Halqymyzda «Jıgıtke jetpıs öner de az» degen tüsınık bar. Mūnyŋ qiial emes, oryndy talap ekenın ortamyzdaǧy jetpıstıŋ beseuınen asqan qariia Arǧynbek aqsaqaldyŋ ömırınen, önerınen köruge bolady. Aqyşūly Arǧynbek – Motyştyŋ Aqşiı atanatyn tüie boilamaityn tu şiınıŋ basynan bal tamǧan Şaǧan özenınıŋ tülegı. Būl Sarjal elı – şaŋyraq köterılıp, ömırge ūrpaq kelıp, balanyŋ tūsauy kesılıp, nauryz tuyp, soqa jyǧylyp, oraq jinalsa da, ömırınıŋ är sätın toi etıp toilaudy dästür etken, ömırdıŋ tarşylyǧy men tapşylyǧyn yntymaqty berekemen jeŋudı maqsūt etken jūrt.
(Kiız üidıŋ kışıreitılgen beinesı (maketı). Aǧaş süiegı – taldan jasalǧan. Būl beine 1973 jyly Ä.Qasteev atyndaǧy öner muzeiınıŋ eksponatyna alynǧan.
Soldan oŋǧa qarai: T.Dosmaǧanbetov – müsınşı, Arǧynǧazy Qaisahanov – Semei oblystyq keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary, Änuar Älımjanov – jazuşy, Yrymhan Ǧabdullin – Abai audandyq keŋesınıŋ töraǧasy.)
Arǧynbek – äkesı Aqyştan bäige at baptap, it jügırtıp, qūs saludy, ız kesıp, tūzaq, qaqpan qūryp, aŋşylyq önerdı meŋgergen adam. Taldan būrap besık, şana jasap, qaiyŋnyŋ bezınen er qosyp, kiız üidıŋ süiegın basyp, ony josamen boiaudyŋ da şeberı. Zergerlık önermen bırge süiekpen, müiızben üi jihazyn, mülık-mükämmaldy äşekeileudı, er-tūrmandy örnekteudı Şimai atadan üirengen. Anasy Dämejan İsaqyzy siiaqty on sausaǧynan öner tamǧan apa, jeŋgelerınen üi tūrmysyna qajettı arqan, jıp esıp, şi tartyp, orap, tüskiız, alaşa, tekemet, syrmaqqa oiu-örnek saluǧa töselgen.
Terme bau-şu, alaşa, qorjyn toqyp, taŋǧyştardy yzyp, taŋdailap bau, basqūr toqudyŋ san türlı täsılın bıledı. Kön keptırıp, könek, torsyq, saba, süiretkınıŋ är türın tıgıp, qaiys ilep, qamşy, er-tūrmannyŋ barlyq abzaldaryn örıp, ydys-aiaq qabyn qoldan toqidy. Kärı-jas, äiel-erkektıŋ qystyq-jazdyq, mailyq-sulyq, baskiım, aiaqkiımderın tıgudıŋ şyŋǧystaulyq ülgısın saqtap keledı.
Jastaiynan änşı bala atanǧan ol halqymyzdyŋ än-küi önerınıŋ mol mūrasyn jadynda saqtap, nasihattaudan jalyqqan emes. Qazaqtyŋ as mäzırın daiyndap, qonaq kütıp, qūrmetteudıŋ de ızettılık ülgısın öz boiyna körgendılık qasiet etıp jinaǧan estı de darqan, aqköŋıldı ūlaǧatty adam. Adamgerşılıktıŋ qarapaiym qaǧidasy boiyna qasiet bolǧan sol Sarjal ölkesındegı qara tıldıŋ şeşenderı – Jaǧypar, Boranbai, Quandyq, Ybyrai mūǧalım, Omarbek mūǧalım, Bekbatyr, Släm aqsaqal, Bättaş siiaqty maǧynaly oi, astarly ūǧymmen tereŋnen tamyr tartatyn sūlu sözdıŋ şeberı bolyp şyqqan Arekeŋ – būl künde «Dala akademiiasyn» tamamdaǧandai, jan-jaqty bılımdı, jetpıs önerdıŋ tılın bıletın, eskı men jaŋanyŋ syryn saralai alatyn qazynaly qart.
