Eýropa jurty qytaıǵa "lagerlerdi jabý" týraly eskertý aıtýyn sizder qalaı baǵalaısyzdar eken bilmedim, biraq óz basym buny basqa turǵydan baǵalaımyn. Áýel basta "lagerlerdi jabý, aqtalmaǵan ekonomıkalyq shyǵyndardy basqa salaǵa jumsaý" týraly oppozıııalyq pikir qytaıdyń ózinen týyp otyr. Buǵan qytaı ekonomıkasynyń turalaýy sebep bolsa, ekinshisi lagerge jumsalǵan qarjynyń aqtalmaýy janama bilte boldy. Qytaıdyń eki jyldan astam ýaqyttan beri lagerge jumsaǵan qarjysy, tipti kerek deseńiz sońǵy bes jyldan bergi "lager qarjysy" dalaǵa ketip joq bolǵan. Kerisinshe, shekara aımaqtardaǵy xalyqtardyń (tıbet, uıǵyr, qazaq tb) "kompartııaǵa senimsizdik tanytý" deıtin moraldyq hám ıdeıalogııalyq dertin asqyndyryp alǵan. Ólkelik bıýdjettiń negizgi bólegi "qaıta tárbıeleý lagerlerine" jumsalǵandyqtan aımaqtaǵy qarjy aınalymy turaqsyz xalge jetip, sonyń kesirinen Shyńjań ólkesinen mıllıondaǵan qytaı ishki qytaıǵa qaıta aýýyp ketken. Ólkeniń ár salasyna qarjy qosqan qytaıdyń qarjygerleri mıllıondaǵan shyǵynǵa batyp "shyńjańǵa qarjy qosýyn" birjolata toqtatqan. Bul úderis "shekara aımaqtardy jappaı ashý" deıtin memlekettik iri baǵdarlamanyń turalap qalýyna da ákep soǵyp otyr.
Aıta bersek qytaıda osyndaı ekonomıkalyq, áleýmettik ham moraldyq shyǵyndar óte kóp. Bul shyǵyn "xalyq quryltaıy" deıtin memlekettik jáne ólkelik jınalystarda ashyq aıtylmaǵanymen resmı bıliktiń ishki quryltaı jıyndarynda talqyǵa túsken. Sondaı-aq, qytaı zııalylary tarapynan oppozıııaly pikir de qalyptasqan. Bıleýshi tulǵa men bıleýshi partııaǵa "aqsaqaldar keńesi" syn-pikir aıta bastaǵan. Jalpy, Shyńjańdaǵy "qaıta tárbıeleý lageri" ǵana emes qytaıdyń sońǵy ekonomıkalyq, saıası jáne áleýmettik máseleleri týraly syn-pikir kóp aıtylǵan. Sol másele tóńireginde "shyńjań faktoryn" da tilge tıek etilip "ekonomıkalyq shyǵyndy ózgertý, qaıta reforma jasaý, saıası basshylyqtyń tártibin tekserý, qorǵanys salasyn ózgertý, syrtqy kúshterdiń reaksııasyn tejeý, shyǵyny kóp áskerı posttardy alyp tastaý, óńirdegi turaqtylyqty saqtaý, t.b birqansha ister talqylanǵan, qarar alynǵan. Iaǵnı, Eýropa "eskertý aıtsyn, aıtpasyn, qytaı onsyz da soǵan bettep bara jatqan" edi.
Eýropa jurty qytaıdy qalt jibermeı zerttep otyrǵandyqtan qytaıdyń osy jolǵa bettep bara jatqanyn kúni burtyn bilip otyr. Sondaı-aq qytaıdaǵy ózgeristerge dálme-dál jaǵalasa kep "eskertý" jasaýy onyń xalyqaralyq saıası arenadaǵy bedeline júz jylda bir keletin oraı degen sóz. Bunysy biz sııaqty sábı xalyqtardyń saıası sanasyna "Eýropa qytaıǵa eskertý berip, japqyzdy!"- degizbek. Biz de qytaıdyń shynynda ne bolyp jatqanynan shataǵymyz joq, Eýropaǵa "duǵa ǵyp" otyra beremiz!
Eki jyldan beri "shyńjań máselesi" týraly san-qıly aqparattarǵa kýá boldyq. Biraq, dál sol sátte qytaıdyń da ońaı ekonomıkalyq bodaý men moraldyq ham rýxanı shyǵyn bermegenin asa bile bermeımiz. Sizge mynadaı qyzyq derek aıtaıyn, mysaly, eki jyldan beri (2017-2019) Shyńjań ólkesin tárk qyp shetelge qashqan qazaq pen uıǵyrdyń uzyn sany uzasa neshe myń ǵana. Al, Shyńjań ólkesin tárk qyp ishki qytaıǵa qashqan qytaıdyń uzyn sany mıllıonnan asady. Qytaı qarjygerleriniń ekonomıkalyq shyǵyny neshe júz mıllıonnan asqan, sol sebepti olar "Shyńjań ólkesine qarjy qosýdan" túbegeıli sýynyp otyr. Basqa da áleýmettik, etnıkalyq jáne moraldyq shyǵyndar qanshama. Qytaı ortalyq úkimeti "aqtalmaǵan qarjynyń" ornyn toltyrý bylaı tursyn 50-60 jyldan beri qasyqtap jınaǵan sezikti máselelerdiń bodaýyn aldaǵy on, onbes jylda qaıta qalpyna keltire ala ma, belgisiz!
Dál osyndaı tusta Ortalyq Azııa elderine jaqsy múmkindik týyp tur. Tutas Ortalyq Azııanyń potenııaly arqyly kóp máseleni ortaq sheshýge múmkindik alamyz. Prezıdenttiń Reseıden keıingi Ózbekstan saparyn sondaı jáıtke baǵalaımyn. Basqasyn aldaǵy ýaqytta kóremiz.
Eldes Orda
