Qazaqstannyń qazirgi álemdegi róli men mártebesi onyń geosaıası jaǵdaıyna tikeleı baılanysty. Bul pozıııanyń mańyzdy aspektileriniń biri – mańyzdy aýmaqtar men geografııalyq túıinder men máselelerdi baqylaý múmkindigin beretindigi. Qazaqstan kontekstindegi geosaıası aspekt elimizdiń strategııalyq jaǵdaıy týraly talqylaýlardy jıi qozǵaıdy. Qazaqstan Eýrazııanyń ortalyǵynda, ıslam, Konfýıı men hrıstıan mádenıetteriniń qıylysynda, sonymen qosa saýda marshrýttarynyń toǵysýynda ornalasqan erekshe memleket. Sonymen qatar, joǵaryda atalǵan artyqshylyqtarǵa tabıǵı resýrstardyń kóptigin qosýymyzǵa da bolady.
Qazaqstan etnomádenı, dinı, tildik jáne ulttyq aspektilerde ártúrliligi bar kópultty memleket. Bizdiń elimiz kóptegen mádenı dástúrlerdi mura etken demokratııalyq, zaıyrly, ýnıtarlyq, konstıtýııalyq respýblıka retinde resmı túrde jarııalanǵan. Qazaqstannyń Eýrazııanyń qaq ortasynda biregeı ornalasýy, onyń baı tabıǵı resýrstary men turaqty ekonomıkasy onyń órkendeýine yqpal etip, eleýli tikeleı sheteldik ınvestıııalardy tartty. Al taý-ken metallýrgııa sektory JIÓ-niń edáýir bóligin quraıtyn munaı-gaz salasynan keıingi ekinshi iri salaǵa aınala aldy.
Kelesi mańyzdy aspekti ol bizdiń memleketimizdi 5 jyldan beri álemdik jáne halyqaralyq saıasatqa belsendi aralasyp kele jatqan Prezıdenttiń basqarýynda. Iaǵnı, Qasym- Jomart Toqaevtyń saıasaty óz kezeginde onyń Qazaqstan Prezıdenti retindegi rólimen baılanysty. Toqaev joǵaryda atalǵan aspektilerdiń barlyǵyn atqarýshy jáne bul saıası proesterge belsendi qatysýshy bolyp keledi, degenimen onyń Prezıdenttik ókilettiligin atqarý kezinde elimizde bolǵan kóptegen tótenshe jaǵdaılar men Qańtar oqıǵasy, bizdiń elimizge kórshi memleketterde bolyp jatqan janjaldar men halyqaralyq saıasattaǵy turaqsyzdyq Prezıdenttiń ustanyp otyrǵan saıası baǵdary men sharalarynyń, ony sheshýdegi tıimdiligi men erekshelikteri bar ekendigin kórsetýde.
Bul maqala Qasym-Jomart Toqaevtyń Qazaqstannyń 5 jyl Prezıdenti qyzmetin atqarýy kezindegi Qazaqstannyń geosaıasatyna, áleýmettik jáne ekonomıkalyq reformalarǵa qatysy bar atqarǵan jumystaryna sholý jasalynady.
- Toqaevtyń Qazaqstannyń saýda-ekonomıkalyq jáne logıstıka salasyna qatysty ustanǵan geosaıasaty
Qazaqstan geosaıasaty Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń basshylyǵymen 2019-2024 jyldar aralyǵynda eldiń álemdik arenadaǵy logıstıka men saýdadaǵy rólin nyǵaıtýǵa umtylysyn kórsetti. Bul birneshe negizgi aspektilerde kórinedi: Kólik jáne logıstıkalyq ınfraqurylymdardyń damýy Qazaqstannyń óńirdegi tranzıttik saýda ortalyǵyna aınalý úshin óziniń kóliktik jáne logıstıkalyq ınfraqurylymdaryn belsendi damytýǵa negiz burǵan. Buǵan temirjol jelisin, jol ınfraqurylymyn jáne teńiz porttaryn jańartý jáne keńeıtý kiredi.
Halyqaralyq saýda seriktestikterine ıntegraııasy boıynsha Qazaqstan Uly Jibek joly, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq jáne Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy sııaqty túrli halyqaralyq saýda jáne ekonomıkalyq bastamalarǵa belsendi qatysady. Bul basqa elderdiń naryqtaryna qol jetimdilikti jaqsartýǵa jáne saýda múmkindikterin keńeıtýge yqpal etedi. Halyqaralyq saýdaǵa qatysty bizdiń elimizde azamattardyń ártúrli ereýilderi bolǵan bolatyn, sonyń bir mysaly Almaty qalasyndaǵy azamattarymyzdyń elimizde Qytaıdyń Qazaqstandaǵy jobalaryna qarsylyqtary men jerimizdi qytaılyqtarǵa satý men berý týraly áreketterge qarsylyǵy týyndaǵan bolatyn. Sol kezde Toqaev: «Sońǵy kezde «sheteldikterge jer satylady – mys», «kórshi eldiń 55 eski zaýyty kóshiriledi», «shetelden mańdaǵan jumysshy ákeledi» degen tárizdi túrli qaýeset tarap júr. Halqymyz mundaı dańǵaza sózderge ermeýi qajet. Ondaı qaýesetti eldiń patrıottyq kóńil-kúıin aıla-sharǵymen óz maqsatyna paıdalanǵysy keletin qaskóıler taratyp jatyr. Jurtty bulaısha adastyrý – halyqtyń birligine iritki salyp, Qazaqstanda turaqsyzdyq týdyrýdy kózdeıtin geosaıasattyń bir bóligi ekenin túsingen jón» - degen bolatyn. Bul másele boıynsha Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynastyń damýyna áser etpedi, biraq bul jerde Prezıdenttiń is júzinde qazaqtyń jeriniń shet eldikterge satylmaıtyndyǵyn naqty aıtqandyǵy barlyǵymyzdy qýantty.
