Qazaq qoǵamy tanym-talǵamy bólek, oıy men isi úılesim tapqan ıntelektýal tulǵalarǵa qashanda zárý. Óıtkeni, buǵaýlanǵan rýhtyń erkindikte qalyqtaýy úshin azat oıly azamattardyń aq týy sherý tartýy kerek. Osy rette, rýhanııat joqshysy, aqyn Yqylas Ojaıuly esimin erekshe ataı alamyz. Adamdyqtyń izgi jolyna bastaıtyn Abaı, Shákárim ilimin keıingige nasıhat etip, shákirt shyraǵyn nurlandyrǵan ustazǵa yqlasymyz erek.
Qazaqqa bir aıtary baryn ishteı baǵamdadyq ta, suraǵymyzdy juptap, Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetine jol tarttyq. Úmitimiz aldamapty. Aqedil aqyn, kirpııaz ustaz aǵynan jaryldy.
Qazaq mektepteriniń ahýaly aýyr
- Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde ustazdyq qyzmet atqarasyz. Oqý oryndarynda, mektepterde urpaqqa qandaı bilim berilýde? Batını (ishki) bilim be, zahırı (syrtqy) bilim be?
- Men áńgimeniń álqıssasyn bylaı bastaǵym kelip otyr. Mysaly, eginshi eginmen aınalysady. «Meniń baqqanym – bala» dep aıtamyn. Keıbir balalar «osy jerde neǵyp júrsiz, jalaqyńyzdyń aýqymyn bilemiz» degen suraqtar qoıady. «Meniń túsinigimde bala degen – ınnovaııa» dep jaýap beremin. Eger adam birnárseni berse, ony suraýǵa haqysy bar. Al eshteńe bermese, onda suraýǵa haqysy joq. Eger oqyp jatqan ár bala bilimsiz bolsa, dúnıeniń ketigine qalana almasa, ómirden ornyn tappasa, onda ustazyna aýyr tıedi. Óıtkeni, «at súrinse – ıesi kináli, ul súrinse – ákesi kináli». Ustaz ben shákirt – bir konteksttegi uǵym. Shákirt jaman bolsa, oǵan ustazynyń qatysy bar. Sondyqtan men olarǵa ýaqytymdy arnadym, mahabbatymdy arnadym, jigerimdi arnadym, kerek bolsa, jastyǵymdy arnadym. Eger ol bilimdi bolmasa, men artqan úmitti aqtamasa, men onda eńbegi kúıip ketken adammyn. Jemisim shyqpaǵan, bıdaıy ónbegen, eginshiniń áreketi bolady da qalady.
Meniń aldyma balalar keledi. Ol qandaı bala? Shyny kerek, soǵystan qaıtqan soldattaı súıretilip, mektepten ábden sharshap kelgen bala. Óte qıyn ahýal. Mekteptegi qazirgi aıtylyp jatqan sóz, fılosofııa, uǵym, tanym – bári meni, meniń ákemdi qartaıtqan uǵymdar. Sol eski konservatorlyq túsinikten aryla almaı júr. Men balalardan «búginginiń eń jaqsy aqyny kim?» dep surasam, olar «Maqataev» dep jaýap beredi. Odan beri ǵasyr aýnap ketti. Poezııanyń búgingi qozǵalysy, áreketi, dınamıkasy basqa arnaǵa tústi. Sonda bul ne degen keshigý? Bul tek bir poezııaǵa qatysty nárse. Osy arada bir ǵasyr keshigý bar. Budan ne kóremiz? Balanyń bıologııalyq turpaty 95-98 jylǵy bala, biraq oılaý deńgeıine windows 95-tiń programmasyn qoıyp tastaǵan, ıaǵnı onyń bet-álpeti, bıologııalyq turpaty jas, biraq oılaýy eski. Bul mekteptiń kesiri. Búgingi mektep – bolyp jatqan saıası ahýalǵa, jasampazdyqqa ilese almaıdy, qysqasyn aıtqanda, qalyp qalǵan.
