Bügıngı qazaq kinosy turaly tüsınık te ärtürlı. Talǧam da ala-qūla. Äldeqandai jaqsy film şyqty degendı estıgende-aq, köruge asyq körermen ertesınde jeke paiymdaryn oŋai jaza salady. Onyŋ ar jaǧyndaǧy eŋbektı, qajyrdy da köp eskere bermeidı. Kino önerınıŋ ışındegı bekzaty dep avtorlyq filmdı böle-jara aityp jatady. Qazaq rejisserlerınıŋ ışınde osy baǧytta eŋbek etıp jürgen Daniiar Salamatpen kino turaly äŋgıme örbıtken edık.
– Kino turaly tüsınık te, talǧam da ärtürlı. Bıreu üşın öner, bıreuge qūral. Al sız üşın kino degen ne?
– Kino – köŋıl köteru qūraly dep te qaraityndar bar. Bıraq men ızgılık pen önerden basqa mındet kinoǧa artylmai-aq qoisa dep oilaimyn. Kino – men üşın azamattyq pozisiiam, ūstanymym. Menıŋ bolmysym. Myna ömırge ne üşın keldım, men nege mındettımın? Öz ünımdı qalai bıldıremın? Osy sūraqtar jan alqymnan alǧanda kinoǧa jügınemın. Al ony bıreudıŋ qyzyqtaǧany, ermek qylǧany janymdy qoljaulyq qylǧandai körınedı.
– Ärtürlı festivaldarda jülde alǧan filmderıŋız – avtorlyq tuyndylar. Belgılı bır körermenderge arnalǧanymen, jalpy bärıne qoljetımdı. Qazırgı qazaq körermenderı avtorlyq tuyndylardy qanşalyqty tüsınedı? Qyzyǧuşylyq qai deŋgeide?
– Avtorlyq kino belgılı bır adamdardyŋ közqarasyna beiımdelmeuı kerek. Ol – senıŋ jan dünieŋ. Belgılı bır adamnyŋ qajettılıgıne qarai tüsırılse, ol senıŋ közqarasyŋ emes, sūranys üşın tuǧan dünie bolyp qalady. Sol sebeptı avtorlyq kinony tüsırgende, mynany tüsınbei qalady-au, körılmei qalady-au degen qorqynyş bolmaidy. Öner atauly lokomotivtı ūstanymda ǧoi. Bırneşe süiem bolsa da alda jüru kerek. Senı süirep, jetelep jüruı kerek. Avtorlyq kinony tüsınuge, bügılgen bauyryn jazuǧa talpynǧan körermen bolsa, ol örkenietke ikemdelgen jandar dep tüsınemın. Onda onyŋ adam bop qaluyna mümkındık tuady. Qazır bızde kino turaly tüsınıgımız jūtaŋ. Jurnalister tūrmaq, kino tüsırıp jürgen admdardyŋ toqsan paiyzynda kino turaly tolyq ūǧym joq. Onyŋ atmosferasy, uaqyty turaly mülde oi joq. Qazır şartty türde kinony ekıge bölemız. Kommersiialyq baǧytta, avtorlyq baǧytta. Ekeuınde de janrlyq erekşelıkter bolady. Avtorlyq kinolar adam janyn zertteidı. Köp närsenı aşyq aitpaidy, onyŋ bırneşe qabaty bolady. Är qabattan ärkım keregın alady.Tamaşa ädebietter sekıldı. Amerika jazuşysy Ernest Hemingueidıŋ «aisberg» ädısın bılesız ǧoi. Sol siiaqty avtorlyq filmder mäselenıŋ betın ǧana körsetedı, sanaly körermen onyŋ tübıne tüsıp, su astyndaǧy küşın sezınedı, auqymyn zerdeleidı. Körermen ondai filmderdı mynau jaman eken dep bırden bas tartpauy kerek. Barynşa ony tüisınuge, tanuǧa talpynsa dep oilaimyn. Al qazır qazaq körermenı qanşalyqty tüsınedı, ony aita almaimyn. Ony zertteu qajet
.– Käsıbi mamandardan bölek, qarapaiym halyqtyŋ ışınen öz filmderıŋız turaly jaqsy pıkır estıdıŋız be?
– «Äkem ekeumız» turaly internette «öte şynaiy film» degen maǧynada pıkır jazypty. Qazırgı körermenderdıŋ talǧamymen aitatyn bolsaq, ol körılmeitın film. Ūzaq, ış pystyratyn kadrlar köp. Bıraq adamdardyŋ ışı pyssyn degen maqsat joq qoi. Işkı iırımderdı, atmosferasyn, sol sättegı sezımdı körsetu maqsatynda jasalady. Montaj barysynda da sol filmnıŋ tabiǧatyn, garmoniiasyn saqtaudy maqsat etesıŋ. Körermenge daiyn asty şainap bergenşe, bütın küiınde özı jegenın qalaimyn. Bıteu dünienı qorytyp, tüsıngen körermenderdıŋ pıkırlerın ara-tūra estıp qalamyn. Sol kezde şynymen de bır adamdy ızgılıkke kino arqyly jeteleppın dep oilaimyn. Sol kinodan eşteŋe tüsınbese de, tapjylmai otyryp köretınder bar. Iаǧni oǧan özı bılmeitın tın arqyly kökıregıne säule qūiylyp jatady. Ony tüisık arqyly qabyldap, bıraq tüsıngenın, qabyldaǧanyn bılmeuı mümkın. Ony bıreuge tüsındırıp aita almauy da ǧajap emes. Keibır adamdar kinolardy belgılı bır shema arqyly köredı. Töbeles, atys-şabys, intriga arqyly qabyldaidy. Kelesı adam basqa adamnyŋ tüsınıgı boiynşa baǧalai salady. Solai kino turaly tüsınık adasady.
– Ssenariidı özıŋız jazasyz, özıŋız tüsıresız. Özge avtor jazǧan ssenariimen kino tüsıru men özıŋ jazǧan ssenariimen tüsırudıŋ aiyrmaşylyǧy bar ma?
– Negızı rejisser degen – ssenariist. Kinonyŋ jasy – jüz jyldan säl-aq asady. Kino öner retınde etek-jeŋın jinap aldy dep aituǧa älı erterek. Sol sebeptı neşe türlı eksperimentter jasalyp jatady. Kino jasauşylar operator, suretşı, ssenariist dep mamandyqtardy bölıp alǧan. Osynyŋ ışınde ssenariist degendı erekşe ataidy. Ssenarii – bolaşaq filmnıŋ qaǧazdaǧy nūsqasy. Rejisser kinonyŋ avtory bolsa, sol kinonyŋ qaǧazdaǧy nūsqasy da özı emes pe? Rejisser degen – ssenariist, operator, suretker, qysqasy bärı. Andrei Tarkovskii: «Ssenariist degen mamandyq joq, ssenariist – ol kinony jaqsy tüsınetın jazuşy, ne ssenarii jaza alatyn rejisser» deidı. Qazır men rejisserdıŋ ssenarii jazbaitynyna taŋǧalamyn. Keŋes ökımetı kezınde qazaq kinosyn jasauşy mamandar Mäskeude oqydy. Ol uaqytta kino turaly ūstanym tūraqtalmaǧan edı, keibır akter mamandyǧyna tüsıp, bıraq ülgermei jürgenderdı rejisserlıkke baǧyttap jıberetın. Öitkenı ony eŋ bır oŋai mamandyq körgen. Tarkovskii taǧy bırde: «ömırde kım bolsa sol jalyna jarmasatyn bır ǧana mamandyq bar, ol – rejisser» deidı. Öitkenı olar ony öte oŋai köredı. Öte qarabaiyr oilar bolsaq, ssenariist jazyp beredı, operator tüsıredı, montaj rejisserı montajdaidy, suretşı atmosferasyn jasaidy. Sonda rejisser ne ısteidı? Tük te ıstemeidı. Ūiymdastyruşylyq jūmysty ǧana atqarady. Bıraq ol kino emes. Sol sebeptı basqa bıreudıŋ ssenariiımen tüsıru – menıŋ ūǧymyma kırmeitın dünie. Qūryǧanda soavtor boluǧa tiıstı.
– Al sız jazǧan ssenariimen bıreu kino tüsırse şe?
– Eşkım tüsırmeidı. Menen bır adam ssenarii sūraǧan emes. Köŋıl köteretın jobalarǧa sūraidy. Menıŋ azamattyq közqarasymdy körsetetın ssenarii – basqa adamnyŋ jany emes. Sol sebeptı rejisser men ssenariistı bölıp alu aǧattyq. Bır dünienıŋ ızımen ssenarii jazuym mümkın. Mäselen, Beiımbet Mailinnıŋ «Talaq», «Äje» äŋgımelerınıŋ ızımen «Talaq» atty ssenarii jazyp şyqtym. Ol «Qazaqfilmnıŋ» Körkemdık keŋesınde quana maqūldanǧan. Bıraq jaryqqa şyǧaruǧa basşylyqtyŋ qūlqy bolmady... Onda jiyrmasynşy jyldyŋ aiaǧyndaǧy qazaqtyŋ hälın körsetkım kelgen. Älı ūjymdastyru jetpegen, ölara şaq edı ol. Ol basqa äŋgıme... Mūndaǧy aitpaǧym, dünie Biaǧaŋdıkı bolǧanymen, ssenarii menıkı. Ssenarii – joǧaryda aitqanymyzdai, qaǧazdaǧy kino. Iаǧni qorytylǧan dünie. Qorytylǧan dünienı qaita qorytu men üşın tüsınıksız.
– Al sūrai qalsa şe? Beresız be?
– Bılmeimın. Oilanu kerek.
– Nege jazuşylyqty taŋdamadyŋyz? Alǧaşqy äŋgımelerıŋız baspasözde jaryq kördı.
– Men rejisserlık pen jazuşylyqty bölıp qaramaimyn. Jazuşylar odaǧyna müşe jetı jüz jazuşy bolsa, sonyŋ neşeuı şyn jazuşy?
– Otyz-qyryǧy şyn mänınde jazuşy bolsa, jaqsy dep oilaimyn
– Sol otyz-qyryǧy rejisserlık oqudy oqysa, kinoǧa yntasy ausa, sonşa rejisser şyǧar edı. Jazuşy men rejisserdıŋ şekarasyn böletın tehnikalyq mäseleler ǧana. Bıreuı körgenın qaǧazǧa tüsıredı, bıreuı ekranǧa şyǧarady. Men özımdı jazuşymyn dep esepteimın. Bıraq eŋ qiyny – tıldı igeru. Rejisser bolsaŋ, kinonyŋ tılımen qosa ūltyŋnyŋ tılın igeruıŋ – mındet! Bıluıŋ emes, igeruıŋ! Ol üşın ūlt ädebietın oquǧa tiıstısıŋ. Qazaq ädebietı – ūlttanu oqulyǧy! Ädebiet arqyly tıldı igeresıŋ, ūltyŋdy tanisyŋ. Ūltyŋdy tanymai, ūltyŋ turaly dünie jasau mümkın be? Osy närsenıŋ de basyn aşyp aluymyz kerek. Al jazuşylyq degen – kielı närse. Oǧan qaita bas qoiatyn uaqyt ta keletın şyǧar.
– Akterlerdı qalai taŋdaisyz? Sızdıŋ filmderıŋızde teatr akterlerı joq sekıldı. Onyŋ üstıne el ışınen de taŋdap ta tüsıresız. Onyŋ syry nede?
– Ol öte tüsınıktı närse. Kino keibır jaǧdaida ömırden üzıp alǧandai bolady. Sondai kezde belgılı bır akterlık mekteptı körgen, ştampqa tüsken, belgılı portretten şyǧa almaityn akterlermen özıŋnıŋ oiyŋdaǧy dünienı jasai almaisyŋ. Auzyn aşuy men qolynyŋ işarasyna deiın qoiylǧan. Sondyqtan köşeden ızdemeuge amalyŋ qalmaidy. Olarda şynaiylyq bolady. Basqa baǧyttaǧy – akterlık oiyndy kerek etetın, teatrdaǧy elementterdı qajet qylatyn kinolardy tüsırgende teatrdan akter ızdeimız.
– Köşeden tapqan akterlerdıŋ sanasynda da kino, teatr akterlerınıŋ obrazdary tūrady ǧoi. Keide mätınderın aitqan kezde jasandylyq bardai körınedı.
– Avtorlyq kinonyŋ bır erekşelıgı – onyŋ kedır-būdyry. Öŋdelmegen altyn men öŋdelgen altynnyŋ parqy siiaqty. Akterlık oiynda kıbırtıkteu bolady. Būl kemşılıkter onyŋ şynaiylyǧyna, tabiǧilyǧyna sep bolady. Esaǧaŋ – Esenǧali Rauşanov Toqaş Berdiiarov turaly jazǧan essesınde aqynnyŋ öleŋderındegı kei kemşılıkterın onyŋ tabiǧi artyqşylyǧy etıp baǧalaidy. Öitkenı ol öŋdelmegen närse. Osyndai kezde maǧan som altyn teoriiasy esıme tüsedı.
– Özıŋızdıŋ rejisserlık jūmystaryŋyzǧa köŋılıŋız tola ma?
– Özım üide şalqamnan jatyp, bır oilanǧanda köŋılım tolyp, toǧaiatynym bar, bıraq jūrtqa tolmaidy dep aitamyn. Toldym dep aitsam, jūrttar şarşaidy. Är filmımde jekelegen qatelıkter bar. «Kışkentai» degen filmım jalpy plandardan tūrady. Ädeiı, detaldarǧa aksent bermeu üşın solai şeşkem. Osy ūstanymym qazır qate me dep oilaimyn. Men üşın qazır jalpy plandardyŋ estetikalyq äserı az. Adamnyŋ közıne bır ret üŋılmeu – janyna zer salmau emes pe eken dep qoiam...
– Är film tüsırgende ūstanym ärqandai bolady ǧoi.
– İä. Janryna bailanysty. Janry baǧytyna sai ädısterdı qoldanasyŋ. A.Zviaginsev siiaqty bır baǧytty – realistık baǧytty ūstanatyn rejisserler bar. Jan İmou degen qytaidyŋ rejisserı türlı baǧyttarǧa bara beredı. Neorealistık baǧytta da, kommersiialyq baǧytta da tüsıredı. Pekinde ötken jazǧy olimpiada oiyndarynyŋ da rejisserı boldy. Demek, şoudy da ūiymdastyrady. Barlyq düniesınen onyŋ qoiylymnyŋ şeberı ekenı bılınıp tūrady.
– Ssenariide nege qatty män beresız?Menıŋşe sızdıŋ dilogtaryŋyzda, sosyn arasynda ǧana bır körınetın oqys keiıpkerlerıŋızde köp maǧyna jatqandai körınedı. Sol arqyly bırnärse aitqyŋyz kele me, älde ol menıŋ öz tüsınuım be?
– Är detal – filmnıŋ jürek qaǧysy. Är detalmen bır närse aituym da şart emes. Bıraq ol tabiǧi närse. Kinonyŋ tüsın anyqtaityn bır boiau. Sondai tetıkter arqyly – türlı boiaudy jaǧa otyra, kinonyŋ tüsın ajyratyp alamyz. Al odan körermen astar ızdep, maǧyna tauyp jatsa, qarsylyǧym joq. «Äkem ekeumızde» Kärım gül satuşynyŋ dükenınen şyǧyp, äskeri jürıspen jüredı. Būl aiaq asty tabylǧan närse edı. Ana dükennen jai teŋselıp şyǧyp, tūmanǧa sıŋıp ketkenın qalamadym. Iаǧni jattandylyqtan qaşqandaǧy tapqan boiauym. Al ony ärkım ärtürlı tüsınıp jatuy mümkın. Zaŋdy ärı dūrys.
– Işkı sezımnıŋ syrtqa şyǧuy ma?
– Mümkın...
– Avtorlyq film taqyrybyna bailanysty jaqsy şyǧa ma, älde janryna bailanysty ma?
– Baǧytyna da, janryna da bailanysty emes, oryndaluyna qarai jaqsy şyǧady dep oilaimyn.
