Är jylǧa bır januardyŋ atyn berıp otyrǧan qazaq er halyq. «Er qanaty – at, ol senıŋ basyŋa qonǧan baq, astyŋdaǧy altyn taq dep baǧalaidy», būl dauysy bırneşe şaqyrymǧa jetetın ataqty änşı Jüsıpbek Elebek aǧamyzdyŋ üiındegı Habiba jeŋgemızdıŋ aituy.
Qala balalary jylqyny tek teledidar ekranynan köretın qazırgı uaqytta, jas ūrpaq tügılı jasy ülkender de ǧasyrlar boiy adamnyŋ jan joldasy bolyp kelgen osy januar turaly ne bıledı eken? Basqalardy qaidam, öz basym qaşan atqa mıngenım emıs-emıs esımde. Bala kezde äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ anasy, äjem Altynnyŋ belınen qūşaqtap temır joldyŋ boiymen Badam eldı-mekenıne jai jürıp barǧanymyz jadymda qalypty. Jylqy maly turaly taǧy bır aişyqty esımde qalǧany Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai jolyn» oqyǧandaǧym: «Üş kündık joldyŋ bügıngı, soŋǧy künıne bala şäkırt baryn saldy. Qoryqtan kün şyǧa atqa mıneiık dep asyqqandy. ...Künūzyn attan tüspei, özge jürgınşılerden oq boiy alda otyrǧan. Kei-keide Köküiırım men Buratigen, Taqyrbūlaq siiaqty qonys-qūdyqtardyŋ tūs-tūsyna kelgende bala oqşau şyǧyp, astyndaǧy jarau qūla bestısın aǧyzyp-aǧyzyp ta alady».
Qazaqtyŋ atqa qūmar ekenın naǧaşym Jamalhannyŋ ömır boiy temır tūlpar-maşina aidap, jürgızuşı bolyp jūmys ıstei jürıp, qorasynda kökparǧa şyǧatyn aty bolǧanyn körıp östım. Atty jaqsy köru qazaqtyŋ qanyna sıŋgen qasiet. Ony Şymkentte düniege kelgen ūlymdy bırde auylǧa aparǧanda bıldım. Mektep jasyna jetpegen bala at üstıne kädımgıdei mınıp kete bardy. Ol atqa mıngenıne quandy, al men qaiter eken dep uaiymdap tūrdym. Beker olai oilappyn.
Sonymen, jylqy mınezdes halyqtyŋ ökılderı bolyp tabylatyn bıraz tanystarymmen söilesıp, osy bır kielı pyraq turaly bıletınderı şamaly ekenın baiqadym. Būl maqala osylai jazyldy. İä, jylqy maly turaly ne bılesız?
Qazaqtyŋ ömırınde jylqy maly eŋ basty oryn alatyny düniege näreste kelgendegı tılekterde de körınıs tapqan. Qyz bala tusa «myŋjylqy» dep boijetıp ūzatylyp, toi qyzyǧy turaly quansa. Ūlbala turaly «At bailar, at ūstar» dep quanǧan. Ūly jazuşy Säbit Mūqanūly özınıŋ ūly tuǧany turaly «Ömır mektebı» kıtabynda bylai dep jazǧan: «Jas balanyŋ dausy şar ete tüstı... «Aq tüienıŋ qarny jaryldy!» dep şu ete qaldy üidegı qatyndar. «Ūl!.. At-ūstar!..» dep aiǧailap qaldy bıreuler». Kışkentai balalardy aşamai erge otyrǧyzu qazaqtyŋ tūrmys merekelerınıŋ bırı.
Kımge bolsa da at qoiǧyş qazaq, jylqy malyna da dūrys atau berude aldyna jan salmaǧan halyq bolar sırä! Döŋasar, Kökbikeş, Torqasqa, Jeltimes, taǧysyn taǧylar. Tarihta solardyŋ qanşamasy saqtalyp qalǧanyna täube deu kerek.
