938 jyly «halyq jaýy» retinde atylǵan belgili revolıýıoner-bolshevık Ábilqaıyr Dosovtyń jeke isin aldyryp oqyp, «Qan tamǵan qoljazbalar» atty kólemdi maqala jazǵanmyn («Egemendi Qazaqstan», 1992 jylǵy 10 sáýir). Sol qoljazbalarynda Ábilqaıyr Dosov 1933 jyly Máskeýde, saýda akademııasynda oqıtyn Álkeı Ótekınniń úılený toıynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy Tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov: «Birigý týraly oı árkezde meniń ıdeıam boldy. Biraq keıbir tulǵalardyń kinásinen keshigip qaldyq. Sol úshin kúlli qazaq halqy shekken zardap az emes. Áıtkenmen, eshten de kesh jaqsy. Eń aldymen, biz ózimizdi kúızeliske ushyraǵan qazaq halqynyń muń-múddesi biriktiretindigin este ustaýymyz shart. Al ózgesi – ekinshi kezektegi másele» deı kelip, «Tek qana bizdiń qyrsyǵymyzdan zardap shekken qazaq halqy úshin» dep tost kótertti» dep jazǵan eken. Nurmaqovtyń sol sózi kimge bolsa da oı salarlyqtaı sóz, tarıhı taǵylym emes pe?!
Armanda ketken Abylaı han da, Alash qaıratkerleri de bizge eń bastysy – el birligi ekendigin aıtyp, amanattap ketti. El birligi – Táýelsizdigimizdiń berik tiregi ekendigin esimizden eshqashan shyǵarmaýǵa tıispiz.
Káribaı MUSYRMAN,
QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi
