Aza künı. Näubet pen zūlmat qūrbandaryna myŋ taǧzym

Bügın – Saiasi quǧyn-sürgın jäne Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı. Būl kün 1997 jyldan bastap sol kezdegı prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jarlyǧymen resmi türde atalyp ötıledı. Alaida Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu Sovet odaǧy ydyramai tūryp bastalǧan. 1992 jyly Aşarşylyq apatyna 60 jyl tolyp, sol kezde Aza künı retınde atalyp, eske alu şaralary ötedı. Otyzynşy jyldarǧy näubet pen zūlmatta qaza tapqandar sanyn sol kezdegı baspasöz 4 mln dep körsetken. Qazaq halqynyŋ eleulı bölıgı, onyŋ ışınde süt betıne şyǧar elitasyna qarsy ūiymdastyrylǧan saiasi repressiiaǧa qazır 90 jyldan asyp otyr. Seksenınşı jyldardyŋ soŋy -toqsanynşy jyldardyŋ basyndaǧy Alaş arystarynyŋ aqtaluy saiasi jaŋǧyru men ūlttyq kelbettı aiqyndaudyŋ basy tärızdı körıngen. Alaida sovet imperiiasynyŋ qanqūily saiasaty adamdardyŋ sanasynan bırden öşe qoiǧan joq. Alaida Aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn zertteu eş uaqytta toqtap qalmaq emes. Soŋǧy jyldary, 2020 jyly saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau üşın prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bastamasymen memlekettık komissiia qūryldy. Memlekettık komissiianyŋ basty mındetı – keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanatyna qatysty tarihi ädılettılıktı tolyq qalpyna keltıru. 2022 jyly memlekettık komissiia jūmysynyŋ nätijesınde saiasi quǧyn-sürgın tarihyna arnalǧan materialdar men qūjattardyŋ 31 tomdyq jinaǧy jaryq kördı. Kıtaptar HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ türlı sanattaryna qatysty būryn jariialanbaǧan arhiv qūjattary men materialdarynan qūralǧan. Degenmen, bügınde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary tolyq aqtaldy ma degen sūraqqa tolymdy jauap bolmai tūr. Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Zäureş Saqtaǧanovanyŋ aituynşa, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary älı de tolyqtai zerttelmedı. Degenmen, tolyq aqtalu üşın uaqyt qajet. Aituynşa, tarih asyǧystyqty kötermeidı. «Bügıngı künı tarihşylar saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ aqtalmai qalǧan derekter qoryn jasaumen ainalysuda. Qūjattardy zerdelegennen keiın ǧalymdar quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ tolyq beinesın qalpyna keltıredı jäne saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ qazaqstandyq bıryŋǧai respublikalyq derekter bazasy qūrylady dep senemız. Rebalitasiia aqtau şaralary tez jürgıze salatyn bır rettık prosess emes. Mūndai materialdardy daiyndau üşın belgılı bır uaqyt qajet. Jalpy, soŋǧy 80 jyldaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau prosesın 5 kezeŋge bölıp körsetuge bolady:

• Reablitasiia kezeŋı – 1953-1960 jyldar;
• Reablitasiianyŋ ekınşı kezeŋı – 1989-1990 jyldar;
• üşınşı kezeŋ – 1993-1998 jyldar;
• törtınşı kezeŋ – 2000-2014 jyldar;
• besınşı kezeŋ – 2020 jyldan bastap.

1989 jyly Nobel syilyǧynyŋ laureaty Andrei Saharovtyŋ ūiytqy boluymen qūrylǧan «Memorial» ūiymy sovet kezeŋındegı repressiialardy köptep äşkereledı. «Memorialdyŋ»  aqparaty boiynşa, 1954-1965 jyldar aralyǧynda 500 myŋǧa juyq adam aqtaldy. 1960-1978 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda 7112 azamat aqtaldy,-» deidı Zäureş Saqtaǧanova. Onyŋ aituynşa, bügıngı taŋda ǧalymdar saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ aqtalmaǧan sanattaryn anyqtap, olardy aqtau joldary men şaralaryn qarastyruda. Osy uaqytqa deiın aqtalmai kelgen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ qazaqstandyqtardyŋ elektrondy bazasy jasaluda. Ǧalymdar men zaŋgerlerdıŋ jasaǧan tūjyrymdary negızınde arnaiy mūraǧattar men memlekettık mūraǧattar qoryndaǧy qūpiiasy joq materialdardy qosymşa zerdeleu, mūraǧat qūjattaryn qūpiiasyzdandyru jūmystary aiaqtalady dep senemın. Bıraq būl jūmys bır rettık nauqan bolmauy kerek jäne bolmaidy da  dep oilaimyn. Būl jyldar boiy jürgızılgen zertteu jūmysy. Öitkenı tarih asyǧystyq pen mäjbürlı prosesterdı ūnatpaidy», - deidı Zäureş Saqtaǧanova. Bügın - naqaqtan ketkenderdıŋ äruaǧy aldynda myŋ märtebe bas iıp taǧzym etetın kün. Repressiia, Aşarşylyq, zūlmat pen näubet – osynyŋ bärınıŋ obaly Sovet memleketınıŋ moinynda, sol kezdegı jetekşı qyzyl partiianyŋ moinynda...

Dana Nūrmūhanbet  

”Adyrna” ūlttyq portaly