Gúlshat Túsip – qazaq tilindegi aýdarma salasynyń damýyna zor úles qosyp júrgen ǵalymdardyń biri, eki márte «Bolashaq» stıpendııasynyń ıegeri. Ol 2019 jyldan beri Ulybrıtanııanyń Aberdın ýnıversıtetinde «Aýdarma isi» mamandyǵy boıynsha doktorantýrada bilim alady. Búginde fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty O.Ýaıld, S.Moem, L.Lessıg, D.Ganjı syndy ataqty tulǵalardyń eńbekterin ana tilimizge aýdaryp úlgergen. Portalymyzdyń tilshisi ǵalymmen tildesip, suqbat qurdy.
– Gúlshat hanym, bir emes, birneshe sheteldik JOO-da tájirıbe jınap, bilim aldyńyz. Osy jyldar aralyǵynda ne túıdińiz? Siz tálim alǵan ýnıversıtetterdiń qazaqstandyq JOO-lardan negizgi aıyrmashylyǵy qandaı eken?
Shetelde stýdentterdiń oqýyna barlyq jaǵdaı jasalǵan
– Anglııanyń Lıds ýnıversıtetinde oqyp, «Halyqaralyq bilim salasyndaǵy kóshbasshylyq jáne saıasat» baǵdarlamasyn magıstr biliktiligi boıynsha bitirdim. Sol kezde Qazaqstan JOO-laryna Bolon proesiniń enýin zerttegen bolatynmyn. Bolon proesi – birneshe Eýropa eliniń biryńǵaılanǵan jáne júıelengen standarttar júıesi. Jahandaný úrdisiniń kórinisi osy kelisimge qol qoıǵan barlyq JOO-dan talap etiledi. Onyń mańyzdy aspektilerine kredıttik oqý tehnologııasy men akademııalyq utqyrlyq (mobıldilik) kiredi. Osylar arqyly JOO-lar halyqaralyq standarttarǵa sáıkestendiriledi dep kútiledi. Biz Bolon deklaraııasyna aldymen baqylaýshy boldyq jáne osy jyldary JOO salasyndaǵy Bilim týraly zańnamamyzdy Bolon proesiniń talaptaryna sáıkestendirdik. Sodan keıingi kezeńde Bolon proesine múshelikke ótip, deklaraııaǵa qol qoıdyq. Demek, bizdiń joǵary bilim berý júıesiniń sapasy eýropalyq bilim standarttaryna saı, dıplomdarymyz ben bilim deńgeıimiz solarmen para-par degendi bildiredi. Bunyń barlyǵy, árıne, qaǵaz júzinde. Shyn máninde, Bolon proesiniń múshesi bolyp esepteletin batystyń aldyńǵy qatarly ýnıversıteti men Qazaqstannyń ýnıversıtetiniń bilim deńgeıi sáıkes emes. Bunyń sebepteri birnesheý: birinshiden, batys ýnıversıtetteri kredıt sanyn eseptegende, oǵan adamnyń jumysqa qabiletti fızıkalyq ýaqyt kólemin jáne belgili bir taqyryp nemese pándi túpkilikti meńgerýge ketetin realdy ýaqytty negizge alady. Mysaly, stýdent dıskýrs teorııasyn meńgerý úshin usynylatyn kitap sany men olardyń kólemin 8 saǵattyq (aptasyna 5 kún) jumys kúninde ortasha jyldamdyqpen oqyǵanda qansha ýaqyt ketetini esepke alynady jáne sol ýaqytty kitaphanada ótkizýine jaǵdaı jasalady. Kitaphana barynsha yńǵaıly etip jabdyqtalǵan. Atap aıtsaq, jeke otyryp daıyndalatyn bólmeler, ortaq bólmeler, top bolyp jumys jasaýǵa arnalǵan bólmeler bar. Olardyń barlyǵy tehnıkanyń sońǵy nusqalarymen qamtamasyz etilgen. Jıhazdar da úıińdegideı jaıly, dene ereksheligine saılanyp qoıylǵan. Tegin ári sýper jyldam ınternet jelilerimen jabdyqtalǵan, kitaphananyń astyńǵy bóliginde birneshe baǵa deńgeıin usyna alatyn kafeler men ashanalar ornalastyrylǵan, syrtta mashına, velosıped qoıatyn jer qarastyrylǵan. Kitapty alý, ótkizý, olardy izdeý júıesiniń barlyǵy elektrondy jáne avtomattandyrylǵan. Ýnıversıtetter álemniń eń iri jáne salmaqty ǵylym men bilim bazalaryna qoljetimdilik ashyp qoıǵan. Taqyrypty jazsań bolǵany, ádebıetter tizimin jasap beretin, jazyp jatqan dúnıeńniń tizimin tizip beretin servısterdi satyp alyp, qoljetimdi etken. Kitaphanalar aptasyna 7 kún, 12 saǵattan isteıdi. Al sessııa ótetin ýaqyttan 1 aı buryn jáne sessııa kezeńi aıaqtalǵansha 24 saǵat jumys isteıdi.
Pándi ótý kezinde kitaptardy oqyp, meńgerýge ketken ýaqytty eseptep alǵan soń qalǵan ýaqytqa aptasyna ortasha eseppen 2 retten dáris sabaqtary men arasynda muǵalimmen jeke konsýltaııalaryn esepteıdi. Osylardyń barlyǵyn jıyp, bir kredıttiń qansha saǵattan turatynyn aıqyndaıdy. Bul realdy ómir talaptaryna sáıkestendirilgen kredıt sany. Sońynda stýdentten sapaly esse jazý suralady. Ony oqytýshy 1-1,5 aı tekserip oqıdy, óziniń pikirin jazyp, baǵasyn qoıady. Esseni baǵalaý krıterıılerinde birneshe aspekti bar: plagıatqa tekserý, stılin, akademııalyq saýattylyǵyn, synı paıymyn tekserý. Iaǵnı berilgen kitaptardy oqydy ma, joq pa, nátıjesinde óziniń pikirin qalyptastyrdy ma, sony baǵamdaıdy. Osylardyń árqaısyn shkala boıynsha baǵalap bolǵan soń ortaq baǵasyn shyǵaryp, stýdentke jiberedi. Bul tekserýge ketken ýaqyt muǵalimniń jumys ýaqyty dep eseptelip, aqshasy tólenedi.
Qazaqstandaǵy joǵary bilim berý salasynda ǵylymı dárejesi bar mamandar tapshy
– Al bizde kredıt sany múldem basqasha esepteledi. Onda stýdenttiń kitap oqyp úlgerýine, materıaldy meńgerýine qajetti ýaqyt múldem qarastyrylmaǵan. Kredıt sany JOO oqytýshylarynyń júktemesimen esepteledi. Mysaly, oqytýshynyń jyldyq júktemesi 700 saǵat bolsa (Qazaqstanda júkteme 600-800 saǵat aralyǵynda), bul tek oqytýshynyń aýdıtorııada ótkizýi tıis saǵatynyń sany, odan bólek, keıbir JOO-lar shtattaǵy oqytýshylardyń tańǵy 8-den keshki 5-ke deıin ofıste bolýyn talap etedi. Sonymen osy 700 saǵat júktemeni toltyrý úshin barlyq kýrsqa onyń sabaqtary kirgiziledi nemese oqytýshyǵa taǵy birneshe pándi júrgizýge týra keledi, sebebi júkteme tolýy tıis, áıtpese jalaqy az bolady. Negizi Bolon proesi boıynsha stýdent ózine kerek pánderdi keńes berýshimen (edvaızer) birge otyryp, jeke oqý baǵdarlamasyn jasaǵanda ózi tańdap alýy tıis. Bul Bolon proesiniń talaby. Batys ýnıversıtetteri osylaı jumys isteıdi. Al bizde stýdentten eshteńe suralmaıdy, oǵan kerek bolsyn, bolmasyn jeke oqý josparyna pánderdi engizip qoıady, sebebe ol sol pán oqytýshysynyń júktemesin toltyrýǵa qajet. Eger oqytýshy júktemesi tolmaı qalsa, oqytýshy az jalaqyǵa kelispese, ol jumystan ketip qalýy múmkin. Al bul ekinshi máselege aparyp soqtyrady. Aıtalyq, júktemesi tolmaı, jalaqysy azaıyp qalǵan oqytýshynyń ǵylymı dárejesi bolsa, ony JOO, ásirese aımaqtyq JOO jibergisi kelmeıdi, óıtkeni Qazaqstandaǵy joǵary bilim berý salasynda ǵylymı dárejesi bar mamandar tapshy. Sonymen qatar, zańǵa sáıkes, ýnıversıtetter lıenzııasyn ustap turýy jáne jumysyn jalǵastyrýy úshin oqytýshylarynyń kem degende 50% ǵylymı dárejesi bar oqytýshylar bolýy tıis. Sondyqtan JOO oqytýshyny jibermeıdi de, ári onyń pánderin barlyq kýrsqa