Ūly ǧalym Şoqannyŋ atasy Uäli hannyŋ aty – Köksyrǧanaq, al batyr İsatai Taimanūlynyŋ aty – Aqtabandy Mahambet öleŋıne qosqan. Segız serınıŋ, Mūhammed-Hanafiia Bahramūlynyŋ aty – Bozşūbar. «Jekeitory – Kenesarynyŋ batyry Nysannyŋ aty. Būl derektı Nysannyŋ ınısı Särıbai Qaiyp Ainabekūlyna aitqan»; «Iliiastyŋ (I.Jansügırūly – B.O.) Kerqūlasy da älgı Säkennıŋ (S.Seifullin – B.O.) Kerköjegımen tuystas, ne naǧaşysy, ne jienı bolar». Soŋǧy ekı mälımet jazuşy Säidıl Taljanovtyŋ «Ötken künder söileidı» kıtabynda keltırılgen.
Atqa esım taŋdau qazaq söz önerınıŋ nebır qyzyq jaqtarynan tabylady. Kenen atamyzdyŋ Kökşolaǧyn kım bılmeidı?! Aqyn atamyz qyzy Törtken apamyzǧa aty turaly bylai äŋgımelep bergen eken:
- Äkem Äzırbai özınıŋ bırneşe jylǧy tapqan-taianǧanyn jinap,
naǧyz qoldyŋ qysqalyǧymen jürıp-jürıp elı ırgeles qyrǧyzdardyŋ Toqpaq qalasynyŋ bazarynan bır künı qūiryǧy da, jaly da joq, yŋyrşaǧy ainalǧan aryq at satyp äkeledı. Atty körgen men: «Ata-au, mynanyŋ qūiryǧy da, jaly da joq, naǧyz kökşolaqtyŋ özı ǧoi», – dep küldım. Sol künnen bastap at Kökşolaq atanyp kettı. Kelesı künı-aq men ony qoiǧa mınıp şyǧa keldım. Kökşolaǧyma mıngennen-aq köŋılım kädımgıdei köterılıp, şabyttanyp, öz atyma özım öleŋ şyǧaryp:
Satyp aldyq bazardan Kökşolaqty,
Qūiryǧy joq, jaly joq şop-şolaqty.
Özı säurık, köktemde baital quyp,
Bır jaǧynan azynap qūdai atty.
Äkem boidaq, men boidaq, at ta boidaq,
Qaida baryp baǧamyz üş boidaqty, – dep, özım de külıp,
özgenı dep küldırıp jürdım. Kenen ata tarihynan habary bar qazaqtyŋ balasy, baidyŋ qyzy Şälipamen aitysqanda qaiyrmasynda «Aram qatqyr Kökşolaq» dep aitylatyn oinaqy sözderı bar elge keŋ taraǧan ännıŋ basty keiıpkerıne at osylai taŋdalǧan eken.
Atqa mınu qazaq tūrmysynyŋ sänı de mänı de bolǧan. Atqa dūrys mınu özınşe bır jeke öner dese de bolady. Halqymyzdyŋ betke ūstar jazuşysy «Mūhtar Äuezūly turaly estelıkter» kıtabynda bylai dep jazylǧan: «Erke Qaranyŋ qadırı – onyŋ ünemı oqys söilep, oqys ıs ıstep, oida joq jerde qauymdy küldırıp, qyzyqqa batyruynda. Onyŋ jolbastauy da, jürısı de erekşe. Ol kölıktı äste jeldırtpeidı, suyt aiaŋdatyp otyrady. Endı bırde sätte «Qoŋyr töre jalpyldaq» dep şoqyraq şabysqa tüsedı. Şoqyraq şabysqa tösele almai, şaba jönelgen jıgıttı, qamşymen qaiyryp, jiynǧa qaita aidap keledı. Onyŋ mıngen aty, meilınşe aiaŋşyl bolady, ol qai atqa mınse, sol at aiaŋdai jöneledı». Däl osyny bügıngı qazaq şyn ynta-şyntasymen tüisınse de däl būrynǧy qazaqtai sezıne alar ma eken?!
Maqalamnyŋ basynda Jamalhan naǧaşymnyŋ atyn eske aldym ǧoi. Ol kısınıŋ aty kolhozdaǧy üidıŋ qorasynda tūratyn. Ol Keŋes ökımetı tūsynda ǧoi. Al endı jeke bır atqa bır kiız üi tıgu de qazaqtan şyqqan myrzalyq. Qazaqta ne köp ädet-ǧūryp köp. Solardyŋ bırşamasy jylqy malyna bailanysty:
«Asqa kelgen bäige attyŋ bas-basyna bır-bır üidı oŋaşa beretın eldıŋ ejelgı erejesı. Üi kısınıŋ sanyna qarap berılmeidı, bäigı atqa berıledı. Altai-Toqada osyndai ädet bar.
» Būl da Säidıl aǧa kıtabynda aitylǧan dünie.
Bäige atyna erekşe közqaras bolǧanyn änşı Jüsıpbek Elebekovtıŋ bala kezın eske alǧanynan da bıluge bolady: «Endı auyldyŋ syrtyndaǧy tūmsyqtan ary qarai şaŋdata şauyp bara jatqan bır top adamdarǧa qaradym. Būlar erteŋgı bolatyn ülken jarystyŋ aldynda atynyŋ terın alu üşın qarajaryspen ketıp bara jatqandar eken. Endı keibıreuler bäigege qosatyn atynyŋ közınen basqasynyŋ bärın jabumen jauyp, künnıŋ qyzuynan, adamnyŋ közınen qorqatyndai bürkep, maŋyna eşkımdı juytpaidy; El arasy şalǧai bolsa da kımde qandai jüirık at baryn bılıp otyrady. Ol kezde jüirık at bükıl bır taipa eldıŋ atyn äigılı etedı. Osyndai ülken astarda aldymen kelgen atty el jüzdegen jyl boiy bas qosqan jerde «pälen jyly pälenşenıŋ asynda, bäigıden kelıptı» dep aityp jüredı».
Ärı balajan, ärı qonaqşyl, ärı qūdasyn qūdaiyndai syilaityn qazaqtyŋ jaqsy mınezderın aityp jetkızu tıptı de mümkın emes. Qazaq üşın syilyqtyŋ eŋ ülkenı at. Qūrmettı oqyrman, ärine «Abai» ensiklopediiasyn oqyǧan bolarsyz. Oqymasaŋyz da bır audarǧanyŋyzǧa senımım mol. Osy basylymda at syilaudyŋ ülgı alarlyq mysaly bar: «Aqynnyŋ ūly Äbdırahman Vernyida (Almatynyŋ orystar qoiǧan aty – B.O.) qalasyndaǧy auruhanada jatqan kezınde ony kütuge kenje balasy Maǧauiiany jıberedı. Maǧauiia Vernyidyŋ bazarynda ūly jüzdıŋ Dät degen adamyna kezdesıp tanysady. Maǧauiianyŋ Abai balasy ekenın bılgen soŋ, ol aqynǧa dūǧai sälem aityp, Torjorǧa atyn syiǧa tartady».
