2022 jyly qazan aıynda ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ shyǵystaný fakýlteti Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasynyń aǵa oqytýshysy Ǵalııa Qambarbekova men R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Baǵdat Dúısenov «Arhıv – 2025» baǵdarlamasy aıasynda Iran Islam Respýblıkasy Tegeran qalasyndaǵy kitaphana qorlaryna baryp, Qazaqstan tarıhy men mádenıetine qatysty qoljazbalarmen jumys istep qaıtty.
Iran eliniń astanasy Tegeran qalasynda qoljazba qorlary baı birneshe kitaphana bar. Sonyń biregeıi — qoljazbanyń mol qory saqtalǵan Májilis kitaphanasy. Bul kitaphana —alǵash ret Iranda qurylǵan parlament qujattary men alǵashqy májilis depýtattarynyń jeke kollekııalarynan qurylǵan kitaphana.
Bul kúnde Májilis kitaphanasynyń qorynda 43 272 qoljazba saqtaýly tur. Qoljazbalar negizinen arab jáne parsy tilderinde jazylǵan. Bul qoljazbalardyń taqyryptyq aýqymy da sanalýan. Negizinen qoljazbalardyń úlken bóligi dinı jáne ádebı taqyrypqa arnalǵan deýge bolady. Alaıda bul qoljazbalardyń ishinde tarıhı jáne geografııalyq, saparnamalar men estelik shyǵarmalar da az emes.
«Arhıv – 2025» baǵdarlamasy aıasynda jasalǵan issapar barysynda birneshe derekkózdi anyqtaý múmkin boldy. Onyń biri “Shahname Chıngızı “atty tarıhı dastan. Bul tarıhı dastannyń avtory – Shamsýddın Kashanı. Ilhandar áýletiniń bıleýshisi Sultan Ábý Saıdtyń tusynda ómir súrgen Shamsýddın Kashanı Shyńǵys hannyń erligine arnalǵan tarıhı jyr jazyp, ony Sultan Ábý Saıd Bahadúrge syıǵa tartady. Alaıda ol kezde Sultan Ábý Saıd Bahadúr dúnıeden ozady da bul shyǵarmamen tanysa almaıdy. Shyǵarmanyń aty “Shahnama-ıe Chıngızı” dep ataǵan sebebi Fırdaýsıdyń tanymal “Shahnama” poemasyna eliktep tańdaǵanyn avtor ózi eńbeginde atap kórsetken. Óleń túrinde baıandalǵan tarıhı oqıǵada Deshti Qypshaq jerin mekendegen kóptegen túrik taıpalary, búgingi Qazaqstannyń jer-sý ataýlaryna qatysty ataýlar kóptep kezdesedi. Atalmysh jyrdyń birneshe nusqasy bar. Onyń biri Májilis kitaphanasynda saqtalsa, endi biri Tegeran ýnıversıteti Ortalyq kitaphanasynda saqtalǵan. Ádette tarıhı jyrlardy halyqtyń eńsesin kóterý maqsatynda jazatyn bolǵan. Alaıda Shyńǵys han jáne onyń urpaqtarynyń erligine arnalǵan jyrdy jazýdaǵy maqsaty ne edi degen zańdy suraq týyndaıdy. Shamsýddın Kashanı aqyn retinde elge keńinen tanylyp kete qoımaıdy. Sondyqtan avtor sol kezdegi Irandaǵy bıleýshi Sultan Abý Saıd Bahadúrdi tańqaldyrý úshin jáne sol arqyly óziniń aqyndyq qabiletin kórsetý úshin osy jyrdy jazǵanyn ańǵarý qıyn emes. Alaıda mońǵoldardyń Irandaǵy bıligi tusynda parsy tilinde Shyńǵys han men onyń urpaqtarynyń erlikterin dáriptegen shyǵarmalar jazylǵan bolatyn. Olar: Jamıǵ at-taýarıh, Jahangýshaı Jýveını, Tarıh-ı Vassaf, Tarıh-ı Hafız Abrý jáne t.b. Zertteýshilerdiń pikirinshe osynshama aýqymdy eńbekterdiń tasasynda qalyp qalǵan bul tarıhı jyr áli de tıisti baǵasyn almaǵan.
Taǵy bir nazar aýdartqan shyǵarma “Qashǵar tarıhy” dep atalady. Ataýy shartty túrde berilgen degen málimetti qoljazbanyń forza betinen kezdestiremiz. Bul shyǵarma basynda túrik (osman) tilinde Osman sultandarynyń tapsyrysymen jazylǵan. Biraq ile-shala parsy tiline aýdarylǵan. Negizgi avtor – Muhammed Atıfbek. Al parsy tiline sol kezdegi Iran shahy Nasıraddınniń tapsyrysymen aýdarylǵan. Aýdarmashy – Qajar áýleti patsha saraıynyń bas aýdarmashysy «tárjimá bashı» Muhammed Hasan han. Aýdarma 1303 jyly 20 shaǵbanda jazylǵan (1886), al 1307-jyly (1890) Mırza Rıza ıbn Álı Nasaýajı qaıta kóshirgen. Aýdarmashy «Jarrah» degen laqab atpen tanylǵan. Muhammed Atıfbek bul shyǵarmany 1886 jylǵa deıin jazǵany belgili. Shyǵarmada Qashǵarda bılik qurǵan bıleýshiler Ámir Temir zamanynan bastap XIX-ǵasyrǵa deıingi tarıhy qysqasha baıandalady. Mańyzdy qalalary retinde Aqsý, Iarkend sekildi qalalardy atap kórsetedi. Sonymen qatar Aýǵanstan, Kabýl, Badahshan, Pamır, Horezm jáne Qypshaqııa jeri týraly da qyzyqty málimetter qamtylǵan. Bir qyzyǵy “Qypshaqııa jeri týraly baıandadym endi osy jerde bılik qurǵan patshalardyń atyn keltireıin dep” tablıa túrinde Qypshaqııa bıleýshileriniń tizimin beredi. Tablıada patshanyń aty-jóni men dúnıe salǵan jyldary kórsetilgen. Tizimniń basynda Jýchı han ıbn Chıngız han tursa, eń sońynda Shah Ahmad han tur.
Sonymen qatar, tablıada ár hannyń bıligi tusynda oryn alǵan mańyzdy tarıhı oqıǵalar jazylǵan. Bul jazýlar dıoganaldy túrde jáne usaq áriptermen jazylǵandyqtan oqylýy qıyn ekenin aıta ketken jón. Budan basqa Horezm aımaǵyn baıandaǵanda onda negizinen tórt mańyzdy taıpalar birlestigi bar ekendigi aıtalady. Olar: qańly-qypshaq, únkúl-mańǵyt, uıǵyr-taıman (múmkin naıman?) jáne qııat-qońyrat. Bılik negizinen sońǵy toptyń qolynda dep jazady avtor. Bul shyǵarmada Qalmýqstan memleketi, ıaǵnı qalmaqtar týraly da birshama málimetter kezdesedi. Olardyń 150 taıpadan turatyny men taıpalyq erekshelikteri de sóz bolady. Bir qyzyǵy aýdarmashy Muhammad Hasan han avtordyń sózin aýdaryp qana qoımaı oǵan qosymsha túsinikter men tolyqtyrýlar jasaǵan. Mysaly Aýǵanstan dep atalatyn shaǵyn bólimniń aýdarmasynan keıin «Aýdarmashydan qosymsha» dep jazyp onyń astyna avtor Aýǵanstan týraly az jazǵandyqtan bul málimetti tolyqtyrýdy jón sanadym dep birshama málimetterdi aýdarmashynyń ózi qosyp jazǵan. Odan basqa «Ǵıbrat» dep taqyryp qoıyp osy patshalardyń, bıleýshilerdiń, sultandardyń ómirinen ne túıemiz dep aýdarmashy suraq qoıady. Sosyn sol suraqqa ózi jaýap beredi. Islam áliminde birlik joq, bıleýshiler birigip bas kóterip bir-birine bolysyp, qajet jerinde kelisip bılik qurýdy bilmeıdi. Sol sebepti de artta qalyp barady. Bir kezderi ulan baıtaq jerge ıe bolǵan ulystar bul kúnderi aǵylshyndar men orystardyń qyspaǵanda qaldy dep ashynady. Bul sózderge qarap aýdarmashynyń osy eńbekti aýdarǵan kezi XIX ǵasyrdyń aýyr da ay shyndyǵyn jetkizýge tyrysqanyn ańǵarý qıyn emes. Sondaı-aq aýdarmashynyń kózi ashyq, birneshe bildi meńgergen, aǵartýshy ári ıslam elderiniń birligin qalaǵan azamat ekenin baıqaımyz. Jalpy, shyǵarma qaı jaǵynan alyp qarasaq ta qyzyqty jáne san alýan málimetterge toly.
