– Öner ielerınıŋ özıne tän qalyptasu erekşelıkterı bolatyny belgılı. Osy asyl önerımız sızdıŋ boiyŋyzǧa Qorqyt atamyzdyŋ aian beruı arqyly daryǧan körınedı…
– Aian bergenı turaly aitpai-aq qoiaiyn. Ol qūpiia bolyp qalsyn. Men bes jasymnan dombyra tartqanmyn. Bırınşı synypqa barǧan kezımde Dina Nūrpeiısovanyŋ «Äsem qoŋyr» degen küiın oryndaǧanymda mektep direktory, ūstazdarym – bärı menı aspanǧa kötergenı esımde. Qobyzdy keiın, mektep bıtırer kezımde ǧana ūstadym. Oǧan deiın dombyraşy bolyp, Sügır, Tättımbet, Toqa atalarymyzdyŋ, Arqa öŋırınıŋ küilerın tartyp jürdım. Keiın mektep bıtırer jyldary ǧana qobyzǧa äuestıgım artty. Bır jaǧynan Yqylas atamyz mynau Sozaq, Sarysu audandaryn jailap, köptegen küiler jazǧan. Qaitys bolǧan, topyraq būiyrǧan jerı – sol Sarysu audany. Mıne, osynyŋ bärı äser ettı me, keiın qobyz ūstap, osy önerdı därıptep jürmın. Bıraq men qolyma qobyz ūstap, dombyradan qol üzgen joqpyn, ony zerttep, qanşama küişı turaly jazyp, sony ary qarai damytyp kele jatyrmyn desem bolady.
– Bır kezderı «Qazaqstan» ūlttyq arnasynan «Qazaqtyŋ 100 küiı» atty öte taǧylymdy habar jürgızıp edıŋız. Sol habarda köneden jetken küilerımızdıŋ tarihyna, tabiǧatyna qatysty qūndy da qyzyqty derekter aitatynsyz. Sondai zertteulerıŋızdı arnaiy kıtap etıp bastyru nemese osy taqyrypta qalyŋ oqyrmanǧa arnalǧan sübelı dünieler jazu qajet dep oilamaisyz ba?
– «Qazaqtyŋ 100 küiı» osy önerdıŋ soŋǧy alyptaryn jazyp qaldyrdy desem bolady. Öitkenı esımderı jūrtqa belgısız, auyl-auyldaǧy, ızdeuşısı joq küişılerge köŋıl bölınbegen uaqytta men ekspedisiia jasadym. Sebebı erteŋ ömırden ötıp ketse, asyl mūralarymyzdyŋ bärı solarmen keterıne közım jettı, bızge deiın de sondai jaǧdailar bolǧan. Mıne, osy maqsatpen küişılerdı ızdep şyqtym. Būl – «Qazaqtyŋ 100 küiıne» deiıngı zertteulerım, 1997 jyldan bastalǧan ekspedisiia bolatyn. Sol ekspedisiia arqyly köneköz qariialarymyzdyŋ bırazyn taptym. «Qazaqtyŋ 100 küiı» habary aşylǧan kezde sol aqsaqaldarymyzdyŋ bärın jinadyq. Olardyŋ keibıreulerı – kezınde halyq moiyndaǧan myqty küişıler bolsa, keibıreulerı auylda qalyp qoiǧan, jalpy jūrtqa beitanys küişıler. Osynyŋ arqasynda Däuletbek Säduaqasov, Älımhan Jüzbaev, Bekseiıt Tūrsynbekov, Qabyl, Dabyl Ajaqaevtar siiaqty basqa da köptegen küişılerımızdıŋ esımderı belgılı boldy. Sol baǧdarlama tuma talant ielerınıŋ alǧaşqy ärı soŋǧy qatysqan baǧdarlamalary boldy desem, ötırık aitqanym emes. Sol arqyly bız «Mäŋgılık saryn» küi festivalın ūiymdastyrdyq. Küilerı qaita basylyp, «Altyn qorymyzǧa» qosyldy. Men solardyŋ bärın notaǧa tüsırıp, kıtap daiyndap jatyrmyn. Äsırese şertpe küi degende, Sozaq öŋırı köbırek nasihattalǧan. Men osy oraida Sarysu audanynyŋ nasihattalmai jürgen küişılerı turaly «Sarysu saŋlaqtary» degen sekıldı atpen kıtap şyǧarsam, nūr üstıne nūr bolar edı.
– Bızde küi önerınıŋ qūdıretın jas örenderımızdıŋ sanasyna mektep jasynan bastap sıŋıru, ūǧyndyru jaǧy kemşın soǧyp jatqan siiaqty…
– Öte oryndy mäsele. Menıŋ A.Jūbanov atyndaǧy muzyka mektebınde ūstazdyq etıp jatqanyma on jyldan asty. Bızde küişılık öner auyz ädebietı sekıldı bolǧan, küi tartys degen qazırgıdei bolmaǧan. Mysaly, bügınde ekı jaq kelısıp alyp, «men «Balbyrauyndy» tartamyn, sen ary qarai jalǧastyrasyŋ» dep sahnaǧa şyǧa beredı. Baiaǧydaǧy küi tartystyŋ jönı bölek bolǧan. XIX ǧasyr – küişılık öner myqty damyǧan kezeŋ. Rasyn aitu kerek, qazır ūsaqtalyp kettık. Yqylastyŋ şäkırtı – Jappas Qalambaev, Däulet Myqtybaev degen kısıler qobyz tartyp, taspalaryn qaldyryp kettı. Men şäkırtterıme sol taspa boiynşa üiretemın. Sebebı balalardyŋ boiyna eskı dybystar sıŋsın, darysyn dep oilaimyn. Jalpy, estımei jatyp notamen üirengenge, küidı notamen şyǧaruǧa qarsymyn. Abai atamyzdyŋ jaqsy sözı bar ǧoi: «Qūlaqtan kırıp, boidy alar äsem än men tättı küi», – degen. Iаǧni estımese, qūlaǧynan kırıp, boiyn almasa, bala sazdy qalai qabyldaidy, qalai ūǧynady? Sondyqtan da men eŋ alǧaş qobyz dep tanystyrǧan künnen bastap, oquşylarymnyŋ bärıne Jappas Qalambaev, Däulet Myqtybaev, bügınde közı tırı Smatai Ümbetbaevtyŋ taspalaryn berıp qoiamyn. Solardy jattap, äbden qalyptasady. Mıne, dästürdı osylai saqtau kerek ekendıgıne közım jettı. Men şäkırtterımdı osylai tärbielep jatyrmyn.
– Osy jaqynda ǧana bır top dästürlı öner ökılderı Yqylas atyndaǧy Saz aspaptary mūrajaiy janynan «Öner» atty halyq universitetın aşqan ekensızder. Osy qoǧamdyq ūiymnyŋ dästürlı önerdı örkendetudegı orny, män-maŋyzy qandai bolmaq?
– Būl universitet turaly är qily pıkırler boldy. Ūlttyq önerımızdı därıptep jürgen nebır maitalmandar jinaldy. Köbınıŋ pıkırı «qordyŋ jūmysyn aiaǧynan tūrǧyzyp, ärı qarai jürgızu üşın qarjy kerek» degenge saiady. Şyndyǧynda, barlyǧy sol qarjy mäselesıne kelıp toqtalady. Halyqtyq universitet bolǧan soŋ, kımnıŋ qaltasyna qarap otyrasyŋ? Ondai zaman joq qazır. Memleket nemese qaltaly azamattarymyz demeuşılık jasasa, būl jūmysty döŋgeletıp ketuge bolar edı. Bärı bırden bola salmaidy, jailap bola jatar. Ülken konsertter ūiymdastyru, taspalar şyǧaru – bärı josparda bar. Osylai üles qospasaq, dästürlı önerımızdıŋ jaǧdaiy jūrttyŋ bärıne aian ǧoi. Qazır – estradanyŋ beleŋ alǧan şaǧy. Onyŋ qandai estrada ekenın bılıp te jürsızder. Jalpy, ıs alǧa basady degen ümıttemız.
– Qalai degenmen de, «Öner» universitetın ömırşeŋ etudıŋ joldary qandai dep oilaisyz?
– Būl rette bärı qarajatqa kelıp tıreledı. Mysaly, taspa şyǧaru üşın de, abyroily konsert beru üşın de qarajat kerek. Osyndai ızgı ısterımızdıŋ ary qarai ömırşeŋ bolyp, jalǧasyn tabuy demeuşılerdıŋ boluyna da bailanysty. Meilı, memleket tarapynan bolsyn, meilı, qaltaly azamattarymyz bolsyn, kömektespese, būl mäsele ary qarai şeşımın tabady dep aita almaimyn. Sözdıŋ şyndyǧy – osy. Ony nege jasyruǧa tiıspız?!
– Osydan bırer jyl būryn özıŋızdıŋ mūryndyq boluyŋyzben «Dästürlı muzykany damytu qory» qūrylǧan bolatyn. Qordyŋ bügıngı jai-küiı qandai? Sondai-aq maqsat-müddesı tūrǧysynan alǧanda, «Öner» universitetı ekeuınıŋ arasynda qandai sabaqtastyq bar?
– Rasyn aitu kerek, qordyŋ jūmysy alǧa baspai jatyr. Bız tenderge tüstık. Tüskende de auzy alty qarys, atyşuly kompaniialarmen qarsylas boldyq. Qūdaiǧa şükır, bıraz märege de jettık, tek şeşuşı aiqasta azuly kompaniialar jeŋıp kettı. Bärı aqşaǧa kelıp tıreledı. Qordyŋ esepşotynda aqşa tūruy kerek. «Öner» universitetı men qordy bailanystyryp, sabaqtastyryp jūmys ısteuge bolady. Bıraq naqty maqsattar qoiylǧan joq. Negızı, qor osydan ekı jyl būryn qūrylǧan. Tek kölemdı etıp patriottyq änderdı ǧana şyǧardyq. Odan keiın albomdar şyǧaru josparda bolǧan, sosyn «500 än, küi jinau kerek» degen taǧy bır jobamyz boldy, alaida tenderge tüsıp, taǧy jeŋılıp qaldyq. Jeŋgen kompaniialardyŋ ne tyndyryp jatqany belgısız. El arasynda jürgen myqty azamattarymyz «ūlttyq önerımızdıŋ damuyna kömekteseiın, tuy äbden jyǧyldy ǧoi» dep qol ūşyn bermese, būl ıs alǧa baspaidy. Ūlttyq muzykamyz kezınde qalai dürkırep edı? Mysaly, Täuelsızdık aldyq, öz qolymyz öz auzymyzǧa jettı dep sūmdyq bolyp jürmız ǧoi. Bıraq, şyndyǧynda, qaita keŋes ökımetı kezınde ūlttyq muzykamyz jaqsy nasihattaldy. Jüsıpbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, qobyzşy Däulet Myqtybaev, Jappas Qalambaev – bärınıŋ küitabaqtary şyqty. Būl degen tamaşa emes pe?! Menıŋ taŋǧalatynym, keŋes ökımetı kezınde därıptelgen dästürlı muzyka egemen el bolǧannan keiın nege qoldausyz qaldy? Būl ne jaǧdai? Mūnyŋ soŋy qaida aparyp soǧary belgısız.
– Belgılı küişı Qarşyǧa Ahmediiarov aǧamyz «küi önerın ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızu üşın şeber oryndauşylar tärbieleu kerektıgın» aitqan eken. Sızdıŋ şäkırt tärbieleuge qanşalyqty mümkındıgıŋız bar? Bolaşaqta qobyzşylar mektebın aşar ma edıŋız?
– Mektep aşu, ūstazdyŋ aldynan ötu degen tamaşa närse ǧoi. Mysalǧa, Sügırdıŋ ataqty küişı ūstazy – Yqylas, Dina apamyzdyŋ ūstazy – Qūrmanǧazy. Qarşyǧa aǧamyz dünieden erte ötıp kettı. Ol kısımen jaqsy qarym-qatynasta boldym. Ülken-ülken öner konsertterınde sahnalas boldyq. Aǧamyzben sondai bailanysta bolǧanym üşın de baqyttymyn. Ol kısı maǧan köp aqylyn aityp otyratyn. Menıŋ Fariza Oralbaeva, Maqpal Manasbaeva, Kümıs Nüsıpbek degen üş şäkırtım bar. Qazır konservatoriiada oqyp jatyr. Üşeuı de – auyz toltyryp aitarlyqtai talantty jastar. Köptegen respublikalyq, halyqaralyq konkurstarǧa qatysyp, jeŋımpaz bolǧan. Jastardan ekı-üş er bala tärbielep jatyrmyn. Bolaşaqtarynan zor ümıt kütemın.
– Özıŋızdı ökşelep kele jatqan jas qobyzşylardyŋ önerıne köŋılıŋız tola ma? Olardyŋ artyq-kem tūstary qandai?
– Eŋ alǧaş estradaǧa änımız qosyldy, bırtındep dombyramyz, sodan keiın qobyzymyz qosylyp jatyr. Onyŋ özın jönımen qossa, jastarǧa eşqandai ökpem joq. Sebebı zaman solai. Qazır, bır ökınıştısı, küi tartyp jürgen jastar az. Sonymen qatar keiıngı mamandardyŋ sabaq beru ädısterı menıŋ köŋılımnen şyqpaidy. Olar Däulettı, Jappasty aitpaidy, baqsylar turaly mälımet bermeidı. Satyrlaǧan notany balalardyŋ aldyna tastaidy, olar notany oinap şyǧady. Ol küidıŋ tarihyn, kım turaly ekenın, qalai şyqqanyn tüsındırıp jatqan adam joq. Qazırgı ūstazdarymyzdyŋ kemşın tūstary – osy. Olarǧa qarsymyn.
Oqytqannan keiın tarihpen, ädebietpen bailanystyryp oqytu kerek. Mysalǧa, M. Jūmabaevtyŋ «Qoilybaidyŋ qobyzy», T.Älımqūlovtyŋ «Kertolǧauy», S.Seifullinnıŋ Yqylas turaly jazǧandary, I.Jansügırovtıŋ «Küi», «Küişısı» tärızdı basqa da eŋbektermen balany jan-jaqty qyzyqtyruǧa bolady. Sonda oquşynyŋ közı aşylady.Būl degen ruhani bailyq qoi. Özıŋnıŋ bılımıŋ bolmasa, tek qana dombyra, qobyzben alysqa ūzai almaisyŋ. Qazırgı qobyzşylarǧa köŋılım tolmaityny sol, bırınşıden, tartatyn küiınıŋ tarihyn bılmeidı, ekınşıden, ol küidı kım jetkızgen, qalai jetken – odan mülde habarsyz. Mysaly, Yqylastyŋ balasy Tüsıpbek bolsa, Tüsıpbekten tıkelei jetkızgen – Däulet Myqtybaev. Nege taspasyn alyp tyŋdamaidy? «Bolmasaŋ da, ūqsap baq», – deidı Abai atamyz. Sonyŋ dybystaryna ūqsatyp nege tartpaidy? Sonda küişılık önerge tän būrynǧy dästürımızdı joǧaltpas edık. Qanşa tyrysqanymen de, nota bärıbır taspadaǧydai bolmaidy. Sondyqtan mümkındık bolsa, jastar konservatoriia bıtırgennen keiın de bır jerge mūǧalım bolǧanda osy jaqtaryn eskerse eken deimın. – Bügınde dombyra küilerın şyǧaryp jürgen kompozitorlar barşylyq, al qobyzǧa arnap küi şyǧaratyndar öte sirek. Mūnyŋ syry nede? – Auyldan şyqqan bırdı-ekılı talantty kısı bolmasa, dombyraǧa arnap mardymdy küi şyǧaryp jürgender sanauly ǧana. Al qobyz – bıtım-bolmysy bölek närse. Alla taǧala XIX ǧasyrda küişı, änşılerımızdı molynan töktı ǧoi. Jerdıŋ betı tura qyzǧaldaqtai boldy. Sonşama talantty adamdardyŋ ortasynan Yqylas qana şyqty, iaǧni qobyzşylar ılude bıreu ǧana. Qobyzdyŋ kiesı osynda dep oilaimyn. Būl jerde men dombyrany nemese sybyzǧyny ekınşı orynǧa qoiyp tūrǧan joqpyn. Üşeuı bır tamyrdan örbıp jatyr. Qobyz bärıbır būryn damyǧan. Qorqyt, Baba Tüktı Şaşty Äziz babalarymyz da qobyzşy bolǧan, qobyzy özımen bırge jerlengen deidı. Dombyrada küi tartudyŋ jetı mektebı bar. Al qobyzda – jalǧyz Yqylas qana. Kördıŋız be, mūnyŋ özı – oilandyratyn jaǧdai. Ne aryda, ne berıde joq almaǧaiyp zamanda qobyzşy qaidan tusyn?! Jan-jaǧymyzdyŋ bärı – klub, jynoinaqtar. Küi şyǧaratyn adamdy Alla taǧala jaratady. Ol 1000 jylda bır tua ma, 2000 jylda ma, belgısız… Mysaly, Qorqyt pen Yqylastyŋ arasy 1000 jyl ǧoi. Sol ekı arada küi qūdıretın öltırmei kelgen – baqsylar. Alla taǧalanyŋ qūdırettılıgı sonda, Yqylas düniege kelgende qobyz basqaşa söilegen. Kördıŋız be? Bälkım, bolaşaqta bır Yqylas düniege keler. Bız sol ekı arany jalǧastyruşy dänekermız. – Bır-ekı ret küi şyǧarǧanyŋyzdy estıp edım. Būl naqty bır jaǧdailarmen bailanysty boldy ma? Jalpy, kompozitorlyqpen maqsatty türde ainalysatyn oiyŋyz joq pa? – Joq. Kompozitor bolyp, küi şyǧardym dep eşkımge aitqan emespın. Bıraq özımşe saryndarym bar. «Menıŋ küiım» dep tolyqtyryp, halyqqa ūsynǧym kelmeidı. Menıŋ tabiǧatym solai, öz-özımdı körsetuden aulaqpyn. Küişılık ärkımge är türlı berıledı. Zeinetkerlık jasqa jetkende sūmdyq küiler şyǧarǧandar da, bır-aq küimen ataqty bolǧandar da kezdesedı. Mysaly, Ä.Hasenovtıŋ äldekımderdıŋ 100 küiıne tatityn «Qoŋyr» degen bır ǧana küiı bar… – Bır sūhbatyŋyzda diskılerıŋızdıŋ Europada satylyp jatqanyn aitypsyz. Mūnyŋ tūrmystyq jaǧdaiyŋyzdy jaqsartuǧa äserı bar ma? Sol siiaqty, öz elımızde önerıŋız qanşalyqty därejede baǧalanyp jür? – Aiaǧymnan tausylyp, demeuşı tappai jürgen kezımde bır fransuz Almatyǧa keldı. Ol kezde konservatoriiada jūmys ısteitınmın. Arnaiy ızdep kelıp, maǧan qoldau körsetkısı keletının aitty. Söitıp, fransuz jıgıtı ūstazym Smatai Ümbetbaev ekeumızdıŋ diskımızdı Parijden şyǧaryp berdı. Tūsaukeserıne bardyq. Keiın fransuz jıgıtımen kelısıp, bır jyldan keiın «Qaratau şertpe küilerı» dep, Qabyl, Dabyl, Boranqūl, Bekseiıt, Älımhan t.b. kısılerdıŋ küilerın taspa etıp şyǧardyq. Parijde satylyp jatyr. Norvegiiada ülken jinaqqa endım. Aziia halyqtarynyŋ ülken festivalıne bardym, jinaqtaryna endım. Saida Elamanova apaiymyz menıŋ tanyluyma köp qoldau jasady. Alǧaşqyda 1998 jyly «Qauyşu» degen derektı filmge tüsırgen. Şetelderge jol aşyp bergen de – sol kısı. Men ol kısıge qaryzdarmyn. Bır ökınıştısı, elımızde mūndai närselerge qol jetkıze almaisyŋ. Qoldau az. Öz elımızde därıpteluımız tömen. Eşqandai konsertterge barmaimyz, bıreuler demep, qoldap jatqan joq. Osynyŋ bärı köŋılge kırbıŋ ūialatady. – Ötken jyl sız üşın qandai jaŋalyqtarmen este qaldy? Keler jyldan ne kütesız? – Menıŋ ötken jylǧy eŋ ülken jaŋalyǧym, baqytym: ūlym düniege keldı. Al şyǧarmaşylyq jaǧynan mardymdy eşnärse bolǧan joq. 2010 jyly «Qazaqtyŋ dästürlı 1000 küiı men 1000 änın» şyǧaruda eŋbektendık, sonyŋ nätijesınde «Mäŋgılık saryn» küiler antologiiasyn qūrastyrdyq. Onyŋ ışınde, özderıŋız bıletındei, 255 küi bar. Osy jūmys nätijesınde Arqa men Qaratau küilerın, qobyz küilerın el aralap, mūraǧattan ızdep jürıp bır jüiege tüsırdım. Izdesek, älı talai asyl mūralarymyzdy tabuǧa bolady. Joǧarydaǧy jobalar jalǧasyn tabady degen senımdemın. – Äŋgımeŋızge raqmet. Alaşqa aitar datym… Dästürlı önerımızdıŋ kenje qalyp, tuynyŋ jyǧylǧany bärımızge aian. Dästürlı muzykamyzdy qoldau, därıpteu öte tömen deŋgeide. Baiaǧyda ülken kısılerdıŋ habarlaryn, köptegen jaqsy baǧdarlama tyŋdauşy edık. Qazır solardyŋ eşqaisysy berılmei kettı. Bırjan, Aqan turaly, Yqylas, Sügır, Qūrmanǧazy jönınde, aita berseŋ, köp qoi, myqty-myqty habarlar boluşy edı. Qazır estradadan basqa tük estımeitın boldyq. Teledidardy qossaŋ da, qandai mereke bolsa da – solar. Bıraq jandy dauyspen aityp jatqan eşqaisysy joq. Äiteuır, auyzdaryn jybyrlatyp tūrady. Kım kımdı aldap jatqanyn tüsınbeisıŋ. Şyny kerek, osy jasandylyqtan şarşadyq. Osy oraida dästürlı önerımızge memleket tarapynan qoldau körsetılse, Mädeniet ministrlıgı köptegen şara ūiymdastyrsa, dästürlı önerımız köşke ılesıp, alǧa damysa eken deimın.
Sanduǧaş TÜSEN, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU studentı, «Alaş ainasy».