Eldıŋ tentekterınıŋ qylyqtaryn jyly-jauyp qoia salu da qazaqtyŋ darqan mınezı. Osyndai bır tarihi oqiǧa da atqa bailanysty. Būl turaly aqyn Jambyldyŋ hatşysy bolǧan Ǧali Ormanovtyŋ kündelıgınen bıldım. «20 iiun, 1939 jyl. Qopabai jäne bır-ekı tuysy keldı. Qopabaiǧa aitty Jambyl: «Ekeumız ertede Arysqa, Türkıstanǧa barǧanymyz esıŋde me? Mailyqoja, Qūlynşaq aqyndardan «Şora batyr», «Qyz Jıbek», «Mūŋlyq-Zarlyq» qissalaryn tyŋdap, qaitarda atymyzdy ūrlatyp jaiau qalǧanbyz, el bolyp at mıngızıp qaitaryp edı. Oi, ol da qyzyq künder eken ǧoi», - dep jas kezın eske aldy». Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ Abaidyŋ zamandasy, qazaqtyŋ ūly aqyny Mailyqoja Sūltanqojaūlynyŋ şyǧarmaşylyǧyn zertteuge den qoiyp, ǧylymi jolǧa tüsuıne äser etken Jambyldyŋ öleŋındegı: «Mailyqoja, Qūlynşaq pırım edı bas ūrǧan» degen bır auyz sözı de tek oŋtüstıktıŋ aqyndarynan üirengenıne ǧana emes, el adamdarynyŋ attaryn ūrlatyp alǧan aqyn men onyŋ dosyna at mıngızgen darqandyǧyna berılgen baǧa bolsa kerek.
At üstınde ömırı ötken qazaq halqy dep aituǧa tūrar eldıŋ jylqy maly turaly bıletını de köp. Kerek kezınde mäpelep, balasyndai baǧalap qaraǧan. Eger alda-jalda bır dertke ūşyrap qalsa atty emdei alǧan da qazaq halqy. Qazaq sahnasynyŋ beldı şeberlerınıŋ bırı Qapan Badyrūly «Ötkender men ötkelder» atty ömırbaiandyq kıtabyndaǧy mynadai estelık keltırgen: «Atam marqūm otaşy ärı emşı edı. Erte kezde elge şetten otaşy kelmegen. Erekşe qasiettı neşe türlı därı-därmektı, özıne kerek şöptı, ösımdıktıŋ dänın jinap, tamyryn qazyp jaz boiy jiiatyn da, kerek mezgılınde kepken şöp tamyrlarynyŋ ügındılerımen qosa qainatyp bırdı-bırge aralastyryp, därı jasap auru maldardy jazatyn. Künı bügınge deiın älı esımde, Ahmaǧambettıŋ qyzyl küreŋ atyn köz aldymyzda jazdy. Delbe auruymen auyrǧan mal ot ottap, su ışpei ainalyp bır ornynda jüre beredı eken. Äkem sol attyŋ qūlaǧynyŋ artqy tüp şekesınen qaşaumen qaşap, oimaq auzyndai süiegın aldy da, öz därısın berıp, terısın qaita tıgıp jıberıp atty jazǧanyn közım kördı». Jylqy malyn emdeudıŋ şeberlerı qazaq dalasynda az bolmaǧan. Halyq Qaharmany, jazuşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ da äkesı būl käsıptı jaqsy meŋgergen kısı bolǧany belgılı.
Būnyŋ bärın täptıştep jazyp otyrǧan sebebım, jylqy malyn qazaqtai jaqsy köretın, jaqsy bıletın halyq joq pa dep qalamyn. Qazaqta ne köp söz köp. Būl jylqy malyna da bailanysty. Al sanai berıŋız: Aiǧyr, Arǧymaq, Arda emgen, Arqalyq, At jabu, Auyzdyq, Äuke, Baital, Bedeu bie, Bestı, Boz at, Delbe, Dönen, Jabaǧy, Jaby, Jal, Jan qaiys, Jarǧaq, Jorǧa, Jortaq, Jügen, Jylqyşy, Kekıl, Ker at, Küisız külık, Qazanat, Qamyt bau, Qanjyǧa, Qaŋtaru, Qasaba, Qulyq, Qūla, Qūlyn, Qūnajyn, Qūnan, Qyl, Qysyr, Qysyraq, Mama bie, Mästek, Naz bedeu, Neuk, Noqta, Ömıldırık, Paryl, Saba bie, Saŋlaq, Saiaq jylqy, Säigülık, Säurık, Tabyn, Tai, Taqym, Taŋ asyru, Taralǧy, Tarpaŋ, Tartpa aiyl, Tekırek, Terlık, Tory, Tumyş, Tūǧyr, Tūlpar, Tūiaq, Üiır, Ūma, Ūryq, Şabdar, Şap aiyl, Şaujai, Şaşa, Şıder, Şoqtyq, Şylbyr. Būl tızım qalanyŋ balasy menıŋ az uaqytta är jerden jinaǧanym. Al auyl adamynyŋ ne bıletının eş ǧalym eşqaşan jinap tauysa almas. Kım bıledı, mümkın endı keş te bolar. Barlyq jerdı temır tūlparlar jaulap jatqan zaman ǧoi...
