Búgingi qazaq kınosy týraly túsinik te ártúrli. Talǵam da ala-qula. Áldeqandaı jaqsy fılm shyqty degendi estigende-aq, kórýge asyq kórermen ertesinde jeke paıymdaryn ońaı jaza salady. Onyń ar jaǵyndaǵy eńbekti, qajyrdy da kóp eskere bermeıdi. Kıno óneriniń ishindegi bekzaty dep avtorlyq fılmdi bóle-jara aıtyp jatady. Qazaq rejısserleriniń ishinde osy baǵytta eńbek etip júrgen Danııar Salamatpen kıno týraly áńgime órbitken edik.
– Kıno týraly túsinik te, talǵam da ártúrli. Bireý úshin óner, bireýge qural. Al siz úshin kıno degen ne?
– Kıno – kóńil kóterý quraly dep te qaraıtyndar bar. Biraq men izgilik pen ónerden basqa mindet kınoǵa artylmaı-aq qoısa dep oılaımyn. Kıno – men úshin azamattyq pozıııam, ustanymym. Meniń bolmysym. Myna ómirge ne úshin keldim, men nege mindettimin? Óz únimdi qalaı bildiremin? Osy suraqtar jan alqymnan alǵanda kınoǵa júginemin. Al ony bireýdiń qyzyqtaǵany, ermek qylǵany janymdy qoljaýlyq qylǵandaı kórinedi.
– Ártúrli festıvaldarda júlde alǵan fılmderińiz – avtorlyq týyndylar. Belgili bir kórermenderge arnalǵanymen, jalpy bárine qoljetimdi. Qazirgi qazaq kórermenderi avtorlyq týyndylardy qanshalyqty túsinedi? Qyzyǵýshylyq qaı deńgeıde?
– Avtorlyq kıno belgili bir adamdardyń kózqarasyna beıimdelmeýi kerek. Ol – seniń jan dúnıeń. Belgili bir adamnyń qajettiligine qaraı túsirilse, ol seniń kózqarasyń emes, suranys úshin týǵan dúnıe bolyp qalady. Sol sebepti avtorlyq kınony túsirgende, mynany túsinbeı qalady-aý, kórilmeı qalady-aý degen qorqynysh bolmaıdy. Óner ataýly lokomotıvti ustanymda ǵoı. Birneshe súıem bolsa da alda júrý kerek. Seni súırep, jetelep júrýi kerek. Avtorlyq kınony túsinýge, búgilgen baýyryn jazýǵa talpynǵan kórermen bolsa, ol órkenıetke ıkemdelgen jandar dep túsinemin. Onda onyń adam bop qalýyna múmkindik týady. Qazir bizde kıno týraly túsinigimiz jutań. Jýrnalıster turmaq, kıno túsirip júrgen admdardyń toqsan paıyzynda kıno týraly tolyq uǵym joq. Onyń atmosferasy, ýaqyty týraly múlde oı joq. Qazir shartty túrde kınony ekige bólemiz. Kommerııalyq baǵytta, avtorlyq baǵytta. Ekeýinde de janrlyq erekshelikter bolady. Avtorlyq kınolar adam janyn zertteıdi. Kóp nárseni ashyq aıtpaıdy, onyń birneshe qabaty bolady. Ár qabattan árkim keregin alady.Tamasha ádebıetter sekildi. Amerıka jazýshysy Ernest Hemıngýeıdiń «aısberg» ádisin bilesiz ǵoı. Sol sııaqty avtorlyq fılmder máseleniń betin ǵana kórsetedi, sanaly kórermen onyń túbine túsip, sý astyndaǵy kúshin sezinedi, aýqymyn zerdeleıdi. Kórermen ondaı fılmderdi mynaý jaman eken dep birden bas tartpaýy kerek. Barynsha ony túısinýge, tanýǵa talpynsa dep oılaımyn. Al qazir qazaq kórermeni qanshalyqty túsinedi, ony aıta almaımyn. Ony zertteý qajet
.– Kásibı mamandardan bólek, qarapaıym halyqtyń ishinen óz fılmderińiz týraly jaqsy pikir estidińiz be?
– «Ákem ekeýmiz» týraly ınternette «óte shynaıy fılm» degen maǵynada pikir jazypty. Qazirgi kórermenderdiń talǵamymen aıtatyn bolsaq, ol kórilmeıtin fılm. Uzaq, ish pystyratyn kadrlar kóp. Biraq adamdardyń ishi pyssyn degen maqsat joq qoı. Ishki ıirimderdi, atmosferasyn, sol sáttegi sezimdi kórsetý maqsatynda jasalady. Montaj barysynda da sol fılmniń tabıǵatyn, garmonııasyn saqtaýdy maqsat etesiń. Kórermenge daıyn asty shaınap bergenshe, bútin kúıinde ózi jegenin qalaımyn. Biteý dúnıeni qorytyp, túsingen kórermenderdiń pikirlerin ara-tura estip qalamyn. Sol kezde shynymen de bir adamdy izgilikke kıno arqyly jeteleppin dep oılaımyn. Sol kınodan eshteńe túsinbese de, tapjylmaı otyryp kóretinder bar. Iaǵnı oǵan ózi bilmeıtin tin arqyly kókiregine sáýle quıylyp jatady. Ony túısik arqyly qabyldap, biraq túsingenin, qabyldaǵanyn bilmeýi múmkin. Ony bireýge túsindirip aıta almaýy da ǵajap emes. Keıbir adamdar kınolardy belgili bir shema arqyly kóredi. Tóbeles, atys-shabys, ıntrıga arqyly qabyldaıdy. Kelesi adam basqa adamnyń túsinigi boıynsha baǵalaı salady. Solaı kıno týraly túsinik adasady.
– Senarııdi ózińiz jazasyz, ózińiz túsiresiz. Ózge avtor jazǵan senarıımen kıno túsirý men óziń jazǵan senarıımen túsirýdiń aıyrmashylyǵy bar ma?
– Negizi rejısser degen – senarııst. Kınonyń jasy – júz jyldan sál-aq asady. Kıno óner retinde etek-jeńin jınap aldy dep aıtýǵa áli erterek. Sol sebepti neshe túrli eksperımentter jasalyp jatady. Kıno jasaýshylar operator, sýretshi, senarııst dep mamandyqtardy bólip alǵan. Osynyń ishinde senarııst degendi erekshe ataıdy. Senarıı – bolashaq fılmniń qaǵazdaǵy nusqasy. Rejısser kınonyń avtory bolsa, sol kınonyń qaǵazdaǵy nusqasy da ózi emes pe? Rejısser degen – senarııst, operator, sýretker, qysqasy bári. Andreı Tarkovskıı: «Senarııst degen mamandyq joq, senarııst – ol kınony jaqsy túsinetin jazýshy, ne senarıı jaza alatyn rejısser» deıdi. Qazir men rejısserdiń senarıı jazbaıtynyna tańǵalamyn. Keńes ókimeti kezinde qazaq kınosyn jasaýshy mamandar Máskeýde oqydy. Ol ýaqytta kıno týraly ustanym turaqtalmaǵan edi, keıbir akter mamandyǵyna túsip, biraq úlgermeı júrgenderdi rejısserlikke baǵyttap jiberetin. Óıtkeni ony eń bir ońaı mamandyq kórgen. Tarkovskıı taǵy birde: «ómirde kim bolsa sol jalyna jarmasatyn bir ǵana mamandyq bar, ol – rejısser» deıdi. Óıtkeni olar ony óte ońaı kóredi. Óte qarabaıyr oılar bolsaq, senarııst jazyp beredi, operator túsiredi, montaj rejısseri montajdaıdy, sýretshi atmosferasyn jasaıdy. Sonda rejısser ne isteıdi? Túk te istemeıdi. Uıymdastyrýshylyq jumysty ǵana atqarady. Biraq ol kıno emes. Sol sebepti basqa bireýdiń senarııimen túsirý – meniń uǵymyma kirmeıtin dúnıe. Quryǵanda soavtor bolýǵa tıisti.
– Al siz jazǵan senarıımen bireý kıno túsirse she?
– Eshkim túsirmeıdi. Menen bir adam senarıı suraǵan emes. Kóńil kóteretin jobalarǵa suraıdy. Meniń azamattyq kózqarasymdy kórsetetin senarıı – basqa adamnyń jany emes. Sol sebepti rejısser men senarıısti bólip alý aǵattyq. Bir dúnıeniń izimen senarıı jazýym múmkin. Máselen, Beıimbet Maılınniń «Talaq», «Áje» áńgimeleriniń izimen «Talaq» atty senarıı jazyp shyqtym. Ol «Qazaqfılmniń» Kórkemdik keńesinde qýana maquldanǵan. Biraq jaryqqa shyǵarýǵa basshylyqtyń qulqy bolmady... Onda jıyrmasynshy jyldyń aıaǵyndaǵy qazaqtyń hálin kórsetkim kelgen. Áli ujymdastyrý jetpegen, ólara shaq edi ol. Ol basqa áńgime... Mundaǵy aıtpaǵym, dúnıe Bıaǵańdiki bolǵanymen, senarıı meniki. Senarıı – joǵaryda aıtqanymyzdaı, qaǵazdaǵy kıno. Iaǵnı qorytylǵan dúnıe. Qorytylǵan dúnıeni qaıta qorytý men úshin túsiniksiz.
– Al suraı qalsa she? Beresiz be?
– Bilmeımin. Oılaný kerek.
– Nege jazýshylyqty tańdamadyńyz? Alǵashqy áńgimelerińiz baspasózde jaryq kórdi.
– Men rejısserlik pen jazýshylyqty bólip qaramaımyn. Jazýshylar odaǵyna múshe jeti júz jazýshy bolsa, sonyń nesheýi shyn jazýshy?
– Otyz-qyryǵy shyn máninde jazýshy bolsa, jaqsy dep oılaımyn
– Sol otyz-qyryǵy rejısserlik oqýdy oqysa, kınoǵa yntasy aýsa, sonsha rejısser shyǵar edi. Jazýshy men rejısserdiń shekarasyn bóletin tehnıkalyq máseleler ǵana. Bireýi kórgenin qaǵazǵa túsiredi, bireýi ekranǵa shyǵarady. Men ózimdi jazýshymyn dep esepteımin. Biraq eń qıyny – tildi ıgerý. Rejısser bolsań, kınonyń tilimen qosa ultyńnyń tilin ıgerýiń – mindet! Bilýiń emes, ıgerýiń! Ol úshin ult ádebıetin oqýǵa tıistisiń. Qazaq ádebıeti – ulttaný oqýlyǵy! Ádebıet arqyly tildi ıgeresiń, ultyńdy tanısyń. Ultyńdy tanymaı, ultyń týraly dúnıe jasaý múmkin be? Osy nárseniń de basyn ashyp alýymyz kerek. Al jazýshylyq degen – kıeli nárse. Oǵan qaıta bas qoıatyn ýaqyt ta keletin shyǵar.
– Akterlerdi qalaı tańdaısyz? Sizdiń fılmderińizde teatr akterleri joq sekildi. Onyń ústine el ishinen de tańdap ta túsiresiz. Onyń syry nede?
– Ol óte túsinikti nárse. Kıno keıbir jaǵdaıda ómirden úzip alǵandaı bolady. Sondaı kezde belgili bir akterlik mektepti kórgen, shtampqa túsken, belgili portretten shyǵa almaıtyn akterlermen ózińniń oıyńdaǵy dúnıeni jasaı almaısyń. Aýzyn ashýy men qolynyń ısharasyna deıin qoıylǵan. Sondyqtan kósheden izdemeýge amalyń qalmaıdy. Olarda shynaıylyq bolady. Basqa baǵyttaǵy – akterlik oıyndy kerek etetin, teatrdaǵy elementterdi qajet qylatyn kınolardy túsirgende teatrdan akter izdeımiz.
– Kósheden tapqan akterlerdiń sanasynda da kıno, teatr akterleriniń obrazdary turady ǵoı. Keıde mátinderin aıtqan kezde jasandylyq bardaı kórinedi.
– Avtorlyq kınonyń bir ereksheligi – onyń kedir-budyry. Óńdelmegen altyn men óńdelgen altynnyń parqy sııaqty. Akterlik oıynda kibirtikteý bolady. Bul kemshilikter onyń shynaıylyǵyna, tabıǵılyǵyna sep bolady. Esaǵań – Esenǵalı Raýshanov Toqash Berdııarov týraly jazǵan essesinde aqynnyń óleńderindegi keı kemshilikterin onyń tabıǵı artyqshylyǵy etip baǵalaıdy. Óıtkeni ol óńdelmegen nárse. Osyndaı kezde maǵan som altyn teorııasy esime túsedi.
– Ózińizdiń rejısserlik jumystaryńyzǵa kóńilińiz tola ma?
– Ózim úıde shalqamnan jatyp, bir oılanǵanda kóńilim tolyp, toǵaıatynym bar, biraq jurtqa tolmaıdy dep aıtamyn. Toldym dep aıtsam, jurttar sharshaıdy. Ár fılmimde jekelegen qatelikter bar. «Kishkentaı» degen fılmim jalpy plandardan turady. Ádeıi, detaldarǵa akent bermeý úshin solaı sheshkem. Osy ustanymym qazir qate me dep oılaımyn. Men úshin qazir jalpy plandardyń estetıkalyq áseri az. Adamnyń kózine bir ret úńilmeý – janyna zer salmaý emes pe eken dep qoıam...
– Ár fılm túsirgende ustanym árqandaı bolady ǵoı.
– Iá. Janryna baılanysty. Janry baǵytyna saı ádisterdi qoldanasyń. A.Zvıagınev sııaqty bir baǵytty – realıstik baǵytty ustanatyn rejısserler bar. Jan Imoý degen qytaıdyń rejısseri túrli baǵyttarǵa bara beredi. Neorealıstik baǵytta da, kommerııalyq baǵytta da túsiredi. Pekınde ótken jazǵy olımpıada oıyndarynyń da rejısseri boldy. Demek, shoýdy da uıymdastyrady. Barlyq dúnıesinen onyń qoıylymnyń sheberi ekeni bilinip turady.
– Senarııde nege qatty mán beresiz?Menińshe sizdiń dılogtaryńyzda, sosyn arasynda ǵana bir kórinetin oqys keıipkerlerińizde kóp maǵyna jatqandaı kórinedi. Sol arqyly birnárse aıtqyńyz kele me, álde ol meniń óz túsinýim be?
– Ár detal – fılmniń júrek qaǵysy. Ár detalmen bir nárse aıtýym da shart emes. Biraq ol tabıǵı nárse. Kınonyń túsin anyqtaıtyn bir boıaý. Sondaı tetikter arqyly – túrli boıaýdy jaǵa otyra, kınonyń túsin ajyratyp alamyz. Al odan kórermen astar izdep, maǵyna taýyp jatsa, qarsylyǵym joq. «Ákem ekeýmizde» Kárim gúl satýshynyń dúkeninen shyǵyp, áskerı júrispen júredi. Bul aıaq asty tabylǵan nárse edi. Ana dúkennen jaı teńselip shyǵyp, tumanǵa sińip ketkenin qalamadym. Iaǵnı jattandylyqtan qashqandaǵy tapqan boıaýym. Al ony árkim ártúrli túsinip jatýy múmkin. Zańdy ári durys.
– Ishki sezimniń syrtqa shyǵýy ma?
– Múmkin...
– Avtorlyq fılm taqyrybyna baılanysty jaqsy shyǵa ma, álde janryna baılanysty ma?
– Baǵytyna da, janryna da baılanysty emes, oryndalýyna qaraı jaqsy shyǵady dep oılaımyn.
– Sizdiń býyn qazaq kıno tarıhynda qalaı qalýy tıis dep oılaısyz?
– Osy nárseni oılaǵanda, ózimniń býynymdy izdedim de, tappadym. Men qatarly rejısserler bar. Biraq ulttyq boıaý joq. Qazaqtyń sýretshileri de, ádebıeti de ulttyq beınesin qalyptastyrdy. Teatrymyz da solaı. Al, kıno ulttyq beınesin áli qalyptastyrǵan joq. Kıno ulttyq bolǵanda ǵana, men óz býynymdy izdeı bastaımyn. Ázirge, «Kúrke» atty qazaqtyń minezi men ustanymdaryn zerdeleı bilgen shynaıy fılm taspalaǵan Kenjebek Shaıqaqovtan basqany tappaı turmyn.
– Degenmen sheberlik turǵysynan sizdiń kóńilińizden shyǵatyn rejısserler bar shyǵar?
– Narıman Tórebaevtyń fılmderin jaqsy kóremin. Kıno tilin meńgergen rejısser. Emır Baıǵazındi baǵalaımyn. Ádilhan Erjanovtyń karıkatýralyq-allegorııalyq qoıylymdaǵy fılmderin baǵalaımyn. Bulardyń bárine ortaq nárse – ulttan alys. Ult degen uǵym joq. Sondyqtan bulardy qazaq rejısseri deýden tartynamyn. Sońǵy kezde qazaq kınosyn túsirgen jastar bar. Elzat Eskendir mysalǵa, «Ólara» atty qysqametrajdy ádemi dúnıesin jaryqqa shyǵardy. Erbolat Álqoja, Bekzat Smadııar degen jastardan úmit kútem. Olar ádebıetti, tarıhty jaqsy biledi.
– Jazýshylardyń shyǵarmalarynan belgili dáreje óziniń ómiri kórinedi. Kınolaryńyzda ózińiz barsyz ba?
– Ózimniń týyndylarymda janym bar. «Ákem ekeýmiz» ómirbaıanyma jaqyndap ketedi.
– Qazaq rejısserleriniń basty kemshiligi?
– Bizde 500 jazýshy bar degende, Qalıhan Ysqaq: «sonyń bir nólin alyp tastaǵym keledi» depti. Sonda Ákim Tarazı: «men qalǵan bir nólge de shúılikkim kelip turady» degen eken. Sol sekildi «qazaq kınosy» dep túsirilip jatqandardyń kıno ekendigine kúmánim bar. Bárimizge ortaq kemshilik qazaq ulttyq kınosyn jasaı almaı jatqanymyz. – Basty artyqshylyǵy? – Jekelegen artyqshylyqtar bar. Dárejan Ómirbaev, Serik Apyrymov kıno tilin sheber meńgergen jandar. Ustazym Satybaldy Narymbetovty qazaq kınosynyń tiregi der edim. Satybaldy aǵanyń «Kózimniń qarasy» fılmi qazaq kınosynyń qazirgi shoqtyǵy dep oılaımyn. – Rejısser retinde sizdiń kemshiligińiz qandaı? – Meniń kemshiligim – anyqtalmaǵan kemshilik. Óıtkeni men sumdyq kıno jasadym dep oılamaımyn. Túsirgenimniń bári kameralyq fılmder. Keń masshtabtaǵy, aýqymdy, «Qazaqfılmniń» áldeqashan kórkemdik keńesinen ótip qoıǵan, otyzynshy jyldardaǵy zulmat kezeńdi beıneleıtin «Ashtyq», B. Maılınniń shyǵarmalary negizinde jazǵan «Talaq» atty jobalarymdy óndiriske jiberip jatsa, solardy túsirip tastasam... Sol kezde úzeńgim úzilerdeı, kemshilikterimdi shalqaıa saralarmyn... Ázirge yqylas qana. Bitirgen túgim joq. – Áńgimeńizge rahmet. Áńgimelesken Baǵashar TURSYNBAIULY, «Egemen Qazaqstan»