Qasym-Jomart Toqaevtyń geosaıasattaǵy belsendiliginiń «soqqy» áreketteri 2022 jyly boldy degen oıdamyn. Ol kezde memleket basshysy Qytaı men Reseı basshylary – Sı zınpın jáne Pýtınmen jeke kelissózder júrgizip, ShYU sammıtine qatysyp, BUU Bas Assambleıasy alańdarynda, onyń ishinde Eýroodaq basshylyǵymen birqatar kezdesýler ótkizdi, BUU Bas Assambleıasynyń jalpy pikirtalastarynda sóz sóıledi jáne is-saparymen Nıý-Iorkke bardy. Sonymen qatar, Qazaqstan basshylyǵynyń nazarynda túrki álemimen – Ortalyq Azııa elderimen, Túrkııamen jáne Ázerbaıjanmen saıası jaqyndasý oryn aldy. Ázerbaıjanmen qarym-qatynastyń nátıjesi 2024 jyldyń naýryz aıynda utymdy jáne tıimdi jetistikterin kórsetti.
- Reseı Federaııasymen seriktestik
Reseı Qazaqstannyń basty saýda-ekonomıkalyq seriktesi bolyp tabylady. 2022 jyly Qazaqstan SIM derekteri boıynsha, ekijaqty qatynastar tarıhynda alǵash ret ekijaqty saýda kólemi rekordtyq $26,1 mıllıardqa jetti. 2022 jyly Qazaqstan-Reseı yntymaqtastyǵynyń aǵymdaǵy jaı-kúıi men damý perspektıvalaryna, sondaı-aq TMD, EAEO, UQShU-ny qosa alǵanda, ıntegraııalyq birlestikter sheńberindegi ekijaqty ózara is-qımylǵa baılanysty ózekti máselelerdi talqylandy. Aıta ketý kerek, Qazaqstan Reseı memleketimen árdaıym jaqsy qarym-qatynastarda, degenimen bundaı ara-qatynasty buzýǵa umtylýshylardyń óte kóp ekendigi 2023 jyldan bastap kórinip kele jatyr. Osyndaı áreketterdiń biri ol elimizdegi orys tiliniń qoldanylý dárejesine, elimizdiń tarıhyna qatysty asyra silteýshiler men arańdatýshylardyń áreketteri jıi oryn aldy.
Qazaqstan-Reseı qarym-qatynastarynyń bolashaǵy týraly pessımıstik boljamdar joq, dedi Qasym-Jomart Toqaev tamyz aıynda Sochıde ótken kezdesýde, al Máskeýde bolǵan kezde qazirgi geosaıası shyndyqtardan týyndaıtyn barlyq qıyndyqtarǵa qaramastan, Úkimettiń aldyna ózara saýdany arttyrý mindetin qoıyp otyrǵanyn atap ótti. Sondyqtan, qazir «Reseıge qarsy sankııalardyń soqqysynan qalaı shyǵýǵa» emes, saýda men ınvestıııany odan ári arttyrý joldaryn izdeýge basa nazar aýdarylýda. Ýkraınadaǵy soǵysqa qatysty Qazaqstan qaqtyǵysty tek dıplomatııalyq ádistermen, kelissózder ústelinde sheshý ustanymyn berik ustanady.
Prezıdent Toqaevtyń Qazaqstannyń Prezıdenti retindegi 5-shi jyl jumysynda onyń Reseıge qatysty geosaıası baǵdary men maqsattarynyń aıqyn ekendigin kóre alamyz. Qasym-Jomart Toqaevtyń Reseıge qatysty geosaıasaty eki el arasyndaǵy dostyq jáne ózara tıimdi qarym-qatynastardy damytýǵa umtylysty qamtıdy. Toqaev Reseımen strategııalyq seriktestikke úlken mán beredi jáne ekonomıka, energetıka, kólik, qaýipsizdik jáne mádenıet sııaqty túrli salalardaǵy yntymaqtastyqty tereńdetýge umtylady.
Óziniń geosaıasaty aıasynda Toqaev Reseımen turaqty jáne syndarly qarym-qatynasty saqtaýǵa umtylady, bul aımaqtaǵy qaýipsizdik pen turaqtylyqty nyǵaıtýǵa yqpal etedi. Ol sondaı-aq ShYU, EAEO jáne basqa da Reseıdiń qatysýymen halyqaralyq uıymdar men bastamalar sheńberindegi yntymaqtastyqty qoldaıdy.