Budan basqa qolǵa túsken taǵy bir shyǵarma «Aýǵan, Qabýl, Buhara, Hıýa jáne Qoqand bıleýshileriniń tarıhy» dep atalady. Bul eńbektiń avtory – Mır Ábdýl Karım Buharı. Shyǵarmanyń avtory Buhara handyǵynyń bıligine Ámır Haıdar tóreniń (1775-1826) bılikke kelgen (1800-1826) jyldarynda ómir súrgen. Buhara hanynyń elshisi Mırza Muhammed Iýsýf ıbn Sýfı Rajap Baı Kıshı Býharı 1222/1807 jyly Osman sultanynyń saraıyna, ıaǵnı Stambulǵa elshi retinde bir top adammen attanady. Mır Ábdýl Karım Býharı atalmysh elshiniń bas hatshysy retinde birge attanady. Máskeý arqyly uzaq jol júrip Stambulǵa keledi. Bul kezde Osman ımperatorlyǵynyń taǵynda Mustafa IV (1779-1808) otyrǵan. Bar joǵy eki jyl ǵana (1807-1808) bılikti bolǵan Mustafa tórtinshiniń tusy tarıhı oqıǵalarǵa toly kezeń. Al Buharadan Stambulǵa attanǵan elshiliktiń ókilderi jolǵa shyqqan soń bir jyl ótken soń barlyǵy derlik opat bolady. Jalǵyz tiri qalǵan tarıhı oqıǵalardyń kýágeri Mır Ábdýl Karım Osman sultandarynyń saraıynda qalyp, óz estelikterin baıandap ony esep berý retinde (otchet) jazyp shyǵady. Elshilikke attanǵan bir top adamnyń qalaı qaza tapqandary týraly Mır Ábdýl Karım eshbir málimet bermeıdi. Ádette elshilikke attanǵanda sol kezdegi qalyptasqan dástúr boıynsha elshilik quramyna saqshylar, jol bastaýshylar men aspazdardan basqa tilmáshtar, mámile jasasqanda sharıǵat turǵysynan aqyl-keńes beretin sheıh ne moldalar, saıasat máselesi boıynsha aqyl-keńes beretin keńesshiler, hat pen gramotalardy qujat retinde daıyndaıtyn kásibı kóshirýshiler men bas hatshy alys jolǵa attanatyn bolǵan. Buhara elshisi de uzaq ta qaterli saparǵa Máskeý arqyly attanǵanda osyndaı bir top adammen attanǵany belgili. Biraq ne sebepten bári bir jylǵa jetpeı kóz jumyp, tek qana bas hatshy tiri qalady degen suraq óz zertteýshilerin kútedi. Al bul eńbektiń avtory ári Buhara elshiniń bas hatshysy Mır Ábdýl Karım sóz joq bilimdi, birneshe til bilgen, tarıhty jaqsy meńgergen adam ekenin jazǵan shyǵarmasyna qarap bilemiz. Mır Ábdýl Karım «Ózbek handary týraly baıan» bóliminde Nádir shah Úndistannan qaıtyp oralǵanda Buharanyń bıleýshisi Abýl Faız Sýbhankýlı han (Ábilpeıiz han) – Shyńǵys han áýletinen shyqqan bıleýshi bolatyn. Horezmde Elbarys han qazaq – ol da Shyńǵys han áýletinen shyqqan – bıleýshi edi dep jazady. Sonymen qatar Horezm, Hıýa týraly baıandaǵanda qazaqtar týraly málimetter kezdesip otyrady. Bul oqıǵalar XVIII-XIX ǵasyrlar arasyna tıesili ekenin aıta ketken jón. Parsy tilindegi shyǵarmalarǵa tán arasynda óleń shýmaqtary da kezdesedi. Bul eńbektiń zerttelýi XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy Hıýa men Buhara handyǵy men oǵan kórshiles elder, ásirese sol kezdegi Horezm men Hıýa mańynda ómir súrgen qazaqtardyń tarıhyn zertteýge ózindik úlesin qosady degen oıdamyz.
Iran qoljazba qorlarynan tabylǵan taǵy bir qoljazba - “Hıkmatı Sýltan Hodja Ahmad Iasavı” dep atalady. Bul shyǵarma shaǵataı túrik tilinde jazylǵan. Qoljazba Tegeran qalasyndaǵy Májilis kitaphanasynyń qoljazba qorynda saqtalǵan. Biraq týra osy atpen katalogqa nemese elektrondy kartotekaǵa enbegen. Shyǵarmanyń kitaphanada saqtalǵan aty – “Asarı Shah Mashrab Namanganı” (Shah Mashrab Namanganıdyń eńbegi). Barlyǵy 270 paraqtan turatyn qoljazbany katalog qurastyrýshylar birtutas eńbek dep oılaǵan bolsa kerek. Sondyqtan shyǵarmaǵa bir ǵana at bergen. Biraq bul qoljazbany paraqtaı otyryp basynda bir shyǵarma, ıaǵnı Shah Mashrabtyń dıýany, al ekinshi jartysy Qoja Ahmet Iasaýıdiń Dıýan hıkmet shyǵarmasy ekendigine kóz jetkizildi. Shah Mashrab – ózbek klassıkalyq ádebıetiniń ókili Boborahım Mashrab (1657-1711). Sopylyq tarıqatta bolǵan jáne sopylyq sarynda óleńder jazǵan aqyndy Shah Mashrab dep atap ketken. Sopylyq oılary úshin kóptegen qysymǵa ushyraǵan aqyn Aýǵanstan, odan ary Úndistan jerine ketýge májbúr bolyp aqyr sońynda Balh ámirshisi ony darǵa asyp óltirýge buıryq beredi. Al qoljazbanyń ekinshi bóliminde kezdesetin Qoja Ahmet Iasaýıdyń “Dıýanı hıkmet” shyǵarmasyna kelsek, bul Iran jerinde saqtalǵan osy attas Iasaýı jınaǵynyń úshinshi nusqasy deýge bolady. Buǵan deıin Iran kitaphanalarynan “Dıýanı hıkmettiń” eki qoljazbasy tabylǵan bolatyn. Májilis kitaphanasynyń 45 tomdyq katalogynyń eshbir jerinde aty atalmaǵan “Dıýanı hıkmet” osylaısha kezdeısoq Shah Mashrab dıýanymen birge bir qoljazba etip kóshirilýine baılanysty tabylyp otyr. Bul degenimiz Iran kitaphanalarynda áli de Qoja Ahmet Iasaýıdyń “Dıýanı hıkmet” nusqalarynyń tabylýy múmkin ekendigin bildirse kerek. Ekinshi jaǵynan “Dıýanı hıkmet” shyǵarmasy tek túrik halyqtarynyń arasyna ǵana emes, parsy tildester arasyna da keń taraǵanyn bildiredi. Orta ǵasyrlardan bastap hıkmetter jınaǵy Iran, Úndistan jáne Anadoly jerine deıin keń taraǵany belgili. Odan qala berse, Iran jerinde kóptegen túriktildes halyqtardyń turatynyn, tipti qazaq qandastar men túrkmenderdiń jappaı qýǵyn-súrgin kezinde Irandy bas saýǵalaǵanyn eskergende keıbir qoljazbalar osy kezderde Iran jerine jetkizilýi múmkin dep shamalaýǵa bolady.
Qoryta aıtqanda, «Arhıv – 2025» baǵdarlamasy aıasynda Tegeran qalasyndaǵy kitaphana qorlarynan birqatar qoljazbalardyń kóshirmeleri elge ákelindi. Qoljazbalarmen jumys isteý úlken yjdaǵattylyq pen uzaq ýaqytty talap etetini belgili. Olaı bolsa, aldaǵy ýaqytta bul jumys óz jalǵasyn tabady dep senemiz. Aldaǵy ýaqytta elge ákelingen qoljazbalar zerttelip, ǵylymı aınalymǵa enetin bolady.
Ǵalııa Qambarbekova,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasy
Shyǵystaný fakýlteti