engizýge tyrysady nemese oǵan qosymsha jańa pánder beredi. Munyń bári stýdenttiń sabaqtar sanyn kóbeıtedi. Qazaqstandyq JOO-da stýdent kúnine 5-6 saǵatyn aýdıtorııalyq sabaqtarda ótkizedi. Qalǵan 1-2 saǵat tamaqtanýy men jolyna ketti dep eseptegende, jumys kúni aıaqtaldy degen sóz. Demek, stýdenttiń ózdiginen izdenýine, kitap oqýyna ýaqyt qarastyrylmaǵan. Bul naǵyz keńestik júıe qalyptastyrǵan bilim berý stıli. Ekinshiden, kitaphanalar durys jabdyqtalmaǵan, úshinshiden olardaǵy kitap qory jaqsy emes, tórtinshiden, eshqandaı álemdik ǵylymı bazalarǵa qoljetimdilik qarastyrylmaǵan. Men qazir barlyq JOO týraly aıtyp otyrǵanym joq, arasynda birneshe qarjy jaǵynan qamtamasyz etilgen ýnıversıtet barynsha batystyq standarttarmen jumys jasaýǵa tyrysady, árıne. Dese de, kópshilik JOO-nyń jaǵdaıy osy. Stýdent qandaı da bir pán aıasynda nemese qubylys týraly ózi izdenbeıdi, izdený, synı paıym qalyptastyrýdy bilmeı shyǵady. Esesine, oǵan bári tek oqytýshy tarapynan aıtylyp beriledi, boldy. Bul jalpy bilim alý proesiniń qaǵıdattaryna qarsy. JOO-da bilimdi bermeıdi, bilimdi stýdent ózi alýy tıis. Ol úshin izdený kerek. Al izdenýge ýaqyt qarastyrylýy qajet.
Qaǵaz júzinde bári tamasha..
– Qazir Qazaqstandaǵy JOO-larǵa avtonomdyq statýs berilip, jalaqy, oqytýshy men kredıt sanyna baılanysty olqylyqtardy túzetýge múmkindik berildi. Alaıda, osy olqylyqtardy olar túzetip jatyr ma, joq pa belgisiz. Óıtkeni qaǵaz júzinde bári tamasha, al iske kelgende jaǵdaıdyń qandaı ekenin zertteý qajet. Bul jerde batystyq joǵary bilim berý júıesimen otandyq joǵary bilim berý júıesi arasyndaǵy bir ǵana aspekti talqylap otyrmyz. Budan bólek, akademııalyq utqyrlyqty engizý saıasatynda qanshama qatelikter bar..
– «Dorıan Greıdiń portreti», «Erkin mádenıet», «Intellektýaldyq menshik quqyǵy» syndy shetel týyndylaryn qazaq tiline aýdardyńyz. Bul salaǵa qalaı keldińiz?
– Meniń alǵashqy mamandyǵym – aýdarmashy. ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń «Aýdarma isi jáne salystyrmaly ádebıettaný» mamandyǵy boıynsha bakalavrıat, magıstratýra jáne aspırantýrasyn bitirgenmin. Sondyqtan, aýdarmany únemi jasaımyn. Alǵashqy aýdarmam 2-kýrsta oqyp júrgen kezimde jaryq kórdi. Aǵylshyn tilinen Somerset Moemniń áńgimesin aýdaryp, ony «Qazaq ádebıeti» gazeti jaryqqa shyǵarǵan bolatyn. Aýdarma arqyly qosymsha bilim alyp, tabys tabamyn. Sonymen qatar, sońǵy kezderi óz tilińe bilim-ǵylym, aqparat ákelý joly retinde qarastyramyn, sondyqtan, aýdarma týraly usynystar túsken kezde, onyń biz úshin mańyzdylyǵyna mán beremin, sodan soń baryp, aqysy men qıyndyǵyna taldaý jasaımyn.
– Batys teorııalaryn qazaq tiline aýdarýdyń mańyzyn atap óte alasyz ba?
