Tübı bır türkıler: Başqūrttar

Başqūrttar  - Resei Federasiiasynyŋ qūramyndaǧy Başqūrtstan respublikasynyŋ baiyrǧy halqy. Bükil älemdik jiyntyq sany 1990 myŋdai (2009). Olardyŋ 27 paiyzy öz respublikasynan tys ölkeni mekendeidi. Qazaqstanda başqūrt halqynyŋ 21 ökılı tūrady. Özderin başqort deidi. Qaisybir körşi halyqtar olardy istäk dep ataǧan eken. Keibir zertteuşiler başqūrt atauyn tatardyŋ başqa iurt (özge jūrt) sözimen bailanystyrady. Qazirgi tatar ūltynyŋ qūramyna kirgen teptiarler de başqūrtqa jaqyn etnografiialyq qauym. Başqūrttar körşiles Orynbor, Cheliabi, Qorǧan, Saratov, Samara, Perm oblystaryn da mekendeidi. Olardyŋ şaǧyn toby Qazaqstan men Orta Aziiada bar. Antropologiialyq jaǧynan başqūrttar bir tekti emes. Soltüstik-batysyndaǧylar europeidtik näsıldiŋ şyǧys tobyna jatady. Bir böligi auyspaly Oral näsıliniŋ subural tobyn qūraidy. Oŋtüstik - şyǧysyndaǧylar qazaqtar sekıldı tūran näsıline juyqtaidy. Mūsylman dininiŋ sunnit būtaǧyn tūtynady. Başqūrt halqynyŋ tili men mädenietiniŋ, etnogeneziniŋ birjolata qalyptasuyna VII-X ǧasyrlardaǧy är aluan türki taipalary, işinara finno -ugor taipalary, äsırese HI ǧasyrdaǧy qypşaq taipasynyŋ yqpaly şeşuşi äser etti. Başqūrttar - ata qonysyn ǧasyrlar boiy syrtqy jaudan qorǧap kelgen jauynger halyq. Alaida 1229 jyldan bastap eki ǧasyrdan astam uaqytqa sozylǧan monǧol ezgisi halyqty auyr küizeliske ūşyratyp, saiasi-äleumettik jaǧdaiyn qūldyratty. 1555-1557 jyldary orys memleketi  başqūrt jerin öz otaryna ainaldyrdy. Şaruaşylyqqa qolaily başqūrt jerine qonys audarǧan kelimsekter jergilikti halyqty ata qonysynan yǧystyrumen boldy. Erterekte myŋdap mal aidap, üiir-üiir jylqy baqsa, ol zaman kelmeske ketti. Keŋbaitaq qūtty qonysynda jaz jailauda, qüz küzekte, qys qystauda emin-erkin tirşilik etken halyq tyǧyryqqa tireldi. Endi jazdai masairap, qystai qaltyrap aşyǧudy jaǧdai kötermeitindikten, basqa halyqtardyŋ tūrmys-tirşiliginen köp närse üirenu kerek boldy. Qonys tarylyp, köşip-qonu mümkin bolmai qaldy. Otyryqşy tūrmysqa tolyqtai köşip ülgirmegendikten, eginşilik pen basqa käsıpşilikti tolyqtai meŋgerip ketpegendikten, qarapaiym halyq myŋdap öz mekenin tastap, aǧaş daiarlauǧa, jük tasuǧa, mausymdyq jūmysqa jaldandy, rudnikte istedi, balyq aulaumen ainalysty. Kememen, qaiyqpen jük tasydy. Olar aiausyz qanauǧa ūşyrady. Būqar jyrau babamyzdyŋ «el menen jer egiz» dep aitqanyndai, elinen, jerinen aiyru-kimge bolsa da auyr qasiret. 1798 jyly eldi basqarudyŋ kantondyq jüiesi engizildi. Başqūrttardy is jüzindegi äskeri sosloviege ainaldyrǧan kantondyq jüie 1865 jylǧa deiin sozyldy. Orys missionerleriniŋ başqūrt halqyn şoqyndyryp, sol arqyly orystandyru äreketi jūrtşylyq narazylyǧyn odan äri örşitti. Quǧyn-sürginge ūşyraǧan halyq XVII-XVIII ǧasyrda ondaǧan ret köterilis jasady. 1773-1775 jyldaǧy Emelian Pugachev bastaǧan şarualar köterilisine başqūrttar belsene qatysty. Batyrşa dep atap ketken molda Abdolla Aliev halyqqa ündeu taratyp, başqūrt, qazaq taǧy basqa tuystas, dindes halyqtardy yntymaqtasyp biriguge, orys otarşylaryna qarsy din üşin «qasietti ǧazauat soǧysyn» aşuǧa şaqyrǧan. 1755 jyly mūzdai qarulanǧan 50 myŋ otarşylar äskerı naşar qarulanǧan halyq jasaǧyna qarsy şyqty. Bölip al da, bilei ber saiasatyn jürgizip, patşa ökimeti alauyzdyq tudyryp, körşiles tuys halyqtardy başqūrttarǧa aidap saldy, köterilisşilerdiŋ mal-mülkin bölip bermek bop qyzyqtyrdy. Erjürek başqūrt halqy otarşylardyŋ otty qaruyna qarsy tūra almai, köterilis jeŋiliske ūşyrady. San myŋ adam qūrban boldy, quǧyn-sürginge ūşyrady. El basyna auyr kün tuyp, balapan basyna, tūrymtai tūsyna derliktei qiyn-qystau kezeŋde başqūrt, qazaq halyqtarynyŋ bir-birine demeu, süieniş bolǧan kezi az emes. Būl joly da eki halyqtyŋ erjürek ūlandary jazalauşy jasaqqa birigip qarsy tūrdy. Jaiyqtan ötip, qazaqtardy panalaǧan başqūrt jasaqşylaryn ūstap beru turaly Orynbor gubernatorynyŋ talabyn oryndaudan jergilikti halyq bas tartty. Halyqtyŋ jappai narazylyǧynan qauiptengen otarşyl ökimet başqūrttarǧa atylatyn qaru-jaraq ūstauǧa, satyp aluǧa tyiym saldy. Temir ūstahanalaryn jabu, halyq jiynyn ötkizbeu sekildi qatal şaralar qoldandy. Başqūrt jeriniŋ metropoliiaǧa jaqyn boluy, üsti-üstine aǧylyp kelip jatqan qara şekpendilerdiŋ zorlyq-zombylyǧy, köp ǧasyrǧa sozylǧan bodandyq kiiz tuyrlyqty, qyl qūiryqty batyr eldi, bir kezderi arystanşa alysyp, jolbarysşa jūlysqan saiypqyran jauynger halyqty bügejekteu, jaltaqtau etip, jigeri qūm, tili tozǧan, namysy öşken ūlysqa ainaldyra jazdady  dep sipattauşylar da boldy. «Gliadia na nyneşnih başkir, trudno predstavit sebe, chto eşe tak nedavno oni sostavliali silnyi i voinstvennyi narod, cherez kakih-nibud sto let nelzia i uznat etogo buinogo i otvajnogo naroda. Mejdu tem ih mojno schitat liudmi ochen sposobnymi, oni ne tolko obladaiut zdravym smyslom, no predusmotritelny i nahodchivy», - dep jazypty HIH ǧasyrdyŋ  orta kezinde (Narody Rossii, II t.,Spb., 1886. S. 105-109). 1897-1959 jyldar  aralyǧynda Edil jaǧalauyndaǧy üş türki halqy men orystar sanynyŋ ösu deŋgeii mynadai eken. Orystar 55,4 millionnan 114113,6 myŋǧa, tatarlar 3787,1 myŋnan 4967,7 myŋǧa, chuvaştar 842,8 myŋnan 1469,8 myŋǧa ösken. Būdan körip otyrǧanymyzdai, orystar sany 62 jylda eki eseden astam össe, chuvaştar 74,4%-ke, tatarlar 31,2%-ke ǧana köbeigen. Al başqūrttardyŋ sany 1449 myŋ adamnan 989 myŋǧa, demek bir jarym esedei kemip ketipti. Halyq sanynyŋ öz mäninde öse almauynyŋ taǧy bir sebebi assimiliasiianyŋ keri äserinen ekeni belgili. Erterekte başqūrttyŋ jartysyna juyǧy tatar tilinde söilegen. Keŋes ökimeti kezinde orys tildi başqūttar sany da kürt köbeidi. Dätke quat bolar bir närse halyqtyŋ ūlttyq sanasynyŋ ösip jetiluimen, 40-jyldardan bastap başqūrt tilin ana tilim dep tanuşylar paiyzy baiau da bolsa ösip keledi. 1959 jyly 348,7 myŋ başqūrt, demek halyqtyŋ baqandai 35 paiyzy tatar tilin ana tilim dep tanyǧan. Äsırese respublikanyŋ batysy men soltüstik öŋirindegi başqūrttardyŋ tūrmys-tirşiligi, mädenieti men tili tatarǧa auyp ketken. Öz ūltynyŋ tilin ana tilim dep tanyǧandar 63 jylda bylaişa özgergen:    

	1926	1959	1970	1979	1989
Başqūrt	54%	61,9%	66,2%	67,0%	72,2%
Tatar	98%	92,1%	89,2%	85,9%	83,2%
Chuvaş	99%	90,8%	86,9%	81,7%	78,2%

  Demek tatar men chuvaştarda būl körsetkiş birtindep kemip otyrsa, öz halqynyŋ tilin ana tilim dep tanyǧan başqūrt halqynyŋ paiyzy ösip otyrǧan. Başqūrt tili türki tilderiniŋ qypşaq būtaǧyna jatady. Türkologtardyŋ aituynşa, tatar tiliniŋ sözdik qorynda başqūrt tilinde joq söz köp emes. Basty aiyrmaşylyǧy - arabizm men farsizm tatar tilimen salystyrǧanda başqūrt tilinde azyraq. Özge qypşaq tilindegi s ornyna h, z fonemalary qoldanylady: süt-üöt, alsa-alüa, bas-baz, eski-izke. Eresek başqūrttar tügeldei tatar, orys tilderinde söilei alady. Başqūrt tili - orys tilimen qatar Başqūrtstan Respublikasynyŋ memlekettık tili. Tili men mädenieti, qorşaǧan ortasy tatarǧa jaqyn bolǧanmen, başqūrt aǧaiyndardyŋ ūlttyq psihologiiasynda, nanym-senimi men tūrmys-tirşiliginde qazaqqa ūqsastyǧy basym. Otarşylardyŋ quǧyn-sürgininen köp zardap şekken qazaq pen başqūrttyŋ taǧdyr-talaiy bir. Ekı halyqtyŋ da ziialylary azattyqqa ūmtyldy. Olardyŋ boiynda küreskerdıŋ qany tulap jatty. Halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtaǧany üşın quǧyn-sürgınge ūşyrady. Eki halyq dombyranyŋ qos işegindei egiz. Bizdiŋ myŋjyldyqtan astam uaqyt kele jatqan ortaq tilimiz ben dinimiz, salt-ǧūrpymyz ben tarihymyz, önerimiz ben mädenietimiz bar. Başqūrt - auzyndaǧysyn özgege jyryp beretin jomart, aqşelek halyq. Öte meimandos, qonaq talǧamaidy, üiine kelgen adamnan baryn aiamaidy. Başqūrt pen qazaqtyŋ bir-biriniŋ boiyndaǧy keŋpeiildik, jomarttyq, qaiyrymdylyq, qauymşyldyq tärizdi igi qasietin, ūqsastyǧyn däl tanyp, tabysyp, jarasyp ketetinin körip jürmiz. Qazaqtar būryn başqūrt elıne arqasyn tırep jatqan. Oŋtüstik Oraldaǧy Orynbor, Cheliabi men Qorǧan öŋiri ejelden irgesi bir başqūrt pen qazaqtyŋ ortaq mekeni bolǧan. Ökinişke orai, tüp-tamyry bir eki halyqtyŋ arasyn ajyratyp atalǧan üş oblys Resei qūramyndaǧy ölkege ainalyp, el tūtastyqtan airylyp, barys-kelis saiabyrsyp qalǧan. Köptegen maqal-mätel men naqyl sözderımız de ekı halyqqa ortaq. Mysaly: Alǧys alǧan – aman, qarǧys alǧan – tämam. Tura sözdıŋ toqpaǧy myqty. Köp söz jalǧansyz bolmas. Tıl üşın bas jauap beredı. Jaqsy kısı järdemşıl. Jylan uy tısınde, adam uy ışınde. Bılısıŋe qarai jürısıŋ. Başqūrttyŋ tartymdy da qarapaiym beineleu öneri, ūstalyq, zergerlik, sändik būiymdary tatar, qazaq taǧy basqa tuys halyqtardyŋ körkem oiularyna ūqsas. Qaiystan, teriden jasalǧan būiymdar, er-saiman, üi jihazy, ydys-aiaǧy, kiiz basu, kilem men tekemet toqu käsibi de qypşaq ūlystarynyŋ bärıne derlik ortaq. Erte kezden-aq eginşilik pen mal şaruaşylyǧy qatar damyp keledi. Qoi-eşki men siyr köp ösiriledi. Emdik qasieti mol qymyzy men eti üşin jylqy baǧylady. Qymyzdy teriden keŋ etip tigilgen ülken sabada daiarlaidy. Ūlttyq taǧamy tatar men qazaqtyŋ ūlttyq taǧamdaryna ūqsas, et pen süt taǧamyn molynan tūtynady.  Jazda süt taǧamyn basym jaratady, oǧan airan, qatyq, qūrt, irimşik, sary mai, qaimaq, qymyz jatady. Sonymen qatar şäiqūmar halyq. Nannyŋ iyuasa, bauyrsaq, toqaş sekildi türi bar. Et taǧamyna bişbarmaq pen qūldama (kespe köje) jatady. Qonaqqa qazy-qarta asady. Köpşilik arpa köje, ūn salǧan köje halma, balamyq, salma, churparia (pirojki) pisiredi, arpadan, zyǧyr men bidaidan talqan daiarlaidy. Ormandy jerde tūrǧandyqtan, omartamen ejelden ainalysyp, bal önımderın tūraqty paidalanady. Özen, köl jaǧalauyna jaqyn ornalasqan eldi mekenderi tatar aulyna ūqsaityn. Onda kiiz üi men jerden qazylǧan üiden bastap, kesekten, samannan tūrǧyzǧan, şymnan, böreneden qalanǧan üidiŋ tür-türi kezdesedi. Başqūrttyŋ rulyq-taipalyq bölinisi ǧasyrlar boiy jalǧasyp kelgen. Olar qūramynda iurmat, burzian, usergan, qypşaq, tabyn, qatai, miŋ t.b. bar 40 taipalyq odaqqa birikken. Şejire tarqatu-el tarihyn, baiyrǧy  bastaularyn barlap, zerdeleitin, ūlttyq bitim-bolmysymen tyǧyz qabysyp jatqan tūtas bir maǧlūmat. Qazan töŋkerısıne deiin rulyq qarym-qatynas işinara saqtalyp, birneşe tuys janūiasy aimaq, ara, tiuba atalatyn äuletke birigetin. Bes ataǧa deiin qyz alyspau ǧūrpy, ämeŋgerlik saqtalǧan-dy. Başqūrt aulynda, bükil başqūrt qauymynda äieldiŋ syiy, äielge qūrmet özgeşe bolatyn. Ajyrasu sirek. Äiel erinen ajyrasam dese, törkini būryn alǧan qalyŋmal qūnyn qaitaruǧa mäjbür bolady. Onsyz äiel ekinşi ret tūrmys qūra almaidy, balalardy da anasyna qaitarmaidy. Bailar eki, keide üş äiel alatyn. Äiel bala kötermese, ia dimkäs bolsa, kedeiler de qos qatyn alatyn. Qyz 15 jastan, jigit 17 jastan üilene beredi. Üilenu üş satydan tūrady. 1) Qūda tüsu yrymynda qalyŋmal tölenedi. Onyŋ qūramyna mal, aqşa, kiim-keşek türindegi kiit kiredi. Qūda şaqyrys ötkizip, qyzǧa jasau jasalady. 2) Qalyŋdyq törkininde neke qiiu toiy ötedi. 3) Eŋ ülken toi, üilenu toiy, qyz törkininde üş künge sozylady. Alǧaşqy küni qalyŋdyqtyŋ ata-anasy küieu jaǧyn kütedi. Kelesi küni qūdalar qyz törkinine syi-siiapat körsetip, qonaq etedi. Är aluan ūlttyq oiyn, at jarysy men baluandar küresin ūiymdastyrady. Soŋǧy küni qalyŋdyq ūzatylar aldynda syŋsu aityp, tuǧan-tuysqanyn aralap, qoştasady. Barǧan üige jeŋil-jelpi syi-taralǧy ūsynady. Är üi qyzǧa aqşa, mal t.b. syilyq  beredi. Jaŋa otauǧa kirip, aq bosaǧany attaǧasyn, dizerlep üş ret ata-enege, sosyn basqa tuystarǧa sälem jasaidy. Ūlyn üilendirgen ene bärın kelinine jüktep, özi bar jūmystan bosaityn. Başqūrttar jyl saiyn oraza men qūrban aityn, nauryz meiramyn atap ötedi. Köktemgi egis jūmysy tamamdalǧasyn sabantoi meiramy toilanady. Sabantoida ūlttyq oiyn türlerinen jarys ötkiziledi. Baluandar küresi, at jarysy ötedi. Başqūrttyŋ köp janrly auyz ädebieti qazaq folklorymen saryndas. «Qozy Körpeş – Baian sūlu», «Edıl - jaiyq», «Er Tarǧyn», «Alpamys» syndy epostyq, liro-epostyq jyrlarymyz da ortaq. Ejelde bızdıŋ halyqtardyŋ arasynda şekara da bolmaǧan. Bız qyz alysyp, qyz berısken halyqpyz. Syilastyǧymyzǧa eşqaşan syzat tüsken emes. Tūrmys-salt ertegileriniŋ basty keiipkeri taza tapqyrlyǧymen, aqyl-parasatymen ozbyrlyqqa qarsy tūryp jeŋip şyǧady. Tuyp-ösken mekenin, ata-saltyn, el-jūrtyn madaqtaityn qazaqtyŋ äleumettik saryndaǧy tolǧauyna ūqsas keŋ taraǧan erekşe jetilgen jyr qobaiyr atalady. Ony Säsen atalatyn jyrşy oryndaidy. Är aluan äuezben, syrly da şerli änmen aitylatyn «Salauat», «Azamat», «Ural» tärizdi tarihi jyrlar, köpşilik qypşaq ūlystaryna ortaq türli aŋyzdar el auzynan ūrpaqtan ūrpaqqa taraǧan. Qysqa, küldirgi-syqaq ertegileri kölämäs atalady. Epostyq jyrdy, tūrmys-salt pen mahabbat jyrlaryn muzyka aspaby süiemelimen jyrşylar ändetip oryndaidy. Än salu öneri damyǧan. Ol eki türli: 1) Ozon (ūzaq) köi-jai yrǧaqpen sozylyp aitylatyn än, būǧan köneden jetken liro-epikalyq änder de jatady. 2) Qysqa köi - şattyq dinamikaǧa negizdelgen, jyldam ekpinmen aitylady. Būl - bige arnalǧan än. Sondai-aq, äzil-syqaq pen tūrmystyq änder bar. Qazaqşa termege ūqsas taqpaq atalatyn küldirgi syqaq äni de jii aitylady. Mūŋdy yrǧaqpen oryndalatyn başqūrttyŋ keibir änderinen halyqtyŋ auyr taǧdyryn, arman-müddesin sezemiz. Mysaly, Ural, Tevkelev, Buranbai, Biiş-otarlyq ezgige qarsy şyǧarylǧan änder. Mūŋǧa toly mahabbat änderine Taştuǧai, Aşqadar, Zulhiza jatady. Ändi jeke dauyspen de, qosylyp ta, hormen de oryndaidy. Keŋ taraǧan muzyka aspabyna sybyzǧyǧa ūqsas mūŋdy ündi qūrai men qazaqtyŋ şaŋqobyzyna ūqsas qobyz atalatyn aspap jatady. Erterektegi eŋ keŋ taraǧan muzyka aspaby dombyra bolǧan eken. Bi öneri de birşama damyǧan. Toptalyp ta, jeke oryndauşylar da bileidi. Halyq tirşiligimen, tarihymen bailanysty tūrmys-salt bileri, lirikalyq bi, «Zulhizia», «Giulnazira» sekildi mahabbat bii, äzil-syqaq bii «Üş batyr» Başqūrttyŋ bi ansambliniŋ oryndauynda keŋinen tanymal. Keŋes ökimeti tūsynda opera men balet, simfoniia, siuita, romans janry damydy. Halyq teatry köptep aşyldy. Qazan töŋkerısıne deiin başqūrt ädebieti tatar tilinde damyp keldi. Başqūrt ädebi tili Keŋes ökimeti tūsynda qalyptasty dep jürmiz. Başqūrt halqynyŋ ūlttyq batyry, jauynger aqyn, suyryp-salma improvizator, jyrşy, talantty äskeri qolbasşy, jalyndy patriot, ügitşi Salavat Iýlaevtyŋ ereuil ruhy, äleumettik ideia men azamattyq pafos jyrlanatyn jalyndy poeziiasy HVIII ǧasyrdaǧy başqūrt ädebietiniŋ eŋ taŋdauly ülgisine jatady. Aǧartuşylyq baǧyttaǧy şyǧarmasymen mälim köp qyrly aqyn Aqmolla tuysqan başqūrt, qazaq, tatar halyqtary poeziiasynda birdei iz qaldyrǧan. Talantty aqyn äri qoǧam qairatkeri, ǧalym äri pedagog, tilşi äri audarmaşy, etnograf äri tarihşy M.Ümbetbaevtyŋ «Jädiger» atty jinaǧy 1897 jyly jaryq kördi. Zäki Uäli – başqūrt halqynyŋ baǧyna bıtken adam. Onyŋ aty 1990 jyldan bastap qana būqaraǧa mälım bola bastady. Oǧan deiın Uälidıŋ esımın atauǧa, eŋbekterın oquǧa tyiym salyndy. Zäki Uälidi – düniejüzılık deŋgeidegı ırı tūlǧa. Ol arab, parsy, ejelgı türık, orys, aǧylşyn, nemıs tılderın erkın meŋgergen jan. Qazan töŋkerısınen keiin köp janrly başqūrt jazba ädebieti damyp, köptegen tilge audaryldy. Bügingi Başqūrtstan - köp ūltty respublika. Jergilikti başqūrttar öz elindegi halyqtyŋ törtten bir böligindei, demek 25 paiyzyna juyq. Respublikadaǧy tatarlar san jaǧynan başqūrtpen teŋ tüsedi. Orystar bükil halyqtyŋ 44 paiyzyn qūraidy. Jüzdegen myŋ chuvaş, mari, mordva t.b. halyq ökilderi mekendeidi. Basqa halyqtar mūnda bırjola ornyǧyp qaldy. Ūltaralyq til-orys tili. Mūndai demografiialyq ahualda başqūrt aǧaiyndar üşin ana tilin memlekettik märtebege ie etuden auyr da zäru mäsele bolmai otyr. 1959 jyly 750 ūlttyq mektepte başqūrt balalarynyŋ jarym-jartysyna juyǧy ǧana bilim aldy. Respublikadaǧy 70 gazettiŋ 12 ǧana başqūrt tilinde jaryq körgen. Ūlttyq sezım – baryp tūrǧan şetın de näzık mäselenıŋ bırı. Öser buynnyŋ ana tiliniŋ uyzyna jaryp, tuǧan tildiŋ tūnyǧyna meiir qandyruy başqūrt halqynyŋ tarihi tanymynyŋ uyq-keregesin tikeitip, salt-dästüriniŋ irgesin bekitui üşin kerek-aq. Ana tilinde jetik söilei almaityn adamdardyŋ köbeie tüskenin ökinişpen eske ala otyryp, başqūrttyŋ halyq aqyny Mūstai Kärim bylai deidi: «Ana tili balaǧa ot basynan daridy, onyŋ besiktegi jörgekte jatqan kezinen qūlaǧyna siŋedi. Säl keşiktiŋ-aq, balaǧa öz ana tilin üiretude, beine bir şet tilin üiretkendegidei qiyndyqtarǧa duşar bolasyz. Balaǧa ot basynda, janūiada ana tilin üiretu, onyŋ öz halqynyŋ ruhani qazynalarynan susyndauyn qamtamasyz etu - joǧary adamgerşilikke sai qasietti paryz». Ūrpaq aldyndaǧy osyndai paryzdy eskerusiz qaldyru orny tolmas ökinişke ūryndyrmaq. Öz ūltyn ruhani jaǧynan tületudi maqsat tūtqan ziialy qauymnyŋ bastauymen 90-jyldardan keiin başqūrt tilin oqytyp üiretude biraz tyndyrylǧan şarua bar. El men halyqtyŋ danalyǧy öziniŋ ūlttyq müddesin dūrys tüsinuge qabilettiginde dep tüsinedi başqūrt ziialylary. Demek, är azamattyŋ adamdyq qasieti öz halqyn qūrmetteuimen, öz ana tilin erkin meŋgeruimen, ūltjandylyǧymen ölşenbek. Eldiŋ eldigine, erdiŋ erligine eleuli syn bolatyn kürdeli jaǧdaidyŋ tuatyn kezi bar. Başqūrtstanda öziniŋ tarihi taǧdyry jaǧynan köp ǧasyr boiy aluan türli, köp tildi halyq qūrylymy paida boldy. Ūlttyq izgilik, ūltaralyq qatynastaǧy tūraqtylyqty saqtau, äsırese orys halqymen däiekti qatynasty ornatu, qaişylyq pen tüsinispeuşiliktiŋ der kezinde aldyn alu başqūrt halqynyŋ qaita örleui üşin auadai qajet. Başqūrt jeriniŋ asty-üsti tūnǧan bailyq, jeriniŋ 40 paiyzy - orman. Är aluan şaruaşylyqqa qolaily suly-nuly, orman-toǧaily, qara topyraqty dalaly. Qymyzben emdeitin sanatorii, demalys üii köp. Qazba bailyqtyŋ tür-türi bar. Äsırese mūnai men gaz el ekonomikasyn köterudegi maŋyzdy bailyq közi bolyp otyr. Sol bailyq ūstaǧannyŋ qolynda, tistegenniŋ auzynda ketpesin desek, ony ūqyptylyqpen halyq müddesine jūmsai biluimiz kerek. Saiasi tiianaqtylyq, territoriialyq tūtastyq, äleumettik jetistik pen ekonomikalyq pärmendilik jaǧdaiynda ūlttyq qasiettiŋ altyn arqauyn saqtai bilu mäselesi de bügingi ziialy qauymdy tolǧandyruda. Dätke quat bolar bir närse jas türki memleketteriniŋ qol-aiaǧyn bauyryna jinap, eŋsesin kötere bastaǧan, bairaǧyn tigip boi tüzei bastaǧan şaǧynda demokratiialyq qaita qūrudyŋ arqasynda Başqūrt respublikasy Resei federasiiasy qūramynda airyqşa statusqa ie boldy. Öz eliniŋ halyqtyq sipatyn, ūlttyq bolmysyn qalyptastyruda til men dilge, ruh pen önegege, imandylyq pen adamgerşilikke negizdelgen ruhani bailyqty molaituǧa başqūrt aǧaiyndar zor män berude. Ūrpaq tärbiesi - bükil halyqtyq is degen qaǧidany basşylyqqa alǧan ziialy qauym öser ūrpaqty alǧyr da önerli, parasatty da bilimdi etip tärbieleu maqsatymen zamandar boiy ata-baba saralap jinaqtaǧan syndarly da saliqaly tälimdik dästürdi halyqtyq pedagogikamen, el tarihymen, mädenietimen, dini, ruhani qazynasymen tyǧyz astastyru jolynda maŋyzdy qadam jasauda. Başqūrttyŋ ūl-qyzdary «qylyqtyŋ kirşiksizi-kişipeiildik» degendi este tūtyp, ädepti attap, ibany iterip ketuden öz boiyn aulaq ūstaidy, abyroiyn berik saqtaidy. Ūzaq uaqyt syr bügip beimaǧlūm jatqan başqūrt halqynyŋ ruhani tarihyna qatysty aşy şyndyqty bügingi küni aşyp aitu tuǧan halqynyŋ bügini men bolaşaǧy turaly tanymdyq, taǧylymdyq jailardy eskerip, el irgesin tozdyrmau üşin kerek. Qazaq eli aǧaş uyqty, kiiz tuyrlyqty bir el bolǧan bauyrlas halyqqa zor iltipat bildirip, olardyŋ bügingi qam-qareketine, saiasi-äleumettik ahualyna köŋil bölip, aŋsap körisetin aǧaiynnyŋ irgesin alystatpai, jaqyndai tüsuine den qoiyp, jyly söz, igi tilekpen ruhani demeu bop otyr. Köne däuirden öziniŋ aqyl aitar aqsaqaly bar, tört tülik maly öriske tolyp myŋǧyryp jatqan başqūrt pen qazaq-tarihy ortaq, taǧdyrlas halyqtar. Erterekte köneköz qariialardyŋ eki halyqtyŋ bastan keşken zobalaŋy, jan-düniesin jaipap ötken şer tolǧauy, näubet qasireti, körgen qiianaty turaly kürsine aitqan ūzaq-sonar äŋgimesi kökiregiŋdi qars aiyratyndai bolatyn. Qazaq halqy başqūrt aǧaiyndardyŋ barşaǧa aian bauyrmaldyǧy men dos minezin qūrmet tūtady. Yntymaqtastyq tūrmys-tirşiligimizdiŋ mäni dep, babalarymyzdyŋ şynaiy da adal dostyqqa, bereke-birlikke ündegenin este tūtady. Kündik jolǧa şyqsa, kölik izdemeu, ailyq jolǧa şyqsa, azyq izdemeu-başqūrt pen qazaq halyqtary birliginiŋ belgisi ispetti. Osylarmen ölşenetin eldiŋ eldigin arymyzben, adamdyq jüregimizben alyp jüruge jazsyn!