Sondyqtan biz myna nárseni aıtamyz: aldyńdaǵy baladan 7-8 jylda genıı jasaýǵa bolady. Genıı qylyp shyǵarý op-ońaı. Bul aqparatqa baılanysty. Adamdy eseıtýdiń jalǵyz joly bar: jańasha aqparat berý. Eger siz tyń aqparat berseńiz, adam sonshalyqty tez ósedi. Al aqparat eski bolsa, adamnyń ósýin tejeıdi. Sondyqtan JOO-ǵa kelgende qıyndaý bolady. Oqýdan qulaq kúıi shyǵyp ketken, sózińe selk ete qoımaıtyn qyz-jigitter keledi. Ásirese, qazaq mektepteriniń ahýaly aýyr, moıyndaý kerek, bizdiń oqytýdaǵy aqparattar óte eski. Mendegi mektepke baılanysty aıtatyn dúnıe - osy.
Negizi bir qatelik bar dep oılaımyn. Mysaly, men Japonııanyń Meızdı reformasyn (XX ǵasyrda Japonııany aıaǵynan turǵyzǵan reforma) birqatar qaraǵan bolatynmyn. Japonııa nege aıaǵynan kóterildi deseńiz, olar Batysqa adam jiberip oqytty. Sol kezde eń kóp jibergenderi – aǵartýshy mamandar eken. Myna bizde «Bolashaq» baǵdarlamasynda da osy mamandarǵa kóbirek basymdyq berý kerek edi. Olar Batysty kórip kelgennen keıin aqparatty jyldam alady, aqparattyq ahýalǵa jyldam ilesedi. Sol kezde qazirgi bizdiń jaǵdaıymyz úsh ese artyq bolar edi. Ideıa bar bolatyn, biraq mehanızmnen úlken qatelikter ketti. Taǵy bir qosatynym, Abaı «oılanshy syrtyn qoıyp, sózdiń ishin» deıdi. Biz kóbine sózdiń ishki mánin túsinýden aıyrylǵanbyz. Muny ǵylymda «germenevtıka» dep ataıdy.
Osy jerde «men bul ýnıversıtetke nege keldim» degen dúnıege jaýap berýim kerek shyǵar dep esepteımin. Mysaly, bizder «men jastarǵa senemin, jastar – bizdiń bolashaǵymyz» degen sózdi óte kóp aıtamyz. Ol tipti árbir qabyrǵalarda ilinip te turady. Bul óleńniń avtory – Maǵjan ekenin de bilemiz. Endi kontekstin taldaıyq. Óziniń krıterııleri bar. Ol «arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty, qyrandaı kúshti qanatty» bolǵanda ǵana, ıaǵnı krıterııleri oryndalǵanda ǵana «men jastarǵa senemin» deıdi. Osylardyń birde-biriniń atmosferasyn jasamasa, siz nege senesiz?!
Bul jerde aǵa býyn men ini býynnyń arasynda dıalog bolý kerek. Birdeńeni berseń, sony suraýǵa múmkindigiń bar. «Qurbandyq» degen másele bar. Abaıdan bastadyq qoı, Abaıdy oqyǵanda basqasha ahýalǵa túsesiń. Aqynnyń «Ǵashyqtyq, qumarlyqpen ol eki jol, qumarlyq bir nápsi úshin bolady sol, men joq bolsam bolaıyn, sen aman bol» dep keletin óleńine tańǵaldym. Sonda myna máseleni túsinýimiz kerek, jalpy «ǵashyqtyq» degen uǵymdy qamtyp otyr. «Ǵashyqtyq» degen áıelge ǵana qatysty emes, ol elińe ǵashyq bolý, ádiletke ǵashyq bolý. Aýqymy óte úlken nárse. Adam óziniń ishki «Menin» óltirip, «Senge» qyzmet etetin bolsa, ǵashyqtyq dárejesine jete alady. Keshegi Álıhandardyń da áńgimesi osyǵan saıady. Onyń ishki «Meni» turatyn bolsa, óziniń baqa esebi turatyn bolsa, mundaı erlikter jasamaǵan bolar edi. Negizgi fenomeni – «Men» degen nárseni «Senge» aınaldyryp jiberý kerek.
Mysaly, «Gandıdiń bolsyn, basqasy bolsyn, osylardy jigerlendirip turǵan kúsh ne, osylar qandaı tamyrdan qaınar tartyp tur, olar nege myqty?» dep oılaıtynmyn. Bul jańaǵy Abaı aıtqan «Meniń» «Senge» aınaldyrýynda. Osy jerge kelgendegi maqsatym da osy. Ómirdegi azamattyq pozıııamyz bar. «Birnárse atqaraıyq, bereıik» degen maqsatta keldik.
Qazaq balaǵa jaýapkershilikpen emes, qumarlyqtyń qurbany retinde qaraıdy
- Abaıdyń «Ákesi uryssa balaǵa, ol da dostyq, Balasy uryssa ákege jarasa ma?» dep keletin óleń joldary bar. Balany jastaıynan betimen jiberip, «hındsaıt qateligine» urynbas úshin tárbıeleýdiń qandaı joldary bar?
- Abaıdyń «Týǵyzǵan ata-ana joq, týǵyzarlyq bala joq» degen kontekstin taldaǵanmyn. Fılosofııada oı damymaıynsha, memleket damymaıdy. Germanııanyń jetistikteriniń barlyǵy oıda tur. «Germanııa nege myqty» desek, onyń oılaýy myqty. Mysaly, «sen ne oılap tursyń, sen sol nársesiń» degen sııaqty. Al bizdiń oılaý mádenıetimizdiń bári – ishek-qarynnyń áńgimesi.
Bizdiń oılaýymyz – óte turpaıy oılaý. Olarda aqyl-oı men óndiristiń arasynda ıntegraııa bar, ıaǵnı ıdeıany zattandyrady. Bıliktiń jasap otyrǵan nársesi sol. Al bizde bul ekeýiniń arasynda múlde dıalog joq. Fılosofııada Nıshe degen myqty bar. Bala máselesine oralsaq, Nıshe óziniń traktatynda: «Balany ózińe qoıǵan eskertkish retinde qara. Bala qumarlyqtyń qurbany bolmaýy kerek. Bir ǵana sáttik qumarlyqtyń kesirinen nege jazyqsyz bala japa shegedi?» degendi aıtady. Qazaq balanyń úsh túrin kórsetedi: bir bala ákeden óte týady, bir balaǵa ákege jete týady, bir bala ákeden keri kete týady.
Adam ómiri – kirpik ushyndaǵy ómir. Ómirdegini túgel ala almaısyń. Biraq sol kezdegi esebińdi, ántek basqan qadamyńdy bárin balamen alýyń kerek. Óıtkeni bala – seniń jańa bıologııalyq turpatyń. Senimen ómir bitpeıdi, sen arqyly seniń kúresińdi balań jalǵastyrady. Ákeden bala, baladan nemere mindetti túrde ozý kerek. Qytaıdyń «bala ákeden qansha jas kishi bolsa, sonsha jas úlken» degen maqaly bar. Sebebi onyń dáýiri úlken, ýaqyty úlken. Meniń balam menen úlken dep esepteımin.
Sapaly januıanyń qaǵıdaty ispettes Qunanbaıdyń jaqsy bir sózi bar. M.Áýezov óziniń shyǵarmasynda Qunanbaı men Abaıdyń daýlasyp qalatyn kezinde «Sen myqty bolsań ózińdeı ul týdyryp al» degen ákeniń sózin keltiredi. Osy bir-aq sózde Qunanbaıdyń barlyq arman-muraty jatyr. Qunanbaıdyń dáýiri at ústinde, shoqpar tilinde, qylysh tilinde, naıza tilinde sóılegen, ol zaman – qaǵaz ben qalamnyń zamany emes edi. Biraq ol ǵylymnyń, jazý-syzýdyń jetistikke jetetinin bildi. Sol armany – Abaı bolatyn. Qunanbaıdyń osy sózine Abaı jaýap bere aldy dep esepteımin. Ábdirahman – onyń ákesine bergen jaýaby. Qazaqta «Erdiń kóńili júkti bolmaı er týmaıdy» degen sóz bar. Rýhanı úlken tulǵa belden emes, bizdiń hálden, ishki mazmunnan týady. Sol tulǵaǵa zar bolý kerek, ishte suranys bolý kerek. Bala seniń saǵynyshyńnan jaratylady.
Endi áke men bala arasyndaǵy jaýapkershilik, sabaqtastyq máselesi bar. Máshhúr Júsip «Rasynda da, Adam men Haýa-Anany Qudaı jaratty. Biraq odan týǵan balany Qudaı jaratqan joq. Bireý jaratyndy, bireý jasalyndy. Bizder «Qudaıdyń bergeni ǵoı» deımiz. Endigi máseleniń Qudaıy joq, seniń qatysyń bar» deıdi. Nısheniń aıtqanymen kelispeske amal joq, muratsyz, esepsiz, qaıǵysyz balanyń kóp bolýy – qazaqtyń balaǵa jaýapkershilikten góri qumarlyqtyń qurbany retinde qaraǵandyǵynan týyndap otyrǵan jaıt.
- «Meńireý áıelden meńireý bala týady» deıdi Máshhúr Júsip. Qazaq fenomenindegi áıel obrazy qandaı bolý kerek?
- «Sen ne jeısiń, ne ishesiń, men seniń kim ekenińdi aıtam» degen dúnıe bar. Osy tezıske «ne isteısiń, ne kóresiń, men seniń kim ekenińdi aıtam» dep qosqan bolatynbyz. Bizdiń qazir tyńdap júrgen sózimiz, biz qyzyqqan án, biz qyzyqqan túsinik – bári adamǵa áser etetin nárse. Adamdy Qudaı jaratatyny ras. Biraq ony ósiretin – qoǵam. Eger qoǵamda iri aqparat, iri túsinik, iri sóz saltanat qurmasa, odan jaqsy perzent shyqpaıdy. Qazaqtyń áıelinde úlken tulǵaǵa degen ishki jerik degen nárse bolýy qajet. Óziniń oıynda «dúnıege osyndaı ul, osyndaı qyz ákelsem» degen joǵary talaby bolýy kerek. Bolashaq ananyń ishki armany óte zor bolǵany durys. «Osyndaı bolý kerek» dep krıterııler aıta almaımyn, jalpy áıeldiń ishki ahýalyndaǵy jeriktik máselesi - úlken másele bolý kerek dep oılaımyn.
Olar kúlli qazaqtyń «dinin» Mysyrdan, Túrkııadan oqyp keldi de, úkimin elge ákeldi...
- Dástúrli dinimizde babalarymyz Hanafı mázhabyn ustanǵan. Al qazirgi dinde dástúrimizden nege alshaqtap kettik?
- Búgingi jaǵdaıdyń tamyry bar, búgin ǵana ornaǵan joq. Onyń hronologııasy bar, ósip-jetilý zańdylyǵy bar. Búgingi ahýal – kesheginiń áreketi bolatyn. Biz keshe qandaı boldyq? Táýelsizdiktiń alań-eleń shaǵynda shetke adam jiberdik. Bizge táýelsizdikpen birge jańa túsinik kelý kerek boldy, din kelý kerek boldy, belgili bir tóńkerilip qalǵan túsinikterdiń bári túregelý kerek boldy. Biraq sol kezde Ǵazalıdiń «bala óziniń ulttyq rýhymen, tilimen, dilimen máıektenbeıinshe, ol adamdy syrtqa shyǵarýǵa bolmaıdy» degen sózin umytyp kettik. Taǵy bir nárse, bizdiń keshegi dinı kadrlar oqýdan joly bolmaǵan, oqýǵa túse almaǵan, qaǵylǵan-soǵylǵandar bolatyn. «Osyndaı jerde pálenshe medrese ashylypty, túgenshe degen jer ashylypty» dep, ár jaqqa saýlap kete bastady. Ishki rýhanı taıazdyqpen qosa, ǵylymı túsinikteri tar ahýalmen biraz adam syrtqa ketti. Olar oqýyn bitirip kelgen soń, lańdy saldy.