- QHR seriktestikke baǵyttalǵan geoıasat jáne Sı zınpınniń qoldaýy
Qytaı álemniń alpaýyt memleketteriniń biri jáne onyń damýy basqa memleketterdiń onymen seriktestik ornatýǵa qyzyqtyratyndyǵy anyq. Qasym-Jomart Toqaevtyń Qytaıǵa qatysty geosaıasaty Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy tyǵyz jáne ózara tıimdi qarym-qatynastardy damytýǵa umtylysymen sıpattalady. Toqaev Qytaımen strategııalyq seriktestikke jáne ekonomıka, saýda, ınfraqurylym, energetıka jáne kólik sııaqty túrli salalardaǵy yntymaqtastyqty tereńdetýge úlken mán beredi.
Toqaev Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy strategııalyq yntymaqtastyqty odan ári damytýǵa nazar aýdarady, bul onyń 2019 jyly Prezıdent laýazymyna saılanǵannan keıingi alǵashqy sheteldik sapary úshin Qytaıdy tańdaýynda kórinedi. Ol Qytaıda dıplomatııalyq jumys tájirıbesi bar, qytaı tilin biledi, bul ony osy elmen dostyq qarym-qatynasty saqtaýdyń kepili etedi.
Qazaqstan «Bir beldeý, bir jol» bastamasyn júzege asyratyn Qytaı úshin, ásirese Reseıdiń kólik ınfroqurylymynyń halyqaralyq sankııalar aldyndaǵy osaldyǵyn eskere otyryp, mańyzdy saýda jolyna aınalǵan bolatyn. Memleketter Eýrazııa arqyly tıimdi mýltımodaldy kólik júıesin qurýda belsendi yntymaqtastyqqa negizdelýde. Geosaıası jaǵdaıdyń shıelenisýi jáne kólik tizbeginiń buzylýy jaǵdaıynda Qazaqstan men Qytaı azyq-túlik jáne energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdiń kilti bolyp tabylatyn jetkizilimderdi ártaraptandyrýǵa jáne teńgerimdi qalpyna keltirýge umtylady. Qazaqstannyń ekonomıkalyq jáne saıası turaqtylyǵy Qytaı úshin óte mańyzdy, bul Sı zınpınniń eldiń aýmaqtyq tutastyǵyn qoldaý jáne ishki isterge aralaspaý týraly málimdemesimen kórsetilgen. Qytaı kóshbasshysy Qazaqstanǵa iri saıası oqıǵa - Qytaı Kommýnıstik partııasynyń 20-shy sezi aldynda barǵanyn atap ótý mańyzdy, bul eki el arasyndaǵy qatynastardyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.
Bes jyldyń ishinde memleket basshysy Toqaevtyń Qytaıǵa baǵyttalǵan geosaıasaty strategııalyq seriktestikti nyǵaıtý men eki el arasyndaǵy dostyqty qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. QHR Tóraǵasy Sı zınpınnen qoldaý alý osy strategııanyń negizgi aspektileriniń biri bolyp tabylady. Prezıdenttiń bes jylda atqarǵan sharalary men saıasatyna qarap onyń Qytaıǵa qatysty geosaıasatynyń negizgi baǵyttary men tarmaqtaryna mynalardy jatqyzýymyzǵa bolady, olar: Ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan sharalardy atqarýy. Iaǵnı, saýda kólemin ulǵaıtýdy, ınvestıııalyq yntymaqtastyqty keńeıtýdi jáne ártúrli salalardaǵy birlesken jobalardy damytýdy qamtıtyn eki el arasyndaǵy saýda jáne ekonomıkalyq qatynastardy damytýdy qoldaýy; Toqaev árdaıym ınfroqurylymdyq jobalardy qoldaıdy. Bul kólik dálizderin salý jáne elder arasyndaǵy saýda jáne ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa yqpal etetin energetıkalyq marshrýttardy damytý sııaqty ınfroqurylymdyq jobalardy iske asyrý boıynsha birlesken jobalardy atqarýǵa baǵyttalǵan.
- Toqaevtyń Ázerbaıjan arqyly Qazaqstannyń tranzıttik áleýetin kóterýdegi saıasaty
Qazaqstan men Ázerbaıjan kólik baǵyttary men energetıkalyq qaýipsizdikte sheshýshi ról atqaratyn strategııalyq mańyzdy óńirlerde ornalasqan. Osy eki el arasyndaǵy yntymaqtastyq aımaqtaǵy turaqtylyq pen qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa yqpal etýi múmkin.
Ázerbaıjanmen yntymaqtastyqta Qazaqstannyń tranzıttik múmkindikterin jaqsartýǵa qatysty Toqaevtyń geosaıası strategııasy birneshe negizgi aspektilerge baǵyttalǵan.
Birinshiden, kólik ınfraqurylymyn damytý mańyzdy ról atqarady. Ázerbaıjanmen Kaspıı teńizi arqyly ótetin kólik marshrýttaryn jańǵyrtýda jáne kólik dálizderin damytýda yntymaqtastyq tranzıttik joldardyń ótkizý qabileti men tıimdiligin arttyrýy múmkin.
Ekinshiden, energetıkalyq jobalardyń strategııalyq mańyzy bar. Munaı qubyrlary men gaz qubyrlaryn salýdy jáne paıdalanýdy qosa alǵanda, munaı-gaz jobalaryn birlesip iske asyrý Qazaqstan men Ázerbaıjan arqyly energııa resýrstary tranzıtiniń kólemin ulǵaıtady, bul memleketterdiń ekonomıkalyq ósýine yqpal etedi.
Úshinshi aspekt-saýda-ekonomıkalyq qatynastardy nyǵaıtý. Tranzıttik marshrýttardyń jaqsarýy eki el arasyndaǵy saýda men ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń ulǵaıýyna yqpal etedi, bul óz kezeginde ekonomıkalyq ósý men damýdy yntalandyrady.
Aqyrynda, «Bir beldeý, bir jol» bastamasy sııaqty halyqaralyq jobalarǵa qatysý eki eldiń tranzıttik múmkindikterin keńeıtýge kómektesedi jáne olardyń álemdik arenadaǵy pozıııasyn nyǵaıtady.
Ázerbaıjan kóshbasshysynyń Qazaqstanǵa sapary 2023 jyldyń sáýir aıynda, al Qazaqstan Prezıdenti Bakýde 2022 jyldyń tamyzynda kelissózderdi ótkizdi. Bul oqıǵa Qazaqstannyń túrki memleketterimen kúrdeli geosaıası jaǵdaıdaǵy áriptestiginiń mańyzdylyǵyn kórsetti. Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵysqa baılanysty kólik-logıstıkalyq tizbekterdiń buzylýy, sondaı-aq Batystyń sankııalary Qazaqstannyń eksporttyq múmkindikterine áser etkendigi de kórindi. Osy oqıǵalardy eskere otyryp, Prezıdent Toqaev Transkaspıı jolyn qosa alǵanda, eksporttyń balamaly baǵyttaryn izdeý qajettigin bildirdi. Bul marshrýttyń áleýeti aıtarlyqtaı dep baǵalanady, bul Qytaı – Eýropa Soltústik marshrýtynyń logıstıkalyq operatorlarynyń nazaryn aýdarýy múmkin.
Toqaevtyń Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy geosaıasatyna keletin bolsaq, ol eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastardyń qarqyndy damyǵandyǵyn jáne bunyń jalǵasynyń bolatyndyǵyn habarlady: «Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy taýar aınalymy 2020 jyldan beri 5 ese artty. Árıne, bul ıfr sonshalyqty tańqalarlyq kórsetkish emes shyǵar. Bul baǵytta jumys isteý kerek, alaıda qazirgi saýda qarqyny oń baǵalaýǵa laıyq. Elderimiz aıtarlyqtaı ekonomıkalyq áleýetke ıe. Biz budan da zor jetistikke jetemiz dep oılaımyn. Shyn máninde, yntymaqtastyqtyń aýqymy óte keń. Biz búgin munaı men gazdan bólek, kólik pen logıstıkadan bastap, ıfrlandyrýǵa deıingi máselelerdiń bárin qarastyrdyq. Halyqaralyq arenada tabysty jumys istep jatqanymyzǵa kóńilim tolady. Birikken Ulttar Uıymyndaǵy jáne basqa da halyqaralyq uıymdardaǵy delegaııalarymyz ózara jemisti qarym-qatynas jasap otyr. Bul baǵyttaǵy jumystar jalǵasady dep oılaımyn», - dep aıtqan bolatyn Prezıdent.
- Toqaevtyń áleýmettik saladaǵy bastamalary
Qasym-Jomart Toqaevtyń Prezıdenttik ókilettiligin atqarýdyń birishi jyldary memlekettegi áleýmettik mańyzy bar máselelerdi sheshýden bastaldy. Osy kezeńdi elimizde sol ýaqytta bolǵan saıasattyń aýysýy kezindegi dúrbeleńder, pandemııa, pandemııadan keıingi kezeńder, Qańtar oqıǵasynyń bolýy da odan ári áleýmettik máselelerge den qoıý kerektigin kórsetti. Degenimen, bul oqıǵalar Qazaqstanda áleýmettik saıasatty jaqsartýǵa jáne onyń tıimdi jumys isteýine tepki bolǵandyǵy anyq. Bul bólimde Toqaevtyń Prezıdenttik ókilettiligin atqarýy kezinde jasaǵan áleýmettik bastamalaryna sholý jasalynady.
