Är jylǧa bır januardyŋ atyn berıp otyrǧan qazaq er halyq. «Er qanaty – at, ol senıŋ basyŋa qonǧan baq, astyŋdaǧy altyn taq dep baǧalaidy», būl dauysy bırneşe şaqyrymǧa jetetın ataqty änşı Jüsıpbek Elebek aǧamyzdyŋ üiındegı Habiba jeŋgemızdıŋ aituy.
Qala balalary jylqyny tek teledidar ekranynan köretın qazırgı uaqytta, jas ūrpaq tügılı jasy ülkender de ǧasyrlar boiy adamnyŋ jan joldasy bolyp kelgen osy januar turaly ne bıledı eken? Basqalardy qaidam, öz basym qaşan atqa mıngenım emıs-emıs esımde. Bala kezde äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ anasy, äjem Altynnyŋ belınen qūşaqtap temır joldyŋ boiymen Badam eldı-mekenıne jai jürıp barǧanymyz jadymda qalypty. Jylqy maly turaly taǧy bır aişyqty esımde qalǧany Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai jolyn» oqyǧandaǧym: «Üş kündık joldyŋ bügıngı, soŋǧy künıne bala şäkırt baryn saldy. Qoryqtan kün şyǧa atqa mıneiık dep asyqqandy. ...Künūzyn attan tüspei, özge jürgınşılerden oq boiy alda otyrǧan. Kei-keide Köküiırım men Buratigen, Taqyrbūlaq siiaqty qonys-qūdyqtardyŋ tūs-tūsyna kelgende bala oqşau şyǧyp, astyndaǧy jarau qūla bestısın aǧyzyp-aǧyzyp ta alady».
Qazaqtyŋ atqa qūmar ekenın naǧaşym Jamalhannyŋ ömır boiy temır tūlpar-maşina aidap, jürgızuşı bolyp jūmys ıstei jürıp, qorasynda kökparǧa şyǧatyn aty bolǧanyn körıp östım. Atty jaqsy köru qazaqtyŋ qanyna sıŋgen qasiet. Ony Şymkentte düniege kelgen ūlymdy bırde auylǧa aparǧanda bıldım. Mektep jasyna jetpegen bala at üstıne kädımgıdei mınıp kete bardy. Ol atqa mıngenıne quandy, al men qaiter eken dep uaiymdap tūrdym. Beker olai oilappyn.
Sonymen, jylqy mınezdes halyqtyŋ ökılderı bolyp tabylatyn bıraz tanystarymmen söilesıp, osy bır kielı pyraq turaly bıletınderı şamaly ekenın baiqadym. Būl maqala osylai jazyldy. İä, jylqy maly turaly ne bılesız?
Qazaqtyŋ ömırınde jylqy maly eŋ basty oryn alatyny düniege näreste kelgendegı tılekterde de körınıs tapqan. Qyz bala tusa «myŋjylqy» dep boijetıp ūzatylyp, toi qyzyǧy turaly quansa. Ūlbala turaly «At bailar, at ūstar» dep quanǧan. Ūly jazuşy Säbit Mūqanūly özınıŋ ūly tuǧany turaly «Ömır mektebı» kıtabynda bylai dep jazǧan: «Jas balanyŋ dausy şar ete tüstı... «Aq tüienıŋ qarny jaryldy!» dep şu ete qaldy üidegı qatyndar. «Ūl!.. At-ūstar!..» dep aiǧailap qaldy bıreuler». Kışkentai balalardy aşamai erge otyrǧyzu qazaqtyŋ tūrmys merekelerınıŋ bırı.
Kımge bolsa da at qoiǧyş qazaq, jylqy malyna da dūrys atau berude aldyna jan salmaǧan halyq bolar sırä! Döŋasar, Kökbikeş, Torqasqa, Jeltimes, taǧysyn taǧylar. Tarihta solardyŋ qanşamasy saqtalyp qalǧanyna täube deu kerek.
Ūly ǧalym Şoqannyŋ atasy Uäli hannyŋ aty – Köksyrǧanaq, al batyr İsatai Taimanūlynyŋ aty – Aqtabandy Mahambet öleŋıne qosqan. Segız serınıŋ, Mūhammed-Hanafiia Bahramūlynyŋ aty – Bozşūbar. «Jekeitory – Kenesarynyŋ batyry Nysannyŋ aty. Būl derektı Nysannyŋ ınısı Särıbai Qaiyp Ainabekūlyna aitqan»; «Iliiastyŋ (I.Jansügırūly – B.O.) Kerqūlasy da älgı Säkennıŋ (S.Seifullin – B.O.) Kerköjegımen tuystas, ne naǧaşysy, ne jienı bolar». Soŋǧy ekı mälımet jazuşy Säidıl Taljanovtyŋ «Ötken künder söileidı» kıtabynda keltırılgen.
Atqa esım taŋdau qazaq söz önerınıŋ nebır qyzyq jaqtarynan tabylady. Kenen atamyzdyŋ Kökşolaǧyn kım bılmeidı?! Aqyn atamyz qyzy Törtken apamyzǧa aty turaly bylai äŋgımelep bergen eken:
- Äkem Äzırbai özınıŋ bırneşe jylǧy tapqan-taianǧanyn jinap,
- İsa aǧa, sızge laiyq januar eken, sızge mülde basymen syiladym...
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly.