«Kategoriia», «ūǧymdyq kategoriia» terminderınıŋ filosofiialyq jäne tıldık mänı

4751
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2022/02/b6addc0c-3984-46a6-a3b5-c2a64190a35a.jpeg
Bolmys, jaratylys, qorşaǧan orta belgılı bır tärtıpke, zaŋdylyqqa sai qūrylady. Osy zaŋdylyqtardy tanu, jüieleu – sana, tüisık qyzmetı jetılgen adamzatqa tiesılı üderıs. Adamzattyŋ bolmystyŋ ışkı zaŋdylyqtary men syrtqy sipaty turaly jinaqtalǧan tüsınıkterı ūǧymǧa ainalady. Ūǧymdar tereŋdei, mazmūndyq bölşekterı tolyǧa jäne özara bailanysa kele bırtūtas kategoriiany qūraidy. Aqiqat düniedegı zattar men qūbylystardyŋ jalpy jäne jeke qasietterınıŋ bırıkken toby kategoriia terminımen tüsındırıledı. Grek tılınde «kategoriia» ūǧymy ekı türlı mände qoldanylady: bırınşısı – şyndyq ömırdegı zattar men qūbylystardyŋ maŋyzdy qasietterı; ekınşısı – jalpylama ortaq qasietter negızınde bırıkken zattar men qūbylystardyŋ jiyntyǧy. Kategoriia – aqiqat pen ärekettıŋ maŋyzdy qatynasyn bıldıretın jalpy ärı ırgelı ūǧym. ​ ​Kategoriia ūǧymy öz bastauyn filosofiia ǧylymynan alady. Alǧaşynda kategoriia filosofiiadaǧy negızgı ūǧymdardy bıldıruımen qatar, oilaudyŋ ämbebap formalary retınde qalyptasqan. Ejelgı antikalyq däuırden bastap HIH ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın kategoriialar tek ontologiiamen bailanystyrylǧan. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastap epistemologiia ūǧymdary, iaǧni gnoseologiialyq aspektıdegı ūǧymdar da kategoriia qataryna jatqan. Keiın naqty ǧylym salalaryna tän ūǧymdar kategoriia dep atala bastaǧan. Ejelgı grek filosofiiasy boiynşa kategoriia negızgı elementter sanalatyn jer, su, aua, ot, efirdıŋ negızınde paida bolǧan. Sanada beinelenuı, tanym äreketınıŋ nätijesınde kategoriialar logikalyq sipat alyp, jalpylanǧan dereksız ūǧymdar retınde tūjyrymdalady.
Alǧaş ret grek oişyly Aristotel «Organon» eŋbegınde düniedegı barlyq ūǧymdar bır topqa bırıge almaitynyn tüsınıp, kategoriialardy filosofiiadaǧy negızgı ūǧymdardyŋ bırı retınde qarastyrady. Ǧylymdardy teoritikalyq ǧylymdar (bılım ızdeu, aqparat aluǧa negızdelgen), praktikalyq ǧylymdar (moraldyq tūrǧyda jetılu üşın alynatyn bılım), nätijege negızdelgen ǧylym (öndırıske baǧyttalǧan bılım) degen ülken üş topqa bölıp, fizikadan keiıngı ılım metafizikaǧa toqtalady. Metafizikaǧa ol tört türlı anyqtama beredı. Sonyŋ ışınde bastysy – «bolmysty bolmys bolǧany üşın tanu». Aristotel bolmystyŋ bükıl mänderın 4 türlı pozisiiada körsetedı. Negızgısı – bolmys kategoriia retınde nemese özındık bolmys. Osylaişa bolmystyŋ bastauy kategoriialarda ekenın aityp, onyŋ tüpkı mänın de sol bolmystyŋ özımen bailanystyrady.
Aristoteldıŋ logikaǧa qatysty 8 eŋbegınıŋ alǧaşqysy – «Kategoriialar» (ūǧymdar). Ol öz eŋbegınde on türlı kategoriiany körsetıp, obektivtı şyndyqtyŋ körınısı retınde qaraǧan: män (substansiia), mölşer, sapa, qatynas, meken, äreket, uaqyt, azap, ie bolu, qalyp-küi. Aristoteldıŋ közqarasy boiynşa kategoriialardyŋ jıkteluı belgılı bır tärtıpke negızdeldı: Substantia nemese män – barlyq ūǧymnyŋ bastauy. Quantitas, mölşer zattardyŋ keŋıstık jäne sandyq jaǧynan sipattamasy. Mölşer özgermeiınşe, bır qalyptan ekınşı qalypqa ötu mümkın emes. Qualitas nemese sapa – zattardyŋ sandyq emes, sapalyq jaǧynan körınısı, qasietı. Mölşer arqyly türlılık paida bolady, osy negızden sapa kategoriiasy tuyndaidy. Realtio, qatynas – bır zattyŋ ekınşı bır zatqa bailanysty boluy. Sapa men mölşerdı salystyruǧa mümkındık beredı. Zattardyŋ arasyndaǧy täueldılık pen bailanysqa qūrylady. Situs, iaǧni oryn. Zattar mındettı türde belgılı bır jerde ornalasady nemese bır aumaqty, mekendı alyp jatady. Meken adamnyŋ tanymynan tys oryn alady. Quando, uaqyt – oqiǧalardyŋ rettılıgıne qatysty zaŋdylyq. Äreket pen orynnyŋ qatynasy uaqyt kategoriiasyna äkeledı. Sanamalanyp körsetılgen kategoriialardyŋ öz negızı, tüpkı mänı bar. Mysaly, sanda – ölşem, mezgılde – uaqytylyǧy. Aristoteldıŋ bolmystaǧy ūǧymdardy däl osylai jıkteuı grammatikadaǧy söz taptarynyŋ türlerıne negız boldy. Al stoikter Aristoteldıŋ jıkteuınen tört kategoriia qaldyrǧan: substrat (substansiia), sapa, ömır salty (küi), qatynas. Aristotel kategoriialardy tanymnyŋ eŋ damyǧan nätijesı retınde qarastyrǧan. Tanymnyŋ tüpkı mänı – bır närsenı ūǧynu. Ūǧym özı beineleitın närsenıŋ ışkı erekşelıkterımen bütın deŋgeidı aşyp körsete alady. Būl ideianyŋ alǧaş bastauşylarynyŋ bırı – Sokrat, ılgerı damytuşy – Platon. Orta ǧasyrlarda būl ideia toqyrauǧa ūşyraǧanymen, Orta Aziiada äl-Farabi, ibn Sina taǧylymdarynda öz jalǧasyn tapqan. äl-Farabi «Kataguriias» kıtabynda substansiia jönınde paiymdau, san turaly paiymdau, sapa turaly paiymdau, qatynas turaly paiymdau, qaşan kategoriiasy turaly paiymdau, qaida kategoriiasy turaly paiymdau, jai turaly paiymdau, ielenu kategoriiasy turaly paiymdau, äreketke ūşyrau kategoriiasy turaly paiymdau dep kategoriialarǧa airyqşa toqtalady.
Qaita örleu däuırınde Lorenso Valla, L.Vives, P.Ramus kategoriialar turaly qarastyryp, L. Valla zat, sapa, äreket degen üş türıne toqtalady. İtaliiandyq filosof Djordano Bruno būl tızımge qozǧalys, sebep kategoriialaryn qosady. ​
Jaŋa däuırde kategoriialar turaly ılım klassikalyq ülgıdegı nemıs filosofiiasynda keŋ kölemde zertteldı. İ.Kant oilau äreketın, onyŋ türlerın adamnyŋ maŋyzdy äreketı dep tūjyrymdaǧan. Ūǧymdar men kategoriialardy, olardyŋ formalaryn bır dep qarap, aiyrmaşylyqtaryna toqtalmaǧan. İ.Kanttyŋ paiymdauyndaǧy kategoriia – oilau arqyly syrtqy ortadan alǧan äserdı qabyldau nemese oilau äreketınıŋ tüpkı önımı. Jaŋa däuır filosofy İ.Kanttyŋ kategoriialardy jıkteuı tömendegıdei: Mölşer kategoriiasy: bırlık, köptık, tūtastyq. Sapa kategoriiasy: şyndyq, terısteu, şekteu. Qatynas kategoriiasy: öz betımen jäne täuelsız ömır süru, sebep jäne täueldılık, qarym-qatynas. Modaldylyq kategoriiasy: mümkın jäne mümkın emes, bolu jäne bolmau, qajettılık jäne kezdeisoqtyq. İ.Kant ta Aristoteldıŋ ızbasary bolǧanymen, kategoriialardy jıkteude modaldylyq turaly alǧaşqylardyŋ bırı bolyp toqtalady. ​A.G.Spirkin adamnyŋ ainalasyndaǧy qorşaǧan orta turaly jäne özı turaly bıletın barlyq ūǧymdaryn kategoriia dep tüsındıredı. Sondai-aq onyŋ pıkırınşe, ūǧymdyq kategoriialar – oilaudyŋ jäne bolmystyŋ formalary. Ontologiialyq aspektıde kategoriialarǧa jalpylyq tän, sebebı ol adamnyŋ düniege qarym-qatynasyn, közqarasyn tügeldei derlık qamtidy. ​
Tıl bılımı tūrǧysynan qarastyrsaq, M.Jolşaeva tömendegıdei anyqtama beredı: «...jalpy erekşelıkterı negızınde bırıgetın tıldık elementterdıŋ kez kelgen toby kategoriia dep tüsındırıledı». Sonymen qatar kategoriialar şartty türde jalpytıldık jäne ūǧymdyq kategoriia bolyp ekıge bölınedı. Ūǧymdyq kategoriia semantikalyq kategoriia degen atauǧa da ie. Dästürlı grammatika men jūmsalymdy grammatikanyŋ negızgı aiyrmaşylyǧy: dästürlı grammatika är tıl deŋgeiınıŋ şeŋberınde ǧana jūmsalym mäselesın köterıp, aldymen tūrpat mejesı jaǧynan anyqtap, keiın qandai maǧyna beretınıne toqtalsa, tıl bılımınde onomasiologiialyq baǧyt degen atauǧa ie bolǧan jūmsalymdy grammatika tıldıŋ är deŋgeiınen qajettı tıl bırlıkterın ala alady, maǧynadan tūrpat mejesıne qarai zertteudı basty ūstanym etedı. Qūrylymdyq grammatika men jūmsalymdy grammatikanyŋ basty aiyrmaşylyǧynyŋ bırı – grammatikalyq kategoriia men ūǧymdyq kategoriiany qarastyruynda. ​
Ūǧymdyq kategoriialardyŋ da, grammatikalyq kategoriialardyŋ da tüp negızı oilauda, logikada, ūǧymda jatyr. Sondyqtan ūǧym degenımız ne degen sūraqqa jauap beru oryndy. Ūǧym – düniedegı küllı zattar men qūbylystardyŋ, olardyŋ belgılerınıŋ adam sanasynda beinelenuı. Ūǧym – logikanyŋ nysany, söz – tıldıŋ nysany, sonymen qatar ūǧymnyŋ mänı söz maǧynasyna qaraǧanda jalpylama. Ūǧym – aqiqat düniedegı kez kelgen zattar men qūbylystardyŋ negızgı ärı maŋyzdy belgılerınıŋ beinesı. Ūǧym söz arqyly taŋbalanady. Osydan baryp ūǧymdyq kategoriia bolmystyŋ beinesın tanytady, sonymen qatar barşa adamzatqa ortaq bolyp keledı. Professor B.Saǧyndyqūly ūǧym tömendegıdei satylardyŋ nätijesınde paida bolatynyn aitady: tüisık – qabyldau – elesteu – oilau. Aristotelden bastalǧan filosofiia ǧylymyndaǧy kategoriia, onyŋ mänı men jıkteluı turaly mäseleler lingvistikadaǧy kategoriia ūǧymynyŋ, türlerınıŋ paida boluyna türtkı bolǧan. Ūǧymdyq kategoriialardy jan-jaqty qarastyru är ǧylym salasyna tän jalpy tüsınıkterden, bolmystan bastau alady. Platon zatty belgıleitın qūraldy sözden ızdeidı, iaǧni qyzmetıne jügınedı. Demek antikalyq däuırdegı grek oişyldarynan bastalǧan tıldı zertteudıŋ onomasiologiialyq baǧyty da tiısınşe filosofiiamen tyǧyz bailanysty.

Qadyrjanova J.,  Eseniiazova J.,

äl-Farabi atyndaǧy QazŪU 1-kurs magistranttary;

Janataev D.,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı

Pıkırler