– Keńes úkimeti qulaǵan soń ondaǵy gýmanıtarlyq ǵylym salalary, onyń ishinde ekonomıka, áleýmettaný, fılosofııa, tarıh salalaryndaǵy pánderdiń ǵylymı negizderden ada ekeni belgili boldy. Batys akademııalyq ortasynda, tipti, ««black» and «blank disciplines», ıaǵnı «qara»jáne «bos pánder» degen termın de paıda boldy. «Qara» degeni – lenınızm men stalınızm teorııalaryn meńzegenderi, al «bos» degeni – ishindegi qaǵıdattarynyń bári oıdan qurastyrylǵan, iske jaramsyz degen maǵynada. Bulardaǵy jasandy negiz stalınızm men lenınızm boldy. Qoldan jasalǵan jasandy teorııalar áshkerelendi. Keńes úkimeti ǵalymdary olardyń negizi álemge áıgili jáne áleýetti teorııa Marksızmnen alyndy dep dabyralatqanymen, shyn máninde, gýmanızmge jaqyn, raıonaldy ekonomıka qaǵıdattaryna negizdelgen marksızm men avtorıtarlyq bılikti ustap turýǵa ǵana negizdelgen jáne fashızmniń elementteri bar, ulttardy «túrmede» ustaý ǵana kózdelgen, onyń ústine ekonomıkalyq negizderi álsiz lenınızm men stalınızm marksızmge múldem uqsamaıtyn, aýyldary alys bolyp shyqty. Sonymen, biz vakýýmde qalǵan bolyp shyqtyq. Al bul ýaqytta, árıne, eshkimge bodan bolmaǵan, ári ǵylymı resýrstary men tehnologııalaryn munaı resýrstary sııaqty satyp úırengen batys ǵylymnyń neshe túrli baǵytyn damytyp úlgerdi. Biz kóshten qalyp qoıdyq. Sol olqylyqty toltyrý úshin ǵylymdy tezirek qazaqylandyrýymyz qajet. Birinshiden, dekolonızaııalaný proesin jyldamdatamyz. Biz kolonııa boldyq, odan qutylýdyń joly – ózimizdiń kim ekenimizdi túsiný, halyq retinde basymyzdan ótken dúnıelerdi saraptap, jaýap alý, sol arqyly bolashaq baǵdardy aıqyndaý. Bolashaqty aıqyndaý tek bir ǵana tulǵanyń aıtqanyna sený bolmaý kerek, ár tustan ǵalymdar saraptama jasap, ún qosý kerek, azamattyq qoǵam osy ǵylymı túıindermen tanys bolýy kerek. Sóıtip, qoǵamda synı jáne ǵylymı kózqarastarǵa negizdelgen paıym qalyptastyrý qajet. Ol úshin, árıne, áleýetti ǵylym men teorııalar kerek. Olardyń bári batysta daıyn tur. Biz soǵan jete almaı otyrmyz. Ekinshiden, ǵylym kelgen til damıdy. Onyń damýy úshin tilde ǵylym, saıasat, ekonomıka sóıleýi kerek. Sonda ǵana til turmystyq salalarda, toı-tomalaqta ǵana qoldanylyp qana qoımaı, tolyqqandy ómir súredi, damıdy, tutas halyqtyń tiline aınalady. Ol úshin qazaq tilinde senimdi jáne sapaly ǵylymı aqparat daıyndap, jas býyndy sýsyndatý kerek, olarǵa ana tilimizde ǵylymı jáne bilim kontentin jasap berýimiz kerek. Sol úshin batys ǵylymy qazaq tiline úzdiksiz, pármendi túrde aýdarylýy tıis.
– Al ǵalym retinde qazaq aýdarma salasy men onyń sapasyna qandaı baǵa beresiz?
– Jalpy aıtqanda, qazir qazaq aýdarmasynda ulttyq sıpat basym. Keńes kezinde jylyna 10 kitap aýdarylsa, sonyń 6-y KOKP tarıhy sııaqty saıası kitaptar men broshıýralar bolatyn. Qazir biz ózimizdiń ultymyzǵa shynymen kerek dúnıelerimizdi aýdaryp jatyrmyz. Bul táýelsizdiktiń arqasy. Alaıda qarqynymyz tym baıaý. Eńsemizdi kóterip ketken shara Ulttyq aýdarma bıýrosy atqarǵan «Gýmanıtarlyq baǵyttaǵy 100 kitap» baǵdarlamasy boldy. Ol qanshama jańa termındi qalyptastyrdy, koneptter ákeldi, uǵymder engizdi. Tildiń birshama jandanýyna, ǵylymı tildiń biraz kóterilýine úles qosty. Jeke kásipkerler de aýdarmamen aınalysýǵa tyrysyp jatyr, alaıda jetkiliksiz deńgeıde. Aýdarma óte úlken qarjyny talap etetin sala. Sondyqtan oǵan strategııalyq mańyzy bar sala retinde qaraý qajet. Al memleket úzdiksiz jáne aıamaı qarjylandyryp, tilge ǵylym men bilimdi ákelýge muryndyq bolýy tıis. Bilim men ǵylymǵa ketken qarjy eshqashan bos ketpeıdi jáne ol on ese kóp paıda ákeletini belgili.
– Mándi de maǵynaly áńgimeńiz úshin kóp raqmet! Shyǵarmashylyq tabys tileımiz!
Áńgimelesken Dıana ASAN,
«Adyrna» ulttyq portaly