Äpkem Şärbanu bala kezınde atamyz Ospan Qosymbetūlyna, ata radiodan Qūrmanǧazynyŋ «Qairan şeşem» atty küiın berıp jatyr, tyŋdaisyz ba, deptı. Sonda atam jäi dauysymen, e, şyraǧym, onyŋ bärı bızden qalǧan ǧoi, dep jauap berıptı. Menıŋ atam tuǧan jerı Kömeşbūlaqtan köp ary jerlerge aty şyqqan myqty kökparşy, jaqsy dombyraşy bolǧan kısı. Ǧūmyrynyŋ köp jylyn Şymkent Qorǧasyn zauytynda jūmys ıstep, zeinetkerlıkke şyqqan. Uaqyty kelgen soŋ babalary jolyna tüsıp, namazyn qūrǧatpaǧan adam edı. Sol kısı aitqandai, atqa mınıp kımdı de bolsa taŋ qaldyrar mınıs-şabystar da qazaqtan qalǧan ba dep qalamyn.
«Onda men balamyn ǧoi, şarşap ūiyqtap qalyppyn, öz arbamnyŋ qorabynda jatyr ekenmın, aiqai-dübırden oiana ketsem kün jainap keledı, toily jūrt auyl aldyndaǧy jazyqqa qarai japa-tarmaǧai jügırıp barady, men de zymyrap berdım. Qarasam alaŋqaida albyrt jıgıt aqbozben şyr ainalyp, oinaq salyp jür. Qūiyndai josyǧan aqboz attyŋ üstınde būl jıgıt qaŋbaqtai döŋgeleidı, äp-sätte attyŋ jalyna jarmasa qalsa, kenet ūşyp tık tūryp şapşaŋ attyŋ üstınde tūryp än şyrqaidy, attan jyldam jerge syrǧyp tüsıp, köz ıleskenşe qaita qarǧyp, at üstınde terıs mınedı de, jūrtqa qarap qol şapalaqtaidy... Aqbozdy jıgıt atynyŋ basyn tamaşalaǧan jiynǧa būrdy, qairan qalǧanym-ai, top aldyna keldı de, aqboz attan İsa aqyn yrşyp tüstı. Būl önerge riza mäz-mäiram bolǧan jūrt İsekeŋe alǧys jaudyryp, aqboz attyŋ şylbyrynan ūstaǧan Ramazan:
- İsa aǧa, sızge laiyq januar eken, sızge mülde basymen syiladym...
serıgıŋız bolsyn – dep aqynnyŋ qolyn qysty... Jūr qoşemetpen qol soǧyp jatyr». Būl qyran qalamdy aqyn Qalijan Bekqojin aǧamyzdyŋ bala kezın esıne alyp tolǧanǧan äŋgımesınıŋ bır üzıgı.
Qūrmettı közı aşyq, kökıregı oiau oqyrman, bır jeke erdıŋ ǧana emes, aumaǧyna bes Fransiia siyp ketetındei ūlan-ǧaiyr jerı bar, bükıl bır halyqtyŋ, sızder men bızderdıŋ jylqy malynyŋ aldynda bereşegımız köp. Oǧan älı talai-talai äuezdı änder arnap, köz tartar eskertkışter ornatuymyz paryz.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
