“Qazyǧūrtfilm” kinostudiiasy 5 bölimdi “Abai” derekti-dramalyq filmin tüsirdi. 2 saǧatqa juyq derekti tuyndyda “Qazaqtyŋ bas aqynynyŋ” ömirge kelgen şaǧynan ǧūmyrynyŋ soŋyna deiingi aralyq qamtylǧan.
Osy derekti filmniŋ ssenariiin jazǧan änşi, önertanuşy Erlan Töleutai Abaidyŋ “Segizaiaq” dep atalatyn äniniŋ tūpnūsqasy tabylǧanyn aitty. QR Jazuşylar odaǧynda ötken derekti filmniŋ tūsaukeserinde änşi Altynai Jorabaeva “Segizaiaqtyŋ” jaŋa türin oryndady.
Abaidyŋ “Segizaiaq” äniniŋ zertteuşiler, kompozitorlardyŋ är jyldary jazyp, elge taratqan 8 nūsqasy bar. Äzirbaijan, arab, belarus, orys, tatar, özbek, qyrǧyz, türikmen, ukrain, ūiǧyr t.b. tilge audarylǧan tuyndy Abaidyŋ şoqtyǧy biik öleŋi ǧana emes, änderiniŋ de biregeii.
Abaidyŋ änin qalai tapqanyn Erlan Töleutaidyŋ özinen sūradyq.
– “Segizaiaq” äniniŋ negizgi nūsqasy turaly alǧaş 1990 jyldary estigenmin. Qaraǧandy oblysynda Elǧūtty degen qariia tūrdy. Birde aqsaqalmen dastarqandas boldym. Özi sözge ūsta, köregen, kökiregi qazynaly jan edi. Osy jiynǧa jinalǧan köpşilik ortada ol dombyrasyn qaǧyp-qaǧyp jiberip, äuelete än şyrqady. Arasynda änniŋ şyǧu tarihy, avtory jaily da äserli maǧlūmattar aitty. Sonda qariia: “Abai “Segizaiaq” degen öleŋine än şyǧarsa, Şäkärim “On eki aiaq” degen şyǧarmasyna än jazǧan. Şäkärimniŋ äni bizge Abaidiki bolyp jetti. Qazirgi tyŋdap jürgen “Segizaiaq” äniniŋ (mätini Abaidiki – red.) äueni Şäkärimdiki”, – degen derektiŋ şetin şyǧardy. Jastyqtyŋ äseri, äri alǧaş körgen jannan qazbalai sūrauǧa batpadym.
2007 jyly Almatyda Habiba Elebekova apamyzben didarlasyp, osy derektiŋ jai-japsaryn sūradym. Apamyz da Abaidyŋ äniniŋ sazy bölek ekenin qūptap, dūrys nūsqasy osy dep aityp berdi.
– Habiba Elebekova kimnen estigen?
– Bala küninde Habiba äjemiz Dälilä atty apaiy ekeui Jüsipbek Elebekovtiŋ auzynan Berikbol Köpenūlynyŋ “Aǧaşaiaq” degen änin alǧaş tyŋdap, qūimaqūlaqtyǧy sonşa, birden jattap alady. Jüsipbek «Segiz aiaqty» Şäkärimdiki dep emes, Abaidiki dep oryndaǧan. Öitkeni sol zamanda asyra silteudiŋ uşyǧyp tūrǧan şaǧy, Şäkärimniŋ änderin oryndau bylai tūrsyn, atyn atauǧa qorqatyn zamanda Jüsekeŋ än ölmesin, halyqqa jete bersin degen boluy kerek, Abaidiki dep tanystyrǧan. Jüsipbek Elebekov Şäkärimniŋ ūly Ahatpen de tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan.
– Abaidyŋ “Segizaiaq” äniniŋ äueni basqa dep būǧan deiin nege eşkim mäsele kötermegen?
– Habiba apamyz būl ändi tek maǧan ǧana aitqan joq qoi. Maǧan deiin de birneşe adamdar qūlaǧdar bolǧan, estigen, tipti Mämlükter turaly filmde osy änniŋ saryny baiqalady. Bertinge deiin nelikten jaryqqa şyqpaǧanynyŋ sebebin aita almaimyn.
Abaidyŋ būl äni – ūly aqynnyŋ qaiǧy-qasiretiniŋ, şemen-şeriniŋ muzyka tilindegi körinisi. Än oily, şerge toly bolǧandyqtan, iştegi tūnǧan oidy näzik jetkizudi qajet etedi. Sondyqtan er adamnyŋ şyrqauyna kele bermeidi. Dauysqa öte kinämşil än.
– Derekti filmde sol sebepti Altynai Jorabaeva oryndady ma?
– İä, tuyndyny tüsirerde ssenariidi jazu maǧan jükteldi, sonda osy ändi köpşilikke körseteiik degen oimen özim oryndamaqşy da boldym. Meniŋ dausym bariton (juan) bolǧandyqtan kelmedi. Sosyn filmniŋ prodiuseri Säbit Äbdihalyqovqa aityp, ändi Altynai Jorabaevaǧa ūsyndym. Altynaiǧa men Habiba Elebekovadan estigen nūsqam boiynşa üirettim. Biraq alǧaşqyda Altynai ändi auyr qabyldady. Men Altynaiǧa änniŋ tarihyn Habiba apaidyŋ öz auzynan tyŋdai otyryp üirenuge keŋes berdim. Nätijesinde Altynai şyǧarmany jüregimen sezinip, tereŋ ūǧyna bildi jäne öte tamaşa oryndady.
– Abaidyŋ änderi jaily zertteuşilerdiŋ eŋbekterinde “Segizaiaq” äniniŋ mätini birneşe ret özgeriske ūşyrap, büginge jetken 8 tarmaqty 25 şumaqtan tūratyn än ekeni jazylǧan. Jüsipbek Elebekov Şäkärimniŋ änin Abaidiki dep jetkizdi dediŋiz. Būl ände mätinniŋ sözderi eşqandai qysqartuǧa, özgertuge ūşyramaǧan ba?
– Būl öte ūzaq öleŋ bolǧandyqtan, Jüsekeŋ oryndaǧanda änge kelmeitin auyr, salmaqty şumaq, tarmaqtaryn alyp tastaǧan, iaǧni J.Elebekov būl ändi öziniŋ şyǧarmaşylyq laboratoriiasynan ötkizip baryp oryndaǧany körinip tūr.
– “Abai” derekti filminiŋ ssenariiin jazu kezinde özge de tyŋ derekterge kezigip, bolmasa būrmalanǧan basqa da änderi tabylmady ma?
– Abaidyŋ änderiniŋ bäri jaryqqa şyqqan, kitaptarǧa notasymen de basylǧan. Hakimniŋ 16 äniniŋ qazirgi uaqytta 11-i ǧana oryndalyp, köpşilikke keŋinen taraldy. Abai – qazaq poeziiasyna europalyq ülgini alyp kelip, qazaqtyŋ qara öleŋine ülken reforma jasady. Tek poeziiada ǧana emes, qazaq muzykasyna sony soqpaq saldy. Europalyq ülgide jazǧan öleŋderine europalyq stilde än jazdy.
Mäselen, Abai Geteniŋ “Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp” degen öleŋin audaryp, än şyǧardy. Būl ändi bertinde Maǧauiia Köşkinbaev esimdi änşi oryndaǧan. Sol kisiniŋ oryndauyndaǧy än Germaniianyŋ mūrajaiynda tūr. Nemister tyŋdaǧanda, Abai tudyrǧan ändi öte joǧary baǧalaǧan.Abaidyŋ muzykasyna qatysty tyŋ derekter taptym, biraq ony qazirgi uaqytta jariialauǧa bolmaidy.
– Nege? Qiys söilegenniŋ tili tügil basyn şauyp tüsiretin senzura zamany emes. Abaidy zertteuge, mūrasyn tanuǧa eşkim kedergi keltirmeitin qoǧamda kimnen yǧasyz?
– Öitkeni daudyŋ oty lap ete tüsedi. Abaidyŋ HIH ǧasyrda aitqandary äli de ömirşeŋ. Abai tüŋilgen, Abai jerigen jamanşylyǧymyz qazir de bar. Mine, qoǧamnyŋ osyndai jarasyn Abaidyŋ aitqandarymen tyrnasaŋ qalai dau tumaidy? Sondyqtan men qūndy derekterdiŋ keibirin filmge paidalanǧan joqpyn.
ŞÄKÄRIMDIKI EKENI ŞYNDYQ
Habiba Elebekova
Önertanuşy Erlan Töleutaidyŋ aitqandaryna üstemek nietpen biyl 95-ten asqan Habiba Elebekovaǧa bardyq.
Būiymtaiymyzdy estigen soŋ, jailanyp jaiǧasyp aldy da, tarihyn baiandap berdi. – “Segizaiaq” şyntuaityna kelgende – Şäkärimniŋ äni. Eger aityp ber deseŋ, oryndap beremin. “Saryarqa änderi” degen kitapta bäri jazylǧan. Jüsipbek Elebekov oryndap jürgen ändi Şäkärimdiki dep aituǧa bolmaityn ol zamanda.Meniŋ äkem änge öte qūştar, önerdi şeksiz qadirleitin jan edi.
9 jasymda bolsa kerek, äkem: “Şäkärim qajynyŋ “Eŋ qyzyq jastyq” degen äni şyǧypty, sony üirenip kel”, – dep öziniŋ inisi Zärubaidy jiberedi. Kişi äkemiz osy ändi üirenip kelip, bizge üiretti.Än bylai bastalady:
“Eŋ qyzyq jastyq,
Köŋilde mastyq,
Bai, kedeiiŋ bilinbei.
Qyz dese külip,
Tūraǧyn bilip,
Köp şaruaŋnyŋ birindei.
Erikke qoimai jastyǧyŋ,
Işpei-jemei mastyǧyŋ.
Synaptai tolqyp,
Tülkidei jortyp,
Ketedi köŋil är jaqqa.
Almastai aǧyp,
Qyrandai qaǧyp,
Boradyŋ tügel almaqqa.
Tolqyndy köŋil toqtalmas,
El talaby bos qalmas.
Asyǧyp-sasyp,
Şyraiyŋ qaşyp,
Qyz üşin tünde kezgende,
Bar maldy salyp,
Şaruadan qalyp,
Serilerdiŋ üiden bezgende…”, – dep keledi de:
…Qoş bol dep jarǧa,
Aitaryŋ bar ma.
Tilekten taǧat berşi dep,
Tilegin berip,
Soŋynan erip,
Erteŋ de taǧy kelşi dep.
Şyǧaryp salyp jar qaitty,
Şyǧar-şyqpas jan qaitty, – dep aiaqtalady. Mine, Şäkärimniŋ äni osy. Jüsekeŋder Şäkärimdi jau dep quǧyndaǧan şaqta äni öşpesin dep, äuenin Abaidyŋ:
“Alystan sermep,
Jürekti terbep,
Şymyrlap boiǧa jaiylǧan
Qiuadan şauyp,
Qisynyn tauyp,
Taǧyny jetip qaiyrǧan.
Tolǧauy toqsan qyzyl til,
Söileimin deseŋ, öziŋ bil…”, – deitin öleŋine salyp, büginge jetkizdi.
kuanysh_230886@mail.ru
Quanyş NŪRDANBEKŪLY, «Jas Alaş».
