Gülşat Tüsıp – qazaq tılındegı audarma salasynyŋ damuyna zor üles qosyp jürgen ǧalymdardyŋ bırı, ekı märte «Bolaşaq» stipendiiasynyŋ iegerı. Ol 2019 jyldan berı Ūlybritaniianyŋ Aberdin universitetınde «Audarma ısı» mamandyǧy boiynşa doktoranturada bılım alady. Bügınde filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty O.Uaild, S.Moem, L.Lessig, D.Ganji syndy ataqty tūlǧalardyŋ eŋbekterın ana tılımızge audaryp ülgergen. Portalymyzdyŋ tılşısı ǧalymmen tıldesıp, sūqbat qūrdy.
– Gülşat hanym, bır emes, bırneşe şeteldık JOO-da täjıribe jinap, bılım aldyŋyz. Osy jyldar aralyǧynda ne tüidıŋız? Sız tälım alǧan universitetterdıŋ qazaqstandyq JOO-lardan negızgı aiyrmaşylyǧy qandai eken?
Şetelde studentterdıŋ oquyna barlyq jaǧdai jasalǧan
– Angliianyŋ Lids universitetınde oqyp, «Halyqaralyq bılım salasyndaǧy köşbasşylyq jäne saiasat» baǧdarlamasyn magistr bılıktılıgı boiynşa bıtırdım. Sol kezde Qazaqstan JOO-laryna Bolon prosesınıŋ enuın zerttegen bolatynmyn. Bolon prosesı – bırneşe Europa elınıŋ bıryŋǧailanǧan jäne jüielengen standarttar jüiesı. Jahandanu ürdısınıŋ körınısı osy kelısımge qol qoiǧan barlyq JOO-dan talap etıledı. Onyŋ maŋyzdy aspektılerıne kredittık oqu tehnologiiasy men akademiialyq ūtqyrlyq (mobildılık) kıredı. Osylar arqyly JOO-lar halyqaralyq standarttarǧa säikestendırıledı dep kütıledı. Bız Bolon deklarasiiasyna aldymen baqylauşy boldyq jäne osy jyldary JOO salasyndaǧy Bılım turaly zaŋnamamyzdy Bolon prosesınıŋ talaptaryna säikestendırdık. Sodan keiıngı kezeŋde Bolon prosesıne müşelıkke ötıp, deklarasiiaǧa qol qoidyq. Demek, bızdıŋ joǧary bılım beru jüiesınıŋ sapasy europalyq bılım standarttaryna sai, diplomdarymyz ben bılım deŋgeiımız solarmen para-par degendı bıldıredı. Būnyŋ barlyǧy, ärine, qaǧaz jüzınde. Şyn mänınde, Bolon prosesınıŋ müşesı bolyp esepteletın batystyŋ aldyŋǧy qatarly universitetı men Qazaqstannyŋ universitetınıŋ bılım deŋgeiı säikes emes. Būnyŋ sebepterı bırneşeu: bırınşıden, batys universitetterı kredit sanyn eseptegende, oǧan adamnyŋ jūmysqa qabılettı fizikalyq uaqyt kölemın jäne belgılı bır taqyryp nemese pändı tüpkılıktı meŋgeruge ketetın realdy uaqytty negızge alady. Mysaly, student diskurs teoriiasyn meŋgeru üşın ūsynylatyn kıtap sany men olardyŋ kölemın 8 saǧattyq (aptasyna 5 kün) jūmys künınde ortaşa jyldamdyqpen oqyǧanda qanşa uaqyt ketetını esepke alynady jäne sol uaqytty kıtaphanada ötkızuıne jaǧdai jasalady. Kıtaphana barynşa yŋǧaily etıp jabdyqtalǧan. Atap aitsaq, jeke otyryp daiyndalatyn bölmeler, ortaq bölmeler, top bolyp jūmys jasauǧa arnalǧan bölmeler bar. Olardyŋ barlyǧy tehnikanyŋ soŋǧy nūsqalarymen qamtamasyz etılgen. Jihazdar da üiıŋdegıdei jaily, dene erekşelıgıne sailanyp qoiylǧan. Tegın ärı super jyldam internet jelılerımen jabdyqtalǧan, kıtaphananyŋ astyŋǧy bölıgınde bırneşe baǧa deŋgeiın ūsyna alatyn kafeler men ashanalar ornalastyrylǧan, syrtta maşina, velosiped qoiatyn jer qarastyrylǧan. Kıtapty alu, ötkızu, olardy ızdeu jüiesınıŋ barlyǧy elektrondy jäne avtomattandyrylǧan. Universitetter älemnıŋ eŋ ırı jäne salmaqty ǧylym men bılım bazalaryna qoljetımdılık aşyp qoiǧan. Taqyrypty jazsaŋ bolǧany, ädebietter tızımın jasap beretın, jazyp jatqan dünieŋnıŋ tızımın tızıp beretın servisterdı satyp alyp, qoljetımdı etken. Kıtaphanalar aptasyna 7 kün, 12 saǧattan ısteidı. Al sessiia ötetın uaqyttan 1 ai būryn jäne sessiia kezeŋı aiaqtalǧanşa 24 saǧat jūmys ısteidı. Pändı ötu kezınde kıtaptardy oqyp, meŋgeruge ketken uaqytty eseptep alǧan soŋ qalǧan uaqytqa aptasyna ortaşa eseppen 2 retten därıs sabaqtary men arasynda mūǧalımmen jeke konsultasiialaryn esepteidı. Osylardyŋ barlyǧyn jiyp, bır kredittıŋ qanşa saǧattan tūratynyn aiqyndaidy. Būl realdy ömır talaptaryna säikestendırılgen kredit sany. Soŋynda studentten sapaly esse jazu sūralady. Ony oqytuşy 1-1,5 ai tekserıp oqidy, özınıŋ pıkırın jazyp, baǧasyn qoiady. Essenı baǧalau kriteriilerınde bırneşe aspektı bar: plagiatqa tekseru, stilın, akademiialyq sauattylyǧyn, syni paiymyn tekseru. Iаǧni berılgen kıtaptardy oqydy ma, joq pa, nätijesınde özınıŋ pıkırın qalyptastyrdy ma, sony baǧamdaidy. Osylardyŋ ärqaisyn şkala boiynşa baǧalap bolǧan soŋ ortaq baǧasyn şyǧaryp, studentke jıberedı. Būl tekseruge ketken uaqyt mūǧalımnıŋ jūmys uaqyty dep eseptelıp, aqşasy tölenedı.Qazaqstandaǧy joǧary bılım beru salasynda ǧylymi därejesı bar mamandar tapşy
– Al bızde kredit sany müldem basqaşa esepteledı. Onda studenttıŋ kıtap oqyp ülgeruıne, materialdy meŋgeruıne qajettı uaqyt müldem qarastyrylmaǧan. Kredit sany JOO oqytuşylarynyŋ jüktemesımen esepteledı. Mysaly, oqytuşynyŋ jyldyq jüktemesı 700 saǧat bolsa (Qazaqstanda jükteme 600-800 saǧat aralyǧynda), būl tek oqytuşynyŋ auditoriiada ötkızuı tiıs saǧatynyŋ sany, odan bölek, keibır JOO-lar ştattaǧy oqytuşylardyŋ taŋǧy 8-den keşkı 5-ke deiın ofiste boluyn talap etedı. Sonymen osy 700 saǧat jüktemenı toltyru üşın barlyq kursqa onyŋ sabaqtary kırgızıledı nemese oqytuşyǧa taǧy bırneşe pändı jürgızuge tura keledı, sebebı jükteme toluy tiıs, äitpese jalaqy az bolady. Negızı Bolon prosesı boiynşa student özıne kerek pänderdı keŋes beruşımen (edvaizer) bırge otyryp, jeke oqu baǧdarlamasyn jasaǧanda özı taŋdap aluy tiıs. Būl Bolon prosesınıŋ talaby. Batys universitetterı osylai jūmys ısteidı. Al bızde studentten eşteŋe sūralmaidy, oǧan kerek bolsyn, bolmasyn jeke oqu josparyna pänderdı engızıp qoiady, sebebe ol sol pän oqytuşysynyŋ jüktemesın toltyruǧa qajet. Eger oqytuşy jüktemesı tolmai qalsa, oqytuşy az jalaqyǧa kelıspese, ol jūmystan ketıp qaluy mümkın. Al būl ekınşı mäselege aparyp soqtyrady. Aitalyq, jüktemesı tolmai, jalaqysy azaiyp qalǧan oqytuşynyŋ ǧylymi därejesı bolsa, ony JOO, äsırese aimaqtyq JOO jıbergısı kelmeidı, öitkenı Qazaqstandaǧy joǧary bılım beru salasynda ǧylymi därejesı bar mamandar tapşy. Sonymen qatar, zaŋǧa säikes, universitetter lisenziiasyn ūstap tūruy jäne jūmysyn jalǧastyruy üşın oqytuşylarynyŋ kem degende 50% ǧylymi därejesı bar oqytuşylar boluy tiıs. Sondyqtan JOO oqytuşyny jıbermeidı de, ärı onyŋ pänderın barlyq kursqa engızuge tyrysady nemese oǧan qosymşa jaŋa pänder beredı. Mūnyŋ bärı studenttıŋ sabaqtar sanyn köbeitedı. Qazaqstandyq JOO-da student künıne 5-6 saǧatyn auditoriialyq sabaqtarda ötkızedı. Qalǧan 1-2 saǧat tamaqtanuy men jolyna kettı dep eseptegende, jūmys künı aiaqtaldy degen söz. Demek, studenttıŋ özdıgınen ızdenuıne, kıtap oquyna uaqyt qarastyrylmaǧan. Būl naǧyz keŋestık jüie qalyptastyrǧan bılım beru stilı. Ekınşıden, kıtaphanalar dūrys jabdyqtalmaǧan, üşınşıden olardaǧy kıtap qory jaqsy emes, törtınşıden, eşqandai älemdık ǧylymi bazalarǧa qoljetımdılık qarastyrylmaǧan. Men qazır barlyq JOO turaly aityp otyrǧanym joq, arasynda bırneşe qarjy jaǧynan qamtamasyz etılgen universitet barynşa batystyq standarttarmen jūmys jasauǧa tyrysady, ärine. Dese de, köpşılık JOO-nyŋ jaǧdaiy osy. Student qandai da bır pän aiasynda nemese qūbylys turaly özı ızdenbeidı, ızdenu, syni paiym qalyptastyrudy bılmei şyǧady. Esesıne, oǧan bärı tek oqytuşy tarapynan aitylyp berıledı, boldy. Būl jalpy bılım alu prosesınıŋ qaǧidattaryna qarsy. JOO-da bılımdı bermeidı, bılımdı student özı aluy tiıs. Ol üşın ızdenu kerek. Al ızdenuge uaqyt qarastyryluy qajet.Qaǧaz jüzınde bärı tamaşa..
– Qazır Qazaqstandaǧy JOO-larǧa avtonomdyq status berılıp, jalaqy, oqytuşy men kredit sanyna bailanysty olqylyqtardy tüzetuge mümkındık berıldı. Alaida, osy olqylyqtardy olar tüzetıp jatyr ma, joq pa belgısız. Öitkenı qaǧaz jüzınde bärı tamaşa, al ıske kelgende jaǧdaidyŋ qandai ekenın zertteu qajet. Būl jerde batystyq joǧary bılım beru jüiesımen otandyq joǧary bılım beru jüiesı arasyndaǧy bır ǧana aspektı talqylap otyrmyz. Būdan bölek, akademiialyq ūtqyrlyqty engızu saiasatynda qanşama qatelıkter bar.. – «Dorian Greidıŋ portretı», «Erkın mädeniet», «İntellektualdyq menşık qūqyǧy» syndy şetel tuyndylaryn qazaq tılıne audardyŋyz. Būl salaǧa qalai keldıŋız? – Menıŋ alǧaşqy mamandyǧym – audarmaşy. äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ «Audarma ısı jäne salystyrmaly ädebiettanu» mamandyǧy boiynşa bakalavriat, magistratura jäne aspiranturasyn bıtırgenmın. Sondyqtan, audarmany ünemı jasaimyn. Alǧaşqy audarmam 2-kursta oqyp jürgen kezımde jaryq kördı. Aǧylşyn tılınen Somerset Moemnıŋ äŋgımesın audaryp, ony «Qazaq ädebietı» gazetı jaryqqa şyǧarǧan bolatyn. Audarma arqyly qosymşa bılım alyp, tabys tabamyn. Sonymen qatar, soŋǧy kezderı öz tılıŋe bılım-ǧylym, aqparat äkelu joly retınde qarastyramyn, sondyqtan, audarma turaly ūsynystar tüsken kezde, onyŋ bız üşın maŋyzdylyǧyna män beremın, sodan soŋ baryp, aqysy men qiyndyǧyna taldau jasaimyn. – Batys teoriialaryn qazaq tılıne audarudyŋ maŋyzyn atap öte alasyz ba? – Keŋes ükımetı qūlaǧan soŋ ondaǧy gumanitarlyq ǧylym salalary, onyŋ ışınde ekonomika, äleumettanu, filosofiia, tarih salalaryndaǧy pänderdıŋ ǧylymi negızderden ada ekenı belgılı boldy. Batys akademiialyq ortasynda, tıptı, ««black» and «blank disciplines», iaǧni «qara»jäne «bos pänder» degen termin de paida boldy. «Qara» degenı – leninizm men stalinizm teoriialaryn meŋzegenderı, al «bos» degenı – ışındegı qaǧidattarynyŋ bärı oidan qūrastyrylǧan, ıske jaramsyz degen maǧynada. Būlardaǧy jasandy negız stalinizm men leninizm boldy. Qoldan jasalǧan jasandy teoriialar