«Alash degende attandamaǵandy, atań da bolsyn uryp jyq» degen qazaqtyń urany bolǵan. Bul ulttyń ulttyq ıdeıasy tuǵyn. Bul jerde ıdeıa máselesin aıtyp otyr. Al qazir bir ústelde tórt qazaqtyń din týraly áńgimesi jaraspaıtyn, bir-birin joqqa shyǵaratyn deńgeıge jettik. Buryn túsken kishkene ǵana syzat – qazir úlken jyraǵa aınaldy. Bul túsinik qaıdan keldi? Dinniń ishinde sol eldiń jaǵrapııalyq jaǵdaıy, mentalıteti bar. Olar kúlli qazaqtyń «dinin» Mysyrdan, Túrkııadan oqyp keldi de, bizdegi ahýaldy esh eskermesten, solardyń úkimin ákep ornatty. Al bizdiń «Alash degende attandamaǵandy atań da bolsa, uryp jyq» degen túsinik setinedi. Ózimizdiń dinı túsinigimizdi ábden taptap, «Ol Mysyr kórgen, Qaǵba kórgen, pálenshe kórgen» dep, solardyń artynan Paıǵambarǵa ergendeı erdi. Osy jıyrma jyldyń bederinde úlken máselege aınalyp ketti.
Olardyń ózderiniń jasap alǵan kitaby bar. Túsinikterinde sol kitap qana týra jolǵa jetkizedi. Olardyń qatelikteri mynada: Paıǵambarymyzdyń «ár ǵasyrda anyq pen tanyqtyń arasyn ajyratatyn danyshpandardy, ǵalymdardy jiberip turamyz» deıtin hadısi bar. Biraq sol týrashyl danyshpandar arasynda bizdiń qazaq topyraǵynan, Turan topyraǵynan túlegen ǵalymdar joq. Olardyń senetin adamdary da, adamdarynyń ataǵy da basqa. Meniń sýbektıvti jáne ǵylymı pikirim: ol danyshpandar nege arabtar, parsylar arasynan ǵana shyǵady, nege qazaqtan týmaıdy? Qazaq topyraǵynda týmaǵan, jaǵrapııalyq jaǵdaıyn bilmegen, ishindegi mentaldy aýrýlaryn eskermegen, psıhologııasynan habarsyz basqa ulttyń danyshpandary qalaı dinimiz týraly aıta alady? Óıtkeni ulttyq túsinik bar, ony qabyldaý bar, onyń ekinshi ulttan jeke qurylymdyq aıyrmashylyǵy bar. Bizdiń ındıkatorlar Shákárim, Abaıdyń tezinen ótpegen din – eń qaýipti din. Olardyń kózimen suryptap qaraýymyz kerek. Bizdiń bolmys, túsinik – bári olarǵa tanys. Bul jerde ult bar, dúnıege degen kózqaras bar. Al olardyń kózqarastary bólek, qap-qara kıedi. Bizde tórt mezgil bar. Únemi qara kıimmen ólip ketýge bolady ǵoı. Bul jerde ornalasqan ahýaldy, oryndy, keńistikti, ýaqytty esepke alý kerek. Olar eshteńege qaramaıdy, eshteńeni kórgisi kelmeıdi.
Sharıǵat degen bir-aq nárse – Qudaı. Onyń ishinde adam, onyń ómir súretin qoǵamy – olardy qyzyqtyrmaıdy. Osyndaı adamdar tobyry keldi. Kelgenimen qoımaı, adamdardy artynan ertip, top-topqa bólinip jatyr. Bul jeke adamnyń máselesi emes, buny memleket rettep, bir túsinikke qaraı ákelý kerek. Mysaly, súnnet pen sheıit. Qudaıy bir, tabynyp júrgen Qubylasy bir, biraq túsinik ártúrli. Adamdy óltirý degen qalypty jaǵdaıǵa aınalyp barady. Bizde bunyń sındromdary bastalyp ta ketti. Bul jaǵdaı - óte alańdaıtyn nárse. Memleket endi-endi túsinip, etek-jeńin jınap, osy máseleni qolǵa alyp jatyr.
- Mektepke oramal taqqan qyzdardy kirgizbeýi jaıyndaǵy saıası ahýalǵa kózqarasyńyz qandaı?