Ol öz ainalasynan tek adamǧa degen meiırımdı yqylas, qūrmet ülgısın körıp ösken, eşkımge mındet artpai, qolynan kelgenşe özgege qamqorlyq pen ızettılık körsetudı bala jastan daǧdy etken. Es bılıp, etek japqannan ülkennıŋ jolyn kespei, sözın tosyp, aitqanyna qūlaq asyp, qūrmet körsetıp, jasaǧan qolǧabystyǧy üşın elgezek bala atanyp, alǧany ünemı alǧys bolǧan.
Ülkenderdıŋ kemeŋgerlıgı – «kısılıktıŋ qasiettı qazynasy – ūstazda» dep ūqqandyqtan bolar, mınezı men ısıne riza bolǧan olar «mūǧalım bol, balam» dep bata bergen eken.
Dualy auyz qarttardyŋ sol batasy qabyl bolyp, Arǧynbek Ahmetjanov Semeidegı qasiettı bılım ordasy – M.Äuezov atyndaǧy pedagogikalyq uchilişenı üzdık bıtırıp, 18 jasta mūǧalım bolyp şyǧady.
Elımızdıŋ şyǧys aimaǧyndaǧy būl oqu orny – bılım men mamandyq berudıŋ ǧana emes, ǧylym men önerdıŋ, adamgerşılık pen azamattyqtyŋ asyl ülgısınıŋ ordasy. Onda oqyǧan, eŋbek etken Mūhtar Äuezov, Mırjaqyp Dulatov, Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Qūdaibergen Jūbanovtardyŋ ülgısı bölekşe qazyna, dästürlı qasiet bolatyn.
Bala Arǧynbek būl ortadan özınıŋ aŋsaǧan armanynyŋ, şöldegen aŋsarynyŋ bärın tapty.
Şeberlıktıŋ de, şeşendıktıŋ de, önerpazdyqtyŋ da, ūlaǧattylyqtyŋ da, ūstazdyqtyŋ da qainar būlaǧynan meiırı qanyp susyndady.
Äuelden elımızdıŋ ruhani astanasy, mädenietı men önerınıŋ, aqyl-oiynyŋ Mekkesı sanalǧan Semei şaharyndaǧy mūrajailar men teatrlar, orkestrler men horlar bala önerpazdyŋ qanynda bar qasietın, boiyndaǧy önerge degen qūştarlyǧyn būrynǧydan da maǧynaly, mazmūndy, jüielı arnaǧa salǧandai boldy.
Būryn arba-şana, er-tūrman jöndep, etık, tymaq, börık tıgıp, synǧan şyny ydys-aiaqty qūrsaulap, tostaǧan, aiaq-tabaqty aǧaştan şauyp, bie sauyp, qaimaq şaiqap, ırkıt pısıp, qūrt-ırımşık qainatu, şi tartyp, ony orau tūrmystyq qajettılık şyǧar dep bılgen Arǧynbektıŋ onyŋ bärı ūlttyq öner, halyq danalyǧy, ǧasyrlar boiy şyŋdalyp kele jatqan ūlttyq qazyna ekenıne közı jettı.
Är ıske osylai üŋılgen ol endı muzykalyq sauat aşyp, dombyrany, mandalindı notamen oinauǧa den qoidy. Negızgı sabaq kestesı boiynşa alǧan därısınen tys öz betımen bılım-qabıletın jetıldırıp, uchilişe orkestrıne qatysyp, skripkada, küisandyqta oinauǧa den qoidy, daǧdylandy. Nota boiynşa būryn bılmeitın saz saryndaryn şyǧarudy üirendı.
Şyŋǧys elınıŋ ortasynda aitylǧanymen, syrtqa tarai qoimaǧan änderdı notaǧa tüsıruge de talpynyp kördı.
Halqymyzdyŋ än-küi, jyr-tolǧauynyŋ «saiasi qyraǧylyqpen» ūmytyla bastaǧan nūsqalaryn jinap, notaǧa tüsıruge talpyndy. Älemge äigılı klassikalyq şyǧarmalar ülgısın ūǧuǧa niet ettı. Özınıŋ süikımdı de sazdy bariton dausy bar Arǧynbek būryn dombyramen än aitatyn. Endı özın-özı küisandyqta süiemeldeuge de töseldı. Halyqtyq, klassikalyq şyǧarmalardy tyŋdap, tūtynuǧa boi ūsyndy. Däm-tūz tartyp, taǧdyrdyŋ jazuymen Qasqabūlaq mektebıne bastauyş synyp mūǧalımı bolyp kