– Óner ıeleriniń ózine tán qalyptasý erekshelikteri bolatyny belgili. Osy asyl ónerimiz sizdiń boıyńyzǵa Qorqyt atamyzdyń aıan berýi arqyly daryǵan kórinedi…
– Aıan bergeni týraly aıtpaı-aq qoıaıyn. Ol qupııa bolyp qalsyn. Men bes jasymnan dombyra tartqanmyn. Birinshi synypqa barǵan kezimde Dına Nurpeıisovanyń «Ásem qońyr» degen kúıin oryndaǵanymda mektep dırektory, ustazdarym – bári meni aspanǵa kótergeni esimde. Qobyzdy keıin, mektep bitirer kezimde ǵana ustadym. Oǵan deıin dombyrashy bolyp, Súgir, Táttimbet, Toqa atalarymyzdyń, Arqa óńiriniń kúılerin tartyp júrdim. Keıin mektep bitirer jyldary ǵana qobyzǵa áýestigim artty. Bir jaǵynan Yqylas atamyz mynaý Sozaq, Sarysý aýdandaryn jaılap, kóptegen kúıler jazǵan. Qaıtys bolǵan, topyraq buıyrǵan jeri – sol Sarysý aýdany. Mine, osynyń bári áser etti me, keıin qobyz ustap, osy ónerdi dáriptep júrmin. Biraq men qolyma qobyz ustap, dombyradan qol úzgen joqpyn, ony zerttep, qanshama kúıshi týraly jazyp, sony ary qaraı damytyp kele jatyrmyn desem bolady.
– Bir kezderi «Qazaqstan» ulttyq arnasynan «Qazaqtyń 100 kúıi» atty óte taǵylymdy habar júrgizip edińiz. Sol habarda kóneden jetken kúılerimizdiń tarıhyna, tabıǵatyna qatysty qundy da qyzyqty derekter aıtatynsyz. Sondaı zertteýlerińizdi arnaıy kitap etip bastyrý nemese osy taqyrypta qalyń oqyrmanǵa arnalǵan súbeli dúnıeler jazý qajet dep oılamaısyz ba?
– «Qazaqtyń 100 kúıi» osy ónerdiń sońǵy alyptaryn jazyp qaldyrdy desem bolady. Óıtkeni esimderi jurtqa belgisiz, aýyl-aýyldaǵy, izdeýshisi joq kúıshilerge kóńil bólinbegen ýaqytta men ekspedıııa jasadym. Sebebi erteń ómirden ótip ketse, asyl muralarymyzdyń bári solarmen keterine kózim jetti, bizge deıin de sondaı jaǵdaılar bolǵan. Mine, osy maqsatpen kúıshilerdi izdep shyqtym. Bul – «Qazaqtyń 100 kúıine» deıingi zertteýlerim, 1997 jyldan bastalǵan ekspedıııa bolatyn. Sol ekspedıııa arqyly kónekóz qarııalarymyzdyń birazyn taptym. «Qazaqtyń 100 kúıi» habary ashylǵan kezde sol aqsaqaldarymyzdyń bárin jınadyq. Olardyń keıbireýleri – kezinde halyq moıyndaǵan myqty kúıshiler bolsa, keıbireýleri aýylda qalyp qoıǵan, jalpy jurtqa beıtanys kúıshiler. Osynyń arqasynda Dáýletbek Sádýaqasov, Álimhan Júzbaev, Bekseıit Tursynbekov, Qabyl, Dabyl Ajaqaevtar sııaqty basqa da kóptegen kúıshilerimizdiń esimderi belgili boldy. Sol baǵdarlama týma talant ıeleriniń alǵashqy ári sońǵy qatysqan baǵdarlamalary boldy desem, ótirik aıtqanym emes. Sol arqyly biz «Máńgilik saryn» kúı festıvalin uıymdastyrdyq. Kúıleri qaıta basylyp, «Altyn qorymyzǵa» qosyldy. Men solardyń bárin notaǵa túsirip, kitap daıyndap jatyrmyn. Ásirese shertpe kúı degende, Sozaq óńiri kóbirek nasıhattalǵan. Men osy oraıda Sarysý aýdanynyń nasıhattalmaı júrgen kúıshileri týraly «Sarysý sańlaqtary» degen sekildi atpen kitap shyǵarsam, nur ústine nur bolar edi.
– Bizde kúı óneriniń qudiretin jas órenderimizdiń sanasyna mektep jasynan bastap sińirý, uǵyndyrý jaǵy kemshin soǵyp jatqan sııaqty…
– Óte oryndy másele. Meniń A.Jubanov atyndaǵy mýzyka mektebinde ustazdyq etip jatqanyma on jyldan asty. Bizde kúıshilik óner aýyz ádebıeti sekildi bolǵan, kúı tartys degen qazirgideı bolmaǵan. Mysaly, búginde eki jaq kelisip alyp, «men «Balbyraýyndy» tartamyn, sen ary qaraı jalǵastyrasyń» dep sahnaǵa shyǵa beredi. Baıaǵydaǵy kúı tartystyń jóni bólek bolǵan. XIX ǵasyr – kúıshilik óner myqty damyǵan kezeń. Rasyn aıtý kerek, qazir usaqtalyp kettik. Yqylastyń shákirti – Jappas Qalambaev, Dáýlet Myqtybaev degen kisiler qobyz tartyp, taspalaryn qaldyryp ketti. Men shákirtterime sol taspa boıynsha úıretemin. Sebebi balalardyń boıyna eski dybystar sińsin, darysyn dep oılaımyn. Jalpy, estimeı jatyp notamen úırengenge, kúıdi notamen shyǵarýǵa qarsymyn. Abaı atamyzdyń jaqsy sózi bar ǵoı: «Qulaqtan kirip, boıdy alar ásem án men tátti kúı», – degen. Iaǵnı estimese, qulaǵynan kirip, boıyn almasa, bala sazdy qalaı qabyldaıdy, qalaı uǵynady? Sondyqtan da men eń alǵash qobyz dep tanystyrǵan kúnnen bastap, oqýshylarymnyń bárine Jappas Qalambaev, Dáýlet Myqtybaev, búginde kózi tiri Smataı Úmbetbaevtyń taspalaryn berip qoıamyn. Solardy jattap, ábden qalyptasady. Mine, dástúrdi osylaı saqtaý kerek ekendigine kózim jetti. Men shákirtterimdi osylaı tárbıelep jatyrmyn.
– Osy jaqynda ǵana bir top dástúrli óner ókilderi Yqylas atyndaǵy Saz aspaptary murajaıy janynan «Óner» atty halyq ýnıversıtetin ashqan ekensizder. Osy qoǵamdyq uıymnyń dástúrli ónerdi órkendetýdegi orny, mán-mańyzy qandaı bolmaq?
– Bul ýnıversıtet týraly ár qıly pikirler boldy. Ulttyq ónerimizdi dáriptep júrgen nebir maıtalmandar jınaldy. Kóbiniń pikiri «qordyń jumysyn aıaǵynan turǵyzyp, ári qaraı júrgizý úshin qarjy kerek» degenge saıady. Shyndyǵynda, barlyǵy sol qarjy máselesine kelip toqtalady. Halyqtyq ýnıversıtet bolǵan soń, kimniń qaltasyna qarap otyrasyń? Ondaı zaman joq qazir. Memleket nemese qaltaly azamattarymyz demeýshilik jasasa, bul jumysty dóńgeletip ketýge bolar edi. Bári birden bola salmaıdy, jaılap bola jatar. Úlken konertter uıymdastyrý, taspalar shyǵarý – bári josparda bar. Osylaı úles qospasaq, dástúrli ónerimizdiń jaǵdaıy jurttyń bárine aıan ǵoı. Qazir – estradanyń beleń alǵan shaǵy. Onyń qandaı estrada ekenin bilip te júrsizder. Jalpy, is alǵa basady degen úmittemiz.
– Qalaı degenmen de, «Óner» ýnıversıtetin ómirsheń etýdiń joldary qandaı dep oılaısyz?
– Bul rette bári qarajatqa kelip tireledi. Mysaly, taspa shyǵarý úshin de, abyroıly konert berý úshin de qarajat kerek. Osyndaı izgi isterimizdiń ary qaraı ómirsheń bolyp, jalǵasyn tabýy demeýshilerdiń bolýyna da baılanysty. Meıli, memleket tarapynan bolsyn, meıli, qaltaly azamattarymyz bolsyn, kómektespese, bul másele ary qaraı sheshimin tabady dep aıta almaımyn. Sózdiń shyndyǵy – osy. Ony nege jasyrýǵa tıispiz?!
– Osydan birer jyl buryn ózińizdiń muryndyq bolýyńyzben «Dástúrli mýzykany damytý qory» qurylǵan bolatyn. Qordyń búgingi jaı-kúıi qandaı? Sondaı-aq maqsat-múddesi turǵysynan alǵanda, «Óner» ýnıversıteti ekeýiniń arasynda qandaı sabaqtastyq bar?
– Rasyn aıtý kerek, qordyń jumysy alǵa baspaı jatyr. Biz tenderge tústik. Túskende de aýzy alty qarys, atyshýly kompanııalarmen qarsylas boldyq. Qudaıǵa shúkir, biraz márege de jettik, tek sheshýshi aıqasta azýly kompanııalar jeńip ketti. Bári aqshaǵa kelip tireledi. Qordyń esepshotynda aqsha turýy kerek. «Óner» ýnıversıteti men qordy baılanystyryp, sabaqtastyryp jumys isteýge bolady. Biraq naqty maqsattar qoıylǵan joq. Negizi, qor osydan eki jyl buryn qurylǵan. Tek kólemdi etip patrıottyq ánderdi ǵana shyǵardyq. Odan keıin albomdar shyǵarý josparda bolǵan, sosyn «500 án, kúı jınaý kerek» degen taǵy bir jobamyz boldy, alaıda tenderge túsip, taǵy jeńilip qaldyq. Jeńgen kompanııalardyń ne tyndyryp jatqany belgisiz. El arasynda júrgen myqty azamattarymyz «ulttyq ónerimizdiń damýyna kómekteseıin, týy ábden jyǵyldy ǵoı» dep qol ushyn bermese, bul is alǵa baspaıdy. Ulttyq mýzykamyz kezinde qalaı dúrkirep edi? Mysaly, Táýelsizdik aldyq, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetti dep sumdyq bolyp júrmiz ǵoı. Biraq, shyndyǵynda, qaıta keńes ókimeti kezinde ulttyq mýzykamyz jaqsy nasıhattaldy. Júsipbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, qobyzshy Dáýlet Myqtybaev, Jappas Qalambaev – báriniń kúıtabaqtary shyqty. Bul degen tamasha emes pe?! Meniń tańǵalatynym, keńes ókimeti kezinde dáriptelgen dástúrli mýzyka egemen el bolǵannan keıin nege qoldaýsyz qaldy? Bul ne jaǵdaı? Munyń sońy qaıda aparyp soǵary belgisiz.
– Belgili kúıshi Qarshyǵa Ahmedııarov aǵamyz «kúı ónerin urpaqtan urpaqqa jetkizý úshin sheber oryndaýshylar tárbıeleý kerektigin» aıtqan eken. Sizdiń shákirt tárbıeleýge qanshalyqty múmkindigińiz bar? Bolashaqta qobyzshylar mektebin ashar ma edińiz?
– Mektep ashý, ustazdyń aldynan ótý degen tamasha nárse ǵoı. Mysalǵa, Súgirdiń ataqty kúıshi ustazy – Yqylas, Dına apamyzdyń ustazy – Qurmanǵazy. Qarshyǵa aǵamyz dúnıeden erte ótip ketti. Ol kisimen jaqsy qarym-qatynasta boldym. Úlken-úlken óner konertterinde sahnalas boldyq. Aǵamyzben sondaı baılanysta bolǵanym úshin de baqyttymyn. Ol kisi maǵan kóp aqylyn aıtyp otyratyn. Meniń Farıza Oralbaeva, Maqpal Manasbaeva, Kúmis Núsipbek degen úsh shákirtim bar. Qazir konservatorııada oqyp jatyr. Úsheýi de – aýyz toltyryp aıtarlyqtaı talantty jastar. Kóptegen respýblıkalyq, halyqaralyq konkýrstarǵa qatysyp, jeńimpaz bolǵan. Jastardan eki-úsh er bala tárbıelep jatyrmyn. Bolashaqtarynan zor úmit kútemin.
– Ózińizdi ókshelep kele jatqan jas qobyzshylardyń ónerine kóńilińiz tola ma? Olardyń artyq-kem tustary qandaı?
– Eń alǵash estradaǵa ánimiz qosyldy, birtindep dombyramyz, sodan keıin qobyzymyz qosylyp jatyr. Onyń ózin jónimen qossa, jastarǵa eshqandaı ókpem joq. Sebebi zaman solaı. Qazir, bir ókinishtisi, kúı tartyp júrgen jastar az. Sonymen qatar keıingi mamandardyń sabaq berý ádisteri meniń kóńilimnen shyqpaıdy. Olar Dáýletti, Jappasty aıtpaıdy, baqsylar týraly málimet bermeıdi. Satyrlaǵan notany balalardyń aldyna tastaıdy, olar notany oınap shyǵady. Ol kúıdiń tarıhyn, kim týraly ekenin, qalaı shyqqanyn túsindirip jatqan adam joq. Qazirgi ustazdarymyzdyń kemshin tustary – osy. Olarǵa qarsymyn.