- Bul ózi bir qyzyq jaǵdaı. Buǵan birdeńe desek, qalaı bolar eken?! Bizde Qudaıdy túsiný ózgerek. Men sizge saqal jaıly aıtaıyn. Bizde saqal qoıý bar. «Biz nadan bop ósirdik, ıektegi saqaldy. Óner – jigit kórki dep, eskermedik maqaldy» degen Ybyraıdyń óleń joldarynan anyq kóremiz. Osy nárse bizdi qutqara alatyn bolsa, saqal degen eshkide de bar. Saqal qoıý – adamnyń eseıgendiginiń, birnárse aıta alatyndyǵynyń belgisi edi. Mentalıtetimizde saqaldy elýdi alqymdaǵan, alpysqa jaqyndaǵan adam qoıatyn. Kózimizge «saqaldy adam» dese, ata elesteteıtin. Bizdiń túsinigimizde saqal máselesi osyndaı bolatyn. Qazir besikten beli shyqpaǵan jigitterimiz saqal qoıyp alatyn boldy. Túsiniksiz.
Franýzdyń Blez Paskal degen fılosofynyń «Ómirde adamdar eki topqa bólinedi: ózderin taqýa sanaıtyn kúnáharlar jáne kúnáhar sanaıtyn taqýalar». Balpyldap aqyl aıtyp jatatyn adamdardy kúnáhar ekenin ishteı sezemin. Kimdi ısharalap otyrǵanymdy túsinip otyrǵan shyǵarsyń. Al ózin kúnáhar sanaıtyn adam – ózin óte az bilem dep esepteıdi. Onyń ishinde progress bar. Men kishkene saıası prızmaǵa da aýytqyp aıtaıyn. Mysaly, «jasampazdyq», «máńgilik el» degen sózderde kúnáharlyq ıdeıalar turady. Jeke memleket te adam sekildi damýdan turady. Ulttyń táýbasy bolýy kerek.
Taǵy bir nárse, adam – perishte de, janýar da emes. Adam perishtege umtylǵan saıyn janýarǵa uqsaıdy. Adam qatelesýden turady. Perishtelikke de, tazalyqqa da kúná arqyly jetedi. Aıtyp kettim, bizde dindi qabyldaý bólek, ıslamdy qabyldaýdyń modeli bar. Abaıdyń «Jamandyq, jaqsylyq pen-oǵan bir bás, Din isin, Qudaı isin aıyra almas» degen óleń joldary bar. Din degen bólek nárse, Qudaı degen bólek nárse ekenin kórsetip otyr. Biz «dindi – Qudaı, Qudaıdy – din» dep qaraımyz.
Máselen, bizde dintanýshylar óte kóp, biraq Qudaıdy tanıtyndar joq. Din degen – sharıǵı úkimder. Bes ýaqyt namazdyń durys oqylýy, oraza bylaı ustalady, qajylyq myna nárselerden turady degen sııaqty dinniń qaǵıdattary. «Qaǵıda, sharıǵaty ózgerse de, Taǵrıf Alla esh jerde ózgermedi» dep Abaıdyń aıtyp otyrǵan nársesinen – sharıǵat degen nárse ózgermeli ekenin kóremiz. Qaǵıdattar ár ǵasyrǵa saı, onyń túsinigine saı beıimdelip, ózgerip otyrady. Qurandy ýaqyttyń ózi tápsirleıdi. Biraq bizdiń sorlylyǵymyz – ýaqytqa kúsh salmaı otyrǵandyǵymyzda. Siresip sonaý ǵasyrdaǵy konservatorlyq júıege jabysyp otyrmyz. Osyny aıtatyn bizde dintanýshylar kóp.
Mysaly, «ımandy adam kim?» desek, «namaz oqıtyn, oraza ustaıtyn ımandy adam eken» deımiz. Aqyldy adamǵa ıman paryz, ımandy adamǵa ǵıbadat paryz. Oraza ustaǵan adam da, namaz oqyǵan adam da nebir jamandyqqa bara alady. Al ımandy adam bara almaıdy. «Qulshylyq – ımandy kúzetýshi» deıdi Abaı. Imany joq bolsa, neni kúzetip tur?!
- Sózińiz aýzyńyzda, «ıman men qulshylyq – bólek nárse» dedińiz. Biz qulshylyq qylamyz, biraq qalaı ımandy bolamyz?
- Endi bul sumdyq taqyryp. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty» dep Abaıdy taldaǵanda aıttyq. Adamdy «ýf» dep dem salyp, óziniń rýhynan jaratty. Bizder «rýhymyz joq, rýhymyz taptalǵan» deımiz, al «Rýh degen ne?» desek, jaýap bere almaıdy. Adam – Alla Taǵalanyń proektisi. «Kim ózin tanymasa, Qudaıdy tanymaıdy». Qudaıdy Mekkeden, meshitten izdeımiz, Qudaı – seniń rýhyń. Ózińdi taný arqyly Qudaıǵa jetesiń. Adam joq bolsa, Alla Taǵalanyń máni joq. Alla Taǵala adam arqyly dúnıeni kórip tur. Bul jerde adam men Allanyń arasynda tyǵyz baılanys baryn uqpaı júrmiz. Qazaqtyń «ıman qaıda - júrekte» degeni osy másele. Abaıdyń otyz segizinshi qara sózi osy rýh máselesin de, Allanyń toqsan toǵyz esimin de bárin túsindirip turǵan qundy dúnıe. Biraq biz ony túsinýge qaýqarsyz bolyp otyrmyz. Tanymnyń aýzyna qara qulyp salynyp tur.
Abaıdyń zamanynan eshteńe ózgergen joq
- Feısbýkte «Sáláfızmniń dárisin taptym» degen jazbańyzdy jarııaladyńyz. Qulshylyǵy durys quldardyń kúndelikti dárisi. Alaıda Párýardigerdiń «preparaty» kómektespegen pendege sizdiń usynǵan preparattaryńyz kómektese ala ma?
- Kómektese almaıdy ǵoı. Óıtkeni tanymnyń artynda túsinik, senim bar. Biz endi túsingen máselemizdi aıttyq. Joǵaryda da aıttyq, bizdiń ındıkatorlarymyzdyń tezinen ótpegen din qaýipti. Birinshi biz solardy usyndyq, eger osylardy bilmeıtin bolsa, osylardy oqymaıtyn bolsa ahýalymyz qıyn. Sebebi olardy túsinse, biz bir jerge toptasamyz, túsinigimiz bir bolady. Qazaqtyń oqylatyn kitabynda, armanynda, dinı túsiniginde bir taraptandyrý degen másele bar. Al alýan túrli kitaptan alýan túrli din shyǵady. Olar basqa eldiń avtorıteti sol eldiń dinin alǵa tartyp, ishteı bizdiń dindi moıyndamaıdy. Ortaq bir sheshimge kelýdi usynyp jazǵan maqalam bolatyn.
- Abaı kórsetken «usaq qýlyqtan» «iri qýlyqqa» qalaı kóterilemiz?
- Óte qıyn suraq eken. Men myna nárseni aıtqym keledi. Abaı kótergen máseleler sol kúıinshe qaldy. Ol tek keıipkerlerimen aýysty. Masaqbaı, Dútbaı, Kójekbaılar aýysty, al máni, maǵynasy ózgergen joq. Meniń ózimde de bar. «Bala tárbıesi, jo-joq. Qoǵam tárbıesi, jo-joq. Bir-aq nárse qaldy, aq qaǵaz ben qalamdy ermek etý» deıdi Abaı. Meniń de hálim sondaı. Birdeńe aıtqyń keledi, tiliń kelmeıdi, daýsyń shyqpaıdy. Bul bir nárse bastyrylyqqan kezde bolady. Qazaq qoǵamy bastyrylyǵyp jatyr. Aıqaılaısyń, biraq únińdi eshkim de eseptemeıdi. Qozǵalǵyń keledi, qybyrlaı almaısyń. Abaıdyń zamanynan eshteńe ózgergen joq. Tek shapanyn sheship, galstýk taǵyp, kostıým kıdi. Bar bolǵany osy.
Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken Lázzat Maqash,
Ult portaly