- Pandemııa kezindegi áleýmettik bastamalary
2020 jyly Qazaqstanda COVID-19 pandemııasynyń saldarymen kúresý jáne halyqty qoldaýdy qamtamasyz etý úshin sheshýshi sharalar qabyldandy:
Áleýmettik qoldaýdyń shuǵyl sharalary engizildi, onyń ishinde halyqqa tólemder men kiristerdiń bolmaýyna baılanysty tólemder júıesi berildi. Pandemııaǵa baılanysty shekteýlerden jumys istemeıtin barlyq qazaqstandyqtarǵa Memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynyń qarajaty esebinen jalpy somasy 476 mıllıard teńgege jýyq 42500 teńgeden tólendi. Osy ýaqytta dári-dárimekke, azyq-túlik pen qajetti taýarlardyń baǵasyn ustap turýǵa qatysty sharalar jasaldy. Prezıdenttiń bastamasy negizinde bankter men shaǵyn nesıe uıymdary tólemdi keshiktirgeni úshin aıyppuldar eseptemedi, al tutynýshylyq nesıeler boıynsha 90 kún keshiktirilgen tólemder jaǵdaıynda paıyzdar toqtatyldy.
Sol kezde halyqty jumyspen qamtýdy qoldaý jáne jańa jumys oryndaryn qurý jónindegi baǵdarlamalar ázirlenip, iske asyryldy. Daǵdarysqa qarsy shara retinde jumyspen qamtýdyń jol kartasy, nátıjeli jumyspen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń «Eńbek» memlekettik baǵdarlamasy jáne t.b. sharalar ázirlenip, sonyń arqasynda 1,2 mıllıon adam jumys ornyn saqtaýǵa jáne turýǵa, sonymen qosa jumyssyzdyqtyń ósýi daǵdarys jaǵdaılaryn aldyn alýǵa múmkindik týdy.
Bıýdjet salasynyń qyzmetkerleri úshin zeınetaqy, járdemaqy jáne jalaqy mólsheri ulǵaıtyldy.
Kópbalaly jáne az qamtylǵan otbasylarǵa arnalǵan aı saıynǵy memlekettik járdemaqylar, az qamtylǵan otbasylardaǵy balalarǵa arnalǵan kepildendirilgen áleýmettik paket jáne mindetti áleýmettik saqtandyrý júıesinen áleýmettik tólemderdi ulǵaıtý sııaqty áleýmettik qoldaý júıesine ınnovaııalar engizildi.
Áleýmettik qyzmetter portalyn iske qosýdy qosa alǵanda, ardagerlerge Eleýli tólemder júrgizildi jáne múgedek adamdarǵa áleýmettik qoldaý júıesi jaqsartyldy.
Bul sharalar pandemııanyń ekonomıkalyq áserin jeńildetýge ǵana emes, sonymen qatar shekteýler jaǵdaıynda halyqty áleýmettik qoldaý men jumyspen qamtýdyń jańa tásilderine negiz boldy.
- 2021 jyl. Pandemııadan keıingi kezeńdegi áleýmettik bastamalar
Pandemııa elimizdegi kóptegen máselelerge qatysty keshendi sharalardy atqarylýy kerektigin kórsetti. Sonyń biri ol ıfrlyq tehnologııalardy damytý máselesi, ǵalamtor men basqa da áleýmettik mańyzy bar suraqtardy qaıta qarastyrýdy talap etti. Osy jyly Qazaqstanda atqarylǵan áleýmettik sharalar kesheni:
- Áleýmettik sala qyzmetkerleri úshin zeınetaqylar men járdemaqylardyń, sondaı-aq jalaqynyń mólsherin arttyrý.
- Jumyssyzdyq deńgeıin qysqartýmen halyqty jumyspen qamtýdy qamtamasyz etý jónindegi tıimdi memlekettik baǵdarlama.
- I toptaǵy múgedekterge kútim jasaý boıynsha biryńǵaı járdemaqyny jáne múgedek balalary bar otbasylar úshin jaǵdaıdy jaqsartýdy qosa alǵanda, áleýmettik qamsyzdandyrý salasynda ınnovaııalar engizildi.
- Medıınalyq-áleýmettik mekemelerdegi eleýli jaqsartýlar jáne áleýmettik ońaltý qyzmetterin keńeıtý.
- Qyzmetterdiń 92% ıfrlandyrýdy jáne kásiptik daıarlaý boıynsha onlaın-kýrstardy iske qosýdy qosa alǵanda, áleýmettik-eńbek salasynda memlekettik qyzmetterdi alý rásimderin ıfrlandyrý.
- Bul sharalar áleýmettik saladaǵy turaqtylyqty qamtamasyz etip qana qoımaı, azamattar úshin qyzmetterdi qoljetimdi ári tıimdi etti.
Aǵymdaǵy jyly júzege asyrylǵan mańyzdy jobalardyń biri ol elimizdiń 19 aımaǵynda TenQogam ortalyǵynyń ashylýy boldy. Erekshe qajettilikteri bar adamdar turaqty turatyn nemese qyzmet alatyn medıınalyq-áleýmettik mekemelerdiń qyzmetin jetildirýge múmkindik beretin birqatar buıryqtarǵa ózgerister engizildi.
Pandemııadan keıingi kezeńde adamdardyń jumystarynan aıyrylýy men olardyń kásiptik qabiletteriniń jaramsyz bolýyna qatysty, qazaqstandyqtardyń biliktilikterin arttyrý men damytýǵa arnalǵan arnaıy onlaın-kýrstar jasalyndy.
- 2022 jyldaǵy Qańtar oqıǵasynan keıin áleýmettik kodeksterdi qaıta qarastyrý
Meniń oıymsha, 2022 jyl Qazaqstanda áleýmettik saıasattyń belsendi, tıimdi jumys istegen kezeńi boldy. Sebebi, sol kezde memleket azamattary aldynda atqaratyn qyzmetterin keshendi túrde atqaryp, elimizde kásipkerliktiń damýyna serpin jasaǵan kezeń boldy. Iaǵnı sol kezde qandaı jobalar iske asyryldy:
- 4,3 mıllıonan astam qazaqstandyq úshin zeınetaqylar, járdemaqylar men ótemaqylar ýaqtyly tólendi.
- Memleket kepildik bergen qoldaý erekshe qajettilikteri bar balalary bar otbasylardy qosa alǵanda, 1,3 mıllıonnan astam otbasyna kórsetildi.
- Balalary bar otbasylardy qoldaýǵa respýblıkalyq bıýdjetten jáne áleýmettik saqtandyrý qorynan barlyǵy 926,6 mlrd teńgeden astam qarajat bólindi.
- Aıtarlyqtaı somalar múgedektik boıynsha járdemaqy jáne áleýmettik tólemder túrinde tólendi.
- Ár túrli saladaǵy jumysshylardyń jalaqysynyń ósýi jalǵasyp, olardyń ál-aýqatynyń jaqsarýyna yqpal etti.
- Iskerlik bastamalardy damytý úshin granttar kólemin ulǵaıta otyryp, jastardy jumyspen qamtýǵa qoldaý kúsheıtildi.
- 2022 jyly 921 myńnan astam adam turaqty jumys oryndaryna ornalastyryldy.
Budan basqa, úkimet múgedektigi bar adamdar úshin jaǵdaıdy jaqsartý jóninde qadamdar jasap, azamattardyń áleýmettik kepildikterin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan áleýmettik kodekstiń jobasyn ázirledi.
- 2023 jyl – Qazaqstandaǵy jańa áleýmettik reformalardyń oryn alýy
Bul jyly elimizde áleýmettik saıasatta tólemder mólsherleri men mólsherlemeleriniń ulǵaıýynan áleýmettik qamsyzdandyrý jáne eńbek salasyndaǵy reformalardyń sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan bolatyn. Úkimet 2027 jylǵa deıin osy saladaǵy ózgeristerge baǵyttalǵan bes jyldyq strategııalyq ózgerister josparyn qabyldady. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý Mınıstri Tamara Dúısenova alqa otyrysynda 2023 jylǵa arnalǵan maqsattardy naqtylady.
2023 jyly júzege asyrylǵan áleýmettik bastamalar men sharalar:
- Áleýmettik reformalardyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan jańa strategııasy qabyldandy.
- Áleýmettik qyzmet kórsetýdi jaqsartý úshin otbasynyń ıfrlyq kartasy engizildi.
- Otbasynyń ıfrlyq kartasyna negizdelgen ataýly áleýmettik qoldaý kúsheıtildi.
- 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap bala kútimi boıynsha tólem merzimi ulǵaıtyldy.
- 2024 jyldan bastap balalardyń arnaıy jınaqtaý shottaryna jyl saıynǵy tabystyń 50% aýdarý kózdelgen.
- Kóp balaly analardyń járdemaqylaryn saralaý josparlanýda.
- 2025 jyldan bastap ataýly áleýmettik kómek alý úshin kedeılik shegi ortasha tabys negizinde aıqyndalatyn bolady.
- Múgedektigi bar adamdar úshin arnaýly áleýmettik qyzmetterdiń qoljetimdiligin qamtamasyz etý jóninde sharalar qabyldandy.
- 12 ońaltý ortalyǵyn salý jáne áleýmettik qyzmetter portalyn jańartý josparlanýda.
- Prezıdenttiń 2024 jyly júzege asyrýdy josparlaǵan áleýmettik bastamalary
2024 jyly júzege asyrylatyn áleýmettik bastamalary týraly Prezıdent óziniń Qazaqstandyqtardy jańa jylmen quttyqtaýy kezinde aıqyn aıtqan bolatyn. Onyń aıtýynsha, 2024 jyl bizdiń ultymyzdyń damýynyń shyrqaýy oryn alatyn kez bolady.
Iaǵnı, mynadaı áleýmettik bastamalardy negizdep otyrǵandyǵyn ańǵarýymyzǵa bolady:
- Halyq sanynyń artýyna baılanysty bastamalar. Toqaev Qazaqstan halqynyń 20 mıllıon adamǵa jetkenin atap ótti, bul el úshin mańyzdy shekara men oń dınamıkany bildiredi. Ol bul faktini memlekettiń kúshi men órkendeýimen baılanystyrady, sonymen qatar baqytty otbasylardy eldiń ál-aýqatynyń negizi dep sanaıdy.
- Bilim berý jáne densaýlyq saqtaý salasyndaǵy reformalary. Prezıdent azamattardyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan osy salalardaǵy iri jobalardyń iske qosylýyn atap ótti.
- Ekonomıkalyq damý jáne ınvestıııalar tartýǵa qatysty. Toqaev mıllıardtaǵan dollar sheteldik ınvestıııalar tartý, jańa kásiporyndar ashý jáne jańa jumys oryndaryn ashý týraly aıtady. Ol sondaı-aq ulttyq ekonomıkanyń negizgi qozǵaýshy kúshi bolyp sanalatyn shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdy atap ótedi.
- Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jáne zańsyz satyp alynǵan aktıvterdi qaıtarý boıynsha. Prezıdent zańsyz satyp alynǵan ekonomıkalyq aktıvterdi qaıtarý jáne osy qarajatty halyqtyń ıgiligine, sonyń ishinde mektep qurylysyna paıdalaný jónindegi jumys týraly habarlaıdy.
- Bilim berý men ozyq tehnologııalardy damytý: Toqaev jasandy ıntellektti ıgerýdi qosa alǵanda, ozyq bilim men jańa tehnologııalarǵa umtylýdyń mańyzdylyǵyn atap kórsetedi.
- Patrıottyq tárbıe men qundylyqtar: Prezıdent bir-birine qamqorlyq jasaýǵa, úlkenderdi qurmetteýge jáne balalardy qurmet pen jaýapkershilik rýhynda tárbıeleýge shaqyrady. Ol ozyq urpaqtyń maqtanyshyn jáne jastardyń jasampaz kúshine degen senimin bildiredi.
- Eldegi beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaý: Toqaev eldegi kelisimniń, beıbitshilik pen turaqtylyqtyń, sondaı-aq memlekettilikti saqtaý jáne Otannyń órkendeýi maqsatynda birlik pen qajyrly eńbektiń mańyzdylyǵyn atap kórsetedi.
Qasym-Jomart Toqaev 5 jyldyń ishinde Qazaqstannyń áleýmettik saıasatynyń ózgerýine áser etti, onyń áleýmettik saıasatqa qatysty bastamalary halyqtyń áleýmettik jáne áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń jaqsarýyna alyp kelýde.
- Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası reformalary
Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası qadamdaryna sholý jasaý óte qıyn jumystardyń biri sııaqty, sebebi sizdiń aldyńyzda is-qıymyl barysyn barynsha tıimdilikpen birneshe jyl alǵa josparlaǵan joǵary tehnologııalyq júıe jumys istep turǵandaı sezim paıda bolady. El halqyna árbir prezıdenttik Joldaýda tez júzege asyrylatyn jáne keıingi reformalar úshin negiz bolatyn naqty ınnovaııalar bar. Bul dáıekti tásil bılikti de, qoǵamdy da jumyldyrady, Prezıdent týraly jınaqylyq pen prınıptiliktiń sımvoly retinde áser qaldyrady. Árıne, Prezıdenttiń syrtqy kelbetin baǵalaý sýbektıvti, óıtkeni eldiń artynda mashına emes, adam tur. Alaıda Qasym-Jomart Kemelulynyń «eńserý» jáne «jaryq pen kóleńke» atty estelikterinen onyń tapqyr ári janashyr saıasatker bolǵanyn kórýge bolady. Tómende Prezıdenttiń 5 jyl Prezıdenttik ókilettiligin atqarýy kezinde júzege asyrǵan saıası reformalaryna sholý jasalynady:
- 2019 jyly atqarylǵan saıası reformalar
2019 jyly prezıdent Toqaev «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn jarııalady, onda negizgi baǵyt - memleket azamattardyń múddesine qyzmet etýi tıis.
Parlamenttik oppozıııanyń qalyptasýyna yqpal etetin qoǵamdyq-saıası mıtıngilerdi ótkizý úshin habarlama qaǵıdaty engizildi.
Partııalyq saılaý tizimderindegi áıelder men jastar úshin olardyń eldi basqarýdaǵy ókildigin qamtamasyz etý maqsatynda mindetti 30 paıyzdyq kvota bekitildi.
- 2020 jyly atqarylǵan saıası reformalar
2020 jyly koronavırýs epıdemııasy kezinde Qasym-Jomart Toqaev ózin sheshýshi kóshbasshy retinde kórsetti. Aýrýdyń taralýyn boldyrmaý úshin ol tez arada tótenshe jaǵdaı engizip, Eýrazııa elderinde alǵashqylardyń biri boldy. Sonymen birge, ol halyqqa aıtarlyqtaı qoldaý kórsete bastady: zeınetaqylar 10% ındeksteldi, jastarǵa kóterme qoldaýy berildi, al shaǵyn jáne orta bıznes salyqty tolyǵymen alyp tastady.
- 2021 jyly atqarylǵan saıası reformalar
2021 jyly bir mandatty okrýgter boıynsha saılaýdy ishinara ótkizýdi qamtıtyn saıası reformalar engizildi, bul kandıdattardyń ózin-ózi usynýyna múmkindik beredi.