Oqytqannan keıin tarıhpen, ádebıetpen baılanystyryp oqytý kerek. Mysalǵa, M. Jumabaevtyń «Qoılybaıdyń qobyzy», T.Álimqulovtyń «Kertolǵaýy», S.Seıfýllınniń Yqylas týraly jazǵandary, I.Jansúgirovtiń «Kúı», «Kúıshisi» tárizdi basqa da eńbektermen balany jan-jaqty qyzyqtyrýǵa bolady. Sonda oqýshynyń kózi ashylady.
Bul degen rýhanı baılyq qoı. Ózińniń bilimiń bolmasa, tek qana dombyra, qobyzben alysqa uzaı almaısyń. Qazirgi qobyzshylarǵa kóńilim tolmaıtyny sol, birinshiden, tartatyn kúıiniń tarıhyn bilmeıdi, ekinshiden, ol kúıdi kim jetkizgen, qalaı jetken – odan múlde habarsyz. Mysaly, Yqylastyń balasy Túsipbek bolsa, Túsipbekten tikeleı jetkizgen – Dáýlet Myqtybaev. Nege taspasyn alyp tyńdamaıdy? «Bolmasań da, uqsap baq», – deıdi Abaı atamyz. Sonyń dybystaryna uqsatyp nege tartpaıdy? Sonda kúıshilik ónerge tán burynǵy dástúrimizdi joǵaltpas edik. Qansha tyrysqanymen de, nota báribir taspadaǵydaı bolmaıdy. Sondyqtan múmkindik bolsa, jastar konservatorııa bitirgennen keıin de bir jerge muǵalim bolǵanda osy jaqtaryn eskerse eken deımin.
– Búginde dombyra kúılerin shyǵaryp júrgen kompozıtorlar barshylyq, al qobyzǵa arnap kúı shyǵaratyndar óte sırek. Munyń syry nede?
– Aýyldan shyqqan birdi-ekili talantty kisi bolmasa, dombyraǵa arnap mardymdy kúı shyǵaryp júrgender sanaýly ǵana. Al qobyz – bitim-bolmysy bólek nárse. Alla taǵala XIX ǵasyrda kúıshi, ánshilerimizdi molynan tókti ǵoı. Jerdiń beti týra qyzǵaldaqtaı boldy. Sonshama talantty adamdardyń ortasynan Yqylas qana shyqty, ıaǵnı qobyzshylar ilýde bireý ǵana. Qobyzdyń kıesi osynda dep oılaımyn. Bul jerde men dombyrany nemese sybyzǵyny ekinshi orynǵa qoıyp turǵan joqpyn. Úsheýi bir tamyrdan órbip jatyr. Qobyz báribir buryn damyǵan. Qorqyt, Baba Túkti Shashty Ázız babalarymyz da qobyzshy bolǵan, qobyzy ózimen birge jerlengen deıdi. Dombyrada kúı tartýdyń jeti mektebi bar. Al qobyzda – jalǵyz Yqylas qana. Kórdińiz be, munyń ózi – oılandyratyn jaǵdaı. Ne aryda, ne beride joq almaǵaıyp zamanda qobyzshy qaıdan týsyn?! Jan-jaǵymyzdyń bári – klýb, jynoınaqtar. Kúı shyǵaratyn adamdy Alla taǵala jaratady. Ol 1000 jylda bir týa ma, 2000 jylda ma, belgisiz… Mysaly, Qorqyt pen Yqylastyń arasy 1000 jyl ǵoı. Sol eki arada kúı qudiretin óltirmeı kelgen – baqsylar. Alla taǵalanyń qudirettiligi sonda, Yqylas dúnıege kelgende qobyz basqasha sóılegen. Kórdińiz be? Bálkim, bolashaqta bir Yqylas dúnıege keler. Biz sol eki arany jalǵastyrýshy dánekermiz.
– Bir-eki ret kúı shyǵarǵanyńyzdy estip edim. Bul naqty bir jaǵdaılarmen baılanysty boldy ma? Jalpy, kompozıtorlyqpen maqsatty túrde aınalysatyn oıyńyz joq pa?
– Joq. Kompozıtor bolyp, kúı shyǵardym dep eshkimge aıtqan emespin. Biraq ózimshe saryndarym bar. «Meniń kúıim» dep tolyqtyryp, halyqqa usynǵym kelmeıdi. Meniń tabıǵatym solaı, óz-ózimdi kórsetýden aýlaqpyn. Kúıshilik árkimge ár túrli beriledi. Zeınetkerlik jasqa jetkende sumdyq kúıler shyǵarǵandar da, bir-aq kúımen ataqty bolǵandar da kezdesedi. Mysaly, Á.Hasenovtiń áldekimderdiń 100 kúıine tatıtyn «Qońyr» degen bir ǵana kúıi bar…
– Bir suhbatyńyzda dıskilerińizdiń Eýropada satylyp jatqanyn aıtypsyz. Munyń turmystyq jaǵdaıyńyzdy jaqsartýǵa áseri bar ma? Sol sııaqty, óz elimizde ónerińiz qanshalyqty dárejede baǵalanyp júr?
– Aıaǵymnan taýsylyp, demeýshi tappaı júrgen kezimde bir franýz Almatyǵa keldi. Ol kezde konservatorııada jumys isteıtinmin. Arnaıy izdep kelip, maǵan qoldaý kórsetkisi keletinin aıtty. Sóıtip, franýz jigiti ustazym Smataı Úmbetbaev ekeýmizdiń dıskimizdi Parıjden shyǵaryp berdi. Tusaýkeserine bardyq. Keıin franýz jigitimen kelisip, bir jyldan keıin «Qarataý shertpe kúıleri» dep, Qabyl, Dabyl, Boranqul, Bekseıit, Álimhan t.b. kisilerdiń kúılerin taspa etip shyǵardyq. Parıjde satylyp jatyr. Norvegııada úlken jınaqqa endim. Azııa halyqtarynyń úlken festıvaline bardym, jınaqtaryna endim. Saıda Elamanova apaıymyz meniń tanylýyma kóp qoldaý jasady. Alǵashqyda 1998 jyly «Qaýyshý» degen derekti fılmge túsirgen. Shetelderge jol ashyp bergen de – sol kisi. Men ol kisige qaryzdarmyn. Bir ókinishtisi, elimizde mundaı nárselerge qol jetkize almaısyń. Qoldaý az. Óz elimizde dáriptelýimiz tómen. Eshqandaı konertterge barmaımyz, bireýler demep, qoldap jatqan joq. Osynyń bári kóńilge kirbiń uıalatady.
– Ótken jyl siz úshin qandaı jańalyqtarmen este qaldy? Keler jyldan ne kútesiz?
– Meniń ótken jylǵy eń úlken jańalyǵym, baqytym: ulym dúnıege keldi. Al shyǵarmashylyq jaǵynan mardymdy eshnárse bolǵan joq. 2010 jyly «Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıi men 1000 ánin» shyǵarýda eńbektendik, sonyń nátıjesinde «Máńgilik saryn» kúıler antologııasyn qurastyrdyq. Onyń ishinde, ózderińiz biletindeı, 255 kúı bar. Osy jumys nátıjesinde Arqa men Qarataý kúılerin, qobyz kúılerin el aralap, muraǵattan izdep júrip bir júıege túsirdim. Izdesek, áli talaı asyl muralarymyzdy tabýǵa bolady. Joǵarydaǵy jobalar jalǵasyn tabady degen senimdemin.
– Áńgimeńizge raqmet.
Alashqa aıtar datym…
Dástúrli ónerimizdiń kenje qalyp, týynyń jyǵylǵany bárimizge aıan. Dástúrli mýzykamyzdy qoldaý, dáripteý óte tómen deńgeıde. Baıaǵyda úlken kisilerdiń habarlaryn, kóptegen jaqsy baǵdarlama tyńdaýshy edik. Qazir solardyń eshqaısysy berilmeı ketti. Birjan, Aqan týraly, Yqylas, Súgir, Qurmanǵazy jóninde, aıta berseń, kóp qoı, myqty-myqty habarlar bolýshy edi. Qazir estradadan basqa túk estimeıtin boldyq. Teledıdardy qossań da, qandaı mereke bolsa da – solar. Biraq jandy daýyspen aıtyp jatqan eshqaısysy joq. Áıteýir, aýyzdaryn jybyrlatyp turady. Kim kimdi aldap jatqanyn túsinbeısiń. Shyny kerek, osy jasandylyqtan sharshadyq. Osy oraıda dástúrli ónerimizge memleket tarapynan qoldaý kórsetilse, Mádenıet mınıstrligi kóptegen shara uıymdastyrsa, dástúrli ónerimiz kóshke ilesip, alǵa damysa eken deımin.
Sandýǵash TÚSEN, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ stýdenti, «Alash aınasy».
