İran elınıŋ astanasy Tegeran qalasynda qoljazba qorlary bai bırneşe kıtaphana bar. Sonyŋ bıregeiı — qoljazbanyŋ mol qory saqtalǧan Mäjılıs kıtaphanasy. Būl kıtaphana —alǧaş ret İranda qūrylǧan parlament qūjattary men alǧaşqy mäjılıs deputattarynyŋ jeke kolleksiialarynan qūrylǧan kıtaphana.Būl künde Mäjılıs kıtaphanasynyŋ qorynda 43 272 qoljazba saqtauly tūr. Qoljazbalar negızınen arab jäne parsy tılderınde jazylǧan. Būl qoljazbalardyŋ taqyryptyq auqymy da sanaluan. Negızınen qoljazbalardyŋ ülken bölıgı dıni jäne ädebi taqyrypqa arnalǧan deuge bolady. Alaida būl qoljazbalardyŋ ışınde tarihi jäne geografiialyq, saparnamalar men estelık şyǧarmalar da az emes. «Arhiv – 2025» baǧdarlamasy aiasynda jasalǧan ıssapar barysynda bırneşe derekközdı anyqtau mümkın boldy. Onyŋ bırı “Şahname Chingizi “atty tarihi dastan. Būl tarihi dastannyŋ avtory – Şamsuddin Kaşani. İlhandar äuletınıŋ bileuşısı Sūltan Äbu Saidtyŋ tūsynda ömır sürgen Şamsuddin Kaşani Şyŋǧys hannyŋ erlıgıne arnalǧan tarihi jyr jazyp, ony Sūltan Äbu Said Bahadürge syiǧa tartady. Alaida ol kezde Sūltan Äbu Said Bahadür dünieden ozady da būl şyǧarmamen tanysa almaidy. Şyǧarmanyŋ aty “Şahnama-ie Chingizi” dep ataǧan sebebı Firdausidyŋ tanymal “Şahnama” poemasyna elıktep taŋdaǧanyn avtor özı eŋbegınde atap körsetken. Öleŋ türınde baiandalǧan tarihi oqiǧada Deştı Qypşaq jerın mekendegen köptegen türık taipalary, bügıngı Qazaqstannyŋ jer-su ataularyna qatysty ataular köptep kezdesedı. Atalmyş jyrdyŋ bırneşe nūsqasy bar. Onyŋ bırı Mäjılıs kıtaphanasynda saqtalsa, endı bırı Tegeran universitetı Ortalyq kıtaphanasynda saqtalǧan. Ädette tarihi jyrlardy halyqtyŋ eŋsesın köteru maqsatynda jazatyn bolǧan. Alaida Şyŋǧys han jäne onyŋ ūrpaqtarynyŋ erlıgıne arnalǧan jyrdy jazudaǧy maqsaty ne edı degen zaŋdy sūraq tuyndaidy. Şamsuddin Kaşani aqyn retınde elge keŋınen tanylyp kete qoimaidy. Sondyqtan avtor sol kezdegı İrandaǧy bileuşı Sūltan Abu Said Bahadürdı taŋqaldyru üşın jäne sol arqyly özınıŋ aqyndyq qabıletın körsetu üşın osy jyrdy jazǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Alaida moŋǧoldardyŋ İrandaǧy bilıgı tūsynda parsy tılınde Şyŋǧys han men onyŋ ūrpaqtarynyŋ erlıkterın därıptegen şyǧarmalar jazylǧan bolatyn. Olar: Jamiǧ at-tauarih, Jahanguşai Juveini, Tarih-i Vassaf, Tarih-i Hafiz Abru jäne t.b. Zertteuşılerdıŋ pıkırınşe osynşama auqymdy eŋbekterdıŋ tasasynda qalyp qalǧan būl tarihi jyr älı de tiıstı baǧasyn almaǧan. Taǧy bır nazar audartqan şyǧarma “Qaşǧar tarihy” dep atalady. Atauy şartty türde berılgen degen mälımettı qoljazbanyŋ forzas betınen kezdestıremız. Būl şyǧarma basynda türık (osman) tılınde Osman sūltandarynyŋ tapsyrysymen jazylǧan. Bıraq ıle-şala parsy tılıne audarylǧan. Negızgı avtor – Mūhammed Atifbek. Al parsy tılıne sol kezdegı İran şahy Nasiraddinnıŋ tapsyrysymen audarylǧan. Audarmaşy – Qajar äuletı patşa saraiynyŋ bas audarmaşysy «tärjımä başi» Mūhammed Hasan han. Audarma 1303 jyly 20 şaǧbanda jazylǧan (1886), al 1307-jyly (1890) Mirza Riza ibn Äli Nasauaji qaita köşırgen. Audarmaşy «Jarrah» degen laqab atpen tanylǧan. Mūhammed Atifbek būl şyǧarmany 1886 jylǧa deiın jazǧany belgılı. Şyǧarmada Qaşǧarda bilık qūrǧan bileuşıler Ämır Temır zamanynan bastap XIX-ǧasyrǧa deiıngı tarihy qysqaşa baiandalady. Maŋyzdy qalalary retınde Aqsu, Iarkend sekıldı qalalardy atap körsetedı. Sonymen qatar Auǧanstan, Kabul, Badahşan, Pamir, Horezm jäne Qypşaqiia jerı turaly da qyzyqty mälımetter qamtylǧan. Bır qyzyǧy “Qypşaqiia jerı turaly baiandadym endı osy jerde bilık qūrǧan patşalardyŋ atyn keltıreiın dep” tablisa türınde Qypşaqiia bileuşılerınıŋ tızımın beredı. Tablisada patşanyŋ aty-jönı men dünie salǧan jyldary körsetılgen. Tızımnıŋ basynda Juchi han ibn Chingiz han tūrsa, eŋ soŋynda Şah Ahmad han tūr.
Sonymen qatar, tablisada är hannyŋ bilıgı tūsynda oryn alǧan maŋyzdy tarihi oqiǧalar jazylǧan. Būl jazular dioganaldy türde jäne ūsaq ärıptermen jazylǧandyqtan oqyluy qiyn ekenın aita ketken jön. Būdan basqa Horezm aimaǧyn baiandaǧanda onda negızınen tört maŋyzdy taipalar bırlestıgı bar ekendıgı aitalady. Olar: qaŋly-qypşaq, ünkül-maŋǧyt, ūiǧyr-taiman (mümkın naiman?) jäne qiiat-qoŋyrat. Bilık negızınen soŋǧy toptyŋ qolynda dep jazady avtor. Būl şyǧarmada Qalmuqstan memleketı, iaǧni qalmaqtar turaly da bırşama mälımetter kezdesedı. Olardyŋ 150 taipadan tūratyny men taipalyq erekşelıkterı de söz bolady. Bır qyzyǧy audarmaşy Mūhammad Hasan han avtordyŋ sözın audaryp qana qoimai oǧan qosymşa tüsınıkter men tolyqtyrular jasaǧan. Mysaly Auǧanstan dep atalatyn şaǧyn bölımnıŋ audarmasynan keiın «Audarmaşydan qosymşa» dep jazyp onyŋ astyna avtor Auǧanstan turaly az jazǧandyqtan būl mälımettı tolyqtyrudy jön sanadym dep bırşama mälımetterdı audarmaşynyŋ özı qosyp jazǧan. Odan basqa «Ǧibrat» dep taqyryp qoiyp osy patşalardyŋ, bileuşılerdıŋ, sūltandardyŋ ömırınen ne tüiemız dep audarmaşy sūraq qoiady. Sosyn sol sūraqqa özı jauap beredı. İslam älımınde bırlık joq, bileuşıler bırıgıp bas köterıp bır-bırıne bolysyp, qajet jerınde kelısıp bilık qūrudy bılmeidı. Sol sebeptı de artta qalyp barady. Bır kezderı ūlan baitaq jerge ie bolǧan ūlystar būl künderı aǧylşyndar men orystardyŋ qyspaǧanda qaldy dep aşynady. Būl sözderge qarap audarmaşynyŋ osy eŋbektı audarǧan kezı XIX ǧasyrdyŋ auyr da aşy şyndyǧyn jetkızuge tyrysqanyn aŋǧaru qiyn emes. Sondai-aq audarmaşynyŋ közı aşyq, bırneşe bıldı meŋgergen, aǧartuşy ärı islam elderınıŋ bırlıgın qalaǧan azamat ekenın baiqaimyz. Jalpy, şyǧarma qai jaǧynan alyp qarasaq ta qyzyqty jäne san aluan mälımetterge toly. Būdan basqa qolǧa tüsken taǧy bır şyǧarma «Auǧan, Qabul, Būhara, Hiua jäne Qoqand bileuşılerınıŋ tarihy» dep atalady. Būl eŋbektıŋ avtory – Mir Äbdul Karim Būhari. Şyǧarmanyŋ avtory Būhara handyǧynyŋ bilıgıne Ämir Haidar törenıŋ (1775-1826) bilıkke kelgen (1800-1826) jyldarynda ömır sürgen. Būhara hanynyŋ elşısı Mirza Mūhammed Iýsuf ibn Sufi Rajap Bai Kişi Buhari 1222/1807 jyly Osman sūltanynyŋ saraiyna, iaǧni Stambūlǧa elşı retınde bır top adammen attanady. Mir Äbdul Karim Buhari atalmyş elşınıŋ bas hatşysy retınde bırge attanady. Mäskeu arqyly ūzaq jol jürıp Stambūlǧa keledı. Būl kezde Osman imperatorlyǧynyŋ taǧynda Mūstafa IV (1779-1808) otyrǧan. Bar joǧy ekı jyl ǧana (1807-1808) bilıktı bolǧan Mūstafa törtınşınıŋ tūsy tarihi oqiǧalarǧa toly kezeŋ. Al Būharadan Stambūlǧa attanǧan elşılıktıŋ ökılderı jolǧa şyqqan soŋ bır jyl ötken soŋ barlyǧy derlık opat bolady. Jalǧyz tırı qalǧan tarihi oqiǧalardyŋ kuägerı Mir Äbdul Karim Osman sūltandarynyŋ saraiynda qalyp, öz estelıkterın baiandap ony esep beru retınde (otchet) jazyp şyǧady. Elşılıkke attanǧan bır top adamnyŋ qalai qaza tapqandary turaly Mir Äbdul Karim eşbır mälımet bermeidı. Ädette elşılıkke attanǧanda sol kezdegı qalyptasqan dästür boiynşa elşılık qūramyna saqşylar, jol bastauşylar men aspazdardan basqa tılmäştar, mämıle jasasqanda şariǧat tūrǧysynan aqyl-keŋes beretın şeih ne moldalar, saiasat mäselesı boiynşa aqyl-keŋes beretın keŋesşıler, hat pen gramotalardy qūjat retınde daiyndaityn käsıbi köşıruşıler men bas hatşy alys jolǧa attanatyn bolǧan. Būhara elşısı de ūzaq ta qaterlı saparǧa Mäskeu arqyly attanǧanda osyndai bır top adammen attanǧany belgılı. Bıraq ne sebepten bärı bır jylǧa jetpei köz jūmyp, tek qana bas hatşy tırı qalady degen sūraq öz zertteuşılerın kütedı. Al būl eŋbektıŋ avtory ärı Būhara elşınıŋ bas hatşysy Mir Äbdul Karim söz joq bılımdı, bırneşe tıl bılgen, tarihty jaqsy meŋgergen adam ekenın jazǧan şyǧarmasyna qarap bılemız. Mir Äbdul Karim «Özbek handary turaly baian» bölımınde Nädır şah Ündıstannan qaityp oralǧanda Būharanyŋ bileuşısı Abul Faiz Subhankuli han (Äbılpeiız han) – Şyŋǧys han äuletınen şyqqan bileuşı bolatyn. Horezmde Elbarys han qazaq – ol da Şyŋǧys han äuletınen şyqqan – bileuşı edı dep jazady. Sonymen qatar Horezm, Hiua turaly baiandaǧanda qazaqtar turaly mälımetter kezdesıp otyrady. Būl oqiǧalar XVIII-XIX ǧasyrlar arasyna tiesılı ekenın aita ketken jön. Parsy tılındegı şyǧarmalarǧa tän arasynda öleŋ şumaqtary da kezdesedı. Būl eŋbektıŋ zertteluı XVIII-XIX ǧasyrlardaǧy Hiua men Būhara handyǧy men oǧan körşıles elder, äsırese sol kezdegı Horezm men Hiua maŋynda ömır sürgen qazaqtardyŋ tarihyn zertteuge özındık ülesın qosady degen oidamyz. İran qoljazba qorlarynan tabylǧan taǧy bır qoljazba - “Hikmati Sultan Hodja Ahmad Iasavi” dep atalady. Būl şyǧarma şaǧatai türık tılınde jazylǧan. Qoljazba Tegeran qalasyndaǧy Mäjılıs kıtaphanasynyŋ qoljazba qorynda saqtalǧan. Bıraq tura osy atpen katalogqa nemese elektrondy kartotekaǧa enbegen. Şyǧarmanyŋ kıtaphanada saqtalǧan aty – “Asari Şah Maşrab Namangani” (Şah Maşrab Namanganidyŋ eŋbegı). Barlyǧy 270 paraqtan tūratyn qoljazbany katalog qūrastyruşylar bırtūtas eŋbek dep oilaǧan bolsa kerek. Sondyqtan şyǧarmaǧa bır ǧana at bergen. Bıraq būl qoljazbany paraqtai otyryp basynda bır şyǧarma, iaǧni Şah Maşrabtyŋ diuany, al ekınşı jartysy Qoja Ahmet Iаsauidıŋ Diuan hikmet şyǧarmasy ekendıgıne köz jetkızıldı. Şah Maşrab – özbek klassikalyq ädebietınıŋ ökılı Boborahim Maşrab (1657-1711). Sopylyq tariqatta bolǧan jäne sopylyq sarynda öleŋder jazǧan aqyndy Şah Maşrab dep atap ketken. Sopylyq oilary üşın köptegen qysymǧa ūşyraǧan aqyn Auǧanstan, odan ary Ündıstan jerıne ketuge mäjbür bolyp aqyr soŋynda Balh ämırşısı ony darǧa asyp öltıruge būiryq beredı. Al qoljazbanyŋ ekınşı bölımınde kezdesetın Qoja Ahmet Iаsauidyŋ “Diuani hikmet” şyǧarmasyna kelsek, būl İran jerınde saqtalǧan osy attas Iаsaui jinaǧynyŋ üşınşı nūsqasy deuge bolady. Būǧan deiın İran kıtaphanalarynan “Diuani hikmettıŋ” ekı qoljazbasy tabylǧan bolatyn. Mäjılıs kıtaphanasynyŋ 45 tomdyq katalogynyŋ eşbır jerınde aty atalmaǧan “Diuani hikmet” osylaişa kezdeisoq Şah Maşrab diuanymen bırge bır qoljazba etıp köşırıluıne bailanysty tabylyp otyr. Būl degenımız İran kıtaphanalarynda älı de Qoja Ahmet Iаsauidyŋ “Diuani hikmet” nūsqalarynyŋ tabyluy mümkın ekendıgın bıldırse kerek. Ekınşı jaǧynan “Diuani hikmet” şyǧarmasy tek türık halyqtarynyŋ arasyna ǧana emes, parsy tıldester arasyna da keŋ taraǧanyn bıldıredı. Orta ǧasyrlardan bastap hikmetter jinaǧy İran, Ündıstan jäne Anadoly jerıne deiın keŋ taraǧany belgılı. Odan qala berse, İran jerınde köptegen türıktıldes halyqtardyŋ tūratynyn, tıptı qazaq qandastar men türkmenderdıŋ jappai quǧyn-sürgın kezınde İrandy bas sauǧalaǧanyn eskergende keibır qoljazbalar osy kezderde İran jerıne jetkızıluı mümkın dep şamalauǧa bolady. Qoryta aitqanda, «Arhiv – 2025» baǧdarlamasy aiasynda Tegeran qalasyndaǧy kıtaphana qorlarynan bırqatar qoljazbalardyŋ köşırmelerı elge äkelındı. Qoljazbalarmen jūmys ısteu ülken yjdaǧattylyq pen ūzaq uaqytty talap etetını belgılı. Olai bolsa, aldaǧy uaqytta būl jūmys öz jalǧasyn tabady dep senemız. Aldaǧy uaqytta elge äkelıngen qoljazbalar zerttelıp, ǧylymi ainalymǧa enetın bolady.
Ǧaliia Qambarbekova, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasy Şyǧystanu fakultetı