Barlyq deńgeıdegi ákimderge saıası partııalarda qyzmet atqarýǵa tyıym salyndy, bul bıliktiń partııalyq múddelerden táýelsizdigine yqpal etedi.
Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúreste kómektesetin memlekettik organdardyń azamattarmen jáne bıznespen ózara is-qımyly úshin ıfrlyq formatty basymdyqqa aınaldyrǵan «Ádepki ıfrlandyrý» jobasyna bastamashylyq jasaldy.
Sondaı-aq sybaılas jemqorlyq áreketteri úshin sottalǵan azamattardy shartty túrde merziminen buryn bosatýǵa tyıym salyndy.
- 2022 jyly atqarylǵan saıası reformalar
2022 jyl Qazaqstandaǵy saıası reformalardyń jańǵyrý sátine jetti. Sol kezde atqarylǵan sharalarǵa sholý retinde: Qazaqstanda Konstıtýııany ózgertý jónindegi referendým arqyly saıası jańǵyrtý júrgizildi. Negizgi ózgeristerge bir ret jeti jyldyq prezıdenttik merzim engizý, ártúrli bılik ınstıtýttary arasynda ókilettikterdi qaıta bólý, «Sýperprezıdenttik» Respýblıka mártebesinen bas tartý, Prezıdentke partııalarǵa múshe bolýǵa jáne týystarynyń memlekettik laýazymdarǵa ornalasýyna tyıym salý kirdi. Sondaı-aq, jerdiń, sýdyń jáne jer qoınaýynyń Qazaqstan halqyna tıesili ekendigi týraly bap bekitildi, al Konstıtýııalyq Sot 1995 jyly taratylǵannan keıin qalpyna keltirildi.
- 2023 jyly atqarylǵan saıası reformalar
2023 jyly Qazaqstanda aýyldyq eldi mekender men aýdandyq mańyzy bar qalalardyń ákimderin, sodan keıin aýdandar men oblystyq mańyzy bar qalalardyń basshylaryn saılaý engizildi. Memlekettik jáne kvazımemlekettik qurylymdardy qoǵamdyq baqylaý týraly zań da qabyldandy. Budan basqa, daýystardyń shekti mánin eńserý kezinde memlekettik organdardyń qaraýy úshin mindetti onlaın-petıııalar ınstıtýty engizildi.
Al 2024 jyly Qasym-Jomart Kemelulynyń saıası reformalarynyń baǵyty qandaı bolatyndyǵy onyń Egemen Qazaqstan-ǵa bergen suhbatynan kórýge bolady. Iaǵnı, Egemen Qazaqstan gazetine bergen suhbatynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstandaǵy mańyzdy saıası reformalardy talqylady. Konstıtýııalyq ózgerister sybaılas jemqorlyqty joıýǵa jáne eldiń bolashaq damýy úshin berik quqyqtyq irgetas qurýǵa baǵyttalǵan. Kóppartııalyq saılaý engizildi, parlamenttik baqylaý nyǵaıtyldy, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jáne zańsyz kapıtaldy qaıtarý týraly zańdar qabyldandy. Prezıdent sondaı-aq demokratııalyq qaıta qurý úshin azamattardyń quqyqtyq saýattylyǵy men belsendiliginiń mańyzdylyǵyn atap ótip, burynǵy júıege oralýdyń múmkin emestigin aıtty.
Qorytyndylaı kele, Qasym-Jomart Toqaevtyń bes jyldyq Prezıdenttiginiń sózsiz nátıjesi Qazaqstannyń álemdik arenadaǵy ornyn nyǵaıtý, onyń dıplomatııalyq yqpalyn keńeıtý jáne ulttyń jalpy ál-aýqatyn jaqsartý boıynsha sharalarynyń tıimdi, oń nátıje bergendigin kórýdemiz. Onyń strategııalyq basshylyǵy el ishinde de, odan tys jerlerde de beıbitshilikti, turaqtylyqty jáne ózara túsinistikti nyǵaıtýǵa yqpal etti. Áleýmettik bastamalary sheshimi tabylmaı kele jatqan áleýmettik mańyzy bar máselelerdi qamtyp, halyqtyń áleýetin jaqsartýǵa yqpaldasty. Memlekettik saıasat sheńberinde jasalǵan jumystar halyq pen memleketti basqarýshylar arasynda baılanysty ornatyp, Prezıdenttiń jyl saıynǵy halqyna joldaýy, Ulttyq Quryltaıdy jandandyrý, basqa da saıası bastamalary memleketimizdi jańa damýdyń bastaýyna alyp keldi degen oıdamyn.
Joǵaryda aıtylǵandardy eskere otyryp, Qasym-Jomart Toqaevtyń Prezıdenttiginiń bes jyldyq kezeńi kúrdeli álemdik kontekste belsendi damý, dana kóshbasshylyq jáne turaqty qatar ómir súrý ýaqyty retinde Qazaqstan tarıhynda iz qaldyrady dep senimmen aıtýǵa bolady.
Aınur Baqytjanova,
sarapshy, áleýmettanýshy