äşkerelendı. Keŋes ükımetı ǧalymdary olardyŋ negızı älemge äigılı jäne äleuettı teoriia Marksizmnen alyndy dep dabyralatqanymen, şyn mänınde, gumanizmge jaqyn, rasionaldy ekonomika qaǧidattaryna negızdelgen marksizm men avtoritarlyq bilıktı ūstap tūruǧa ǧana negızdelgen jäne faşizmnıŋ elementterı bar, ūlttardy «türmede» ūstau ǧana közdelgen, onyŋ üstıne ekonomikalyq negızderı älsız leninizm men stalinizm marksizmge müldem ūqsamaityn, auyldary alys bolyp şyqty. Sonymen, bız vakuumde qalǧan bolyp şyqtyq. Al būl uaqytta, ärine, eşkımge bodan bolmaǧan, ärı ǧylymi resurstary men tehnologiialaryn mūnai resurstary siiaqty satyp üirengen batys ǧylymnyŋ neşe türlı baǧytyn damytyp ülgerdı. Bız köşten qalyp qoidyq. Sol olqylyqty toltyru üşın ǧylymdy tezırek qazaqylandyruymyz qajet. Bırınşıden, dekolonizasiialanu prosesın jyldamdatamyz. Bız koloniia boldyq, odan qūtyludyŋ joly – özımızdıŋ kım ekenımızdı tüsınu, halyq retınde basymyzdan ötken dünielerdı saraptap, jauap alu, sol arqyly bolaşaq baǧdardy aiqyndau. Bolaşaqty aiqyndau tek bır ǧana tūlǧanyŋ aitqanyna senu bolmau kerek, är tūstan ǧalymdar saraptama jasap, ün qosu kerek, azamattyq qoǧam osy ǧylymi tüiındermen tanys boluy kerek. Söitıp, qoǧamda syni jäne ǧylymi közqarastarǧa negızdelgen paiym qalyptastyru qajet. Ol üşın, ärine, äleuettı ǧylym men teoriialar kerek. Olardyŋ bärı batysta daiyn tūr. Bız soǧan jete almai otyrmyz. Ekınşıden, ǧylym kelgen tıl damidy. Onyŋ damuy üşın tılde ǧylym, saiasat, ekonomika söileuı kerek. Sonda ǧana tıl tūrmystyq salalarda, toi-tomalaqta ǧana qoldanylyp qana qoimai, tolyqqandy ömır süredı, damidy, tūtas halyqtyŋ tılıne ainalady. Ol üşın qazaq tılınde senımdı jäne sapaly ǧylymi aqparat daiyndap, jas buyndy susyndatu kerek, olarǧa ana tılımızde ǧylymi jäne bılım kontentın jasap beruımız kerek. Sol üşın batys ǧylymy qazaq tılıne üzdıksız, pärmendı türde audaryluy tiıs. – Al ǧalym retınde qazaq audarma salasy men onyŋ sapasyna qandai baǧa beresız? – Jalpy aitqanda, qazır qazaq audarmasynda ūlttyq sipat basym. Keŋes kezınde jylyna 10 kıtap audarylsa, sonyŋ 6-y KOKP tarihy siiaqty saiasi kıtaptar men broşiuralar bolatyn. Qazır bız özımızdıŋ ūltymyzǧa şynymen kerek dünielerımızdı audaryp jatyrmyz. Būl täuelsızdıktıŋ arqasy. Alaida qarqynymyz tym baiau. Eŋsemızdı köterıp ketken şara Ūlttyq audarma biurosy atqarǧan «Gumanitarlyq baǧyttaǧy 100 kıtap» baǧdarlamasy boldy. Ol qanşama jaŋa termindı qalyptastyrdy, konseptter äkeldı, ūǧymder engızdı. Tıldıŋ bırşama jandanuyna, ǧylymi tıldıŋ bıraz köterıluıne üles qosty. Jeke käsıpkerler de audarmamen ainalysuǧa tyrysyp jatyr, alaida jetkılıksız deŋgeide. Audarma öte ülken qarjyny talap etetın sala. Sondyqtan oǧan strategiialyq maŋyzy bar sala retınde qarau qajet. Al memleket üzdıksız jäne aiamai qarjylandyryp, tılge ǧylym men bılımdı äkeluge mūryndyq boluy tiıs. Bılım men ǧylymǧa ketken qarjy eşqaşan bos ketpeidı jäne ol on ese köp paida äkeletını belgılı. – Mändı de maǧynaly äŋgımeŋız üşın köp raqmet! Şyǧarmaşylyq tabys tıleimız!Äŋgımelesken Diana ASAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