– Sızdıŋ buyn qazaq kino tarihynda qalai qaluy tiıs dep oilaisyz?
– Osy närsenı oilaǧanda, özımnıŋ buynymdy ızdedım de, tappadym. Men qatarly rejisserler bar. Bıraq ūlttyq boiau joq. Qazaqtyŋ suretşılerı de, ädebietı de ūlttyq beinesın qalyptastyrdy. Teatrymyz da solai. Al, kino ūlttyq beinesın älı qalyptastyrǧan joq. Kino ūlttyq bolǧanda ǧana, men öz buynymdy ızdei bastaimyn. Äzırge, «Kürke» atty qazaqtyŋ mınezı men ūstanymdaryn zerdelei bılgen şynaiy film taspalaǧan Kenjebek Şaiqaqovtan basqany tappai tūrmyn.
– Degenmen şeberlık tūrǧysynan sızdıŋ köŋılıŋızden şyǧatyn rejisserler bar şyǧar?
– Nariman Törebaevtyŋ filmderın jaqsy köremın. Kino tılın meŋgergen rejisser. Emir Baiǧazindı baǧalaimyn. Ädılhan Erjanovtyŋ karikaturalyq-allegoriialyq qoiylymdaǧy filmderın baǧalaimyn. Būlardyŋ bärıne ortaq närse – ūlttan alys. Ūlt degen ūǧym joq. Sondyqtan būlardy qazaq rejisserı deuden tartynamyn. Soŋǧy kezde qazaq kinosyn tüsırgen jastar bar. Elzat Eskendır mysalǧa, «Ölara» atty qysqametrajdy ädemı düniesın jaryqqa şyǧardy. Erbolat Älqoja, Bekzat Smadiiar degen jastardan ümıt kütem. Olar ädebiettı, tarihty jaqsy bıledı.
– Jazuşylardyŋ şyǧarmalarynan belgılı däreje özınıŋ ömırı körınedı. Kinolaryŋyzda özıŋız barsyz ba?
– Özımnıŋ tuyndylarymda janym bar. «Äkem ekeumız» ömırbaianyma jaqyndap ketedı.
– Qazaq rejisserlerınıŋ basty kemşılıgı?
– Bızde 500 jazuşy bar degende, Qalihan Ysqaq: «sonyŋ bır nölın alyp tastaǧym keledı» deptı. Sonda Äkım Tarazi: «men qalǧan bır nölge de şüilıkkım kelıp tūrady» degen eken. Sol sekıldı «qazaq kinosy» dep tüsırılıp jatqandardyŋ kino ekendıgıne kümänım bar. Bärımızge ortaq kemşılık qazaq ūlttyq kinosyn jasai almai jatqanymyz. – Basty artyqşylyǧy? – Jekelegen artyqşylyqtar bar. Därejan Ömırbaev, Serık Apyrymov kino tılın şeber meŋgergen jandar. Ūstazym Satybaldy Narymbetovty qazaq kinosynyŋ tıregı der edım. Satybaldy aǧanyŋ «Közımnıŋ qarasy» filmı qazaq kinosynyŋ qazırgı şoqtyǧy dep oilaimyn. – Rejisser retınde sızdıŋ kemşılıgıŋız qandai? – Menıŋ kemşılıgım – anyqtalmaǧan kemşılık. Öitkenı men sūmdyq kino jasadym dep oilamaimyn. Tüsırgenımnıŋ bärı kameralyq filmder. Keŋ masştabtaǧy, auqymdy, «Qazaqfilmnıŋ» äldeqaşan körkemdık keŋesınen ötıp qoiǧan, otyzynşy jyldardaǧy zūlmat kezeŋdı beineleitın «Aştyq», B. Mailinnıŋ şyǧarmalary negızınde jazǧan «Talaq» atty jobalarymdy öndırıske jıberıp jatsa, solardy tüsırıp tastasam... Sol kezde üzeŋgım üzılerdei, kemşılıkterımdı şalqaia saralarmyn... Äzırge yqylas qana. Bıtırgen tügım joq. – Äŋgımeŋızge rahmet. Äŋgımelesken Baǧaşar TŪRSYNBAIŪLY, «Egemen Qazaqstan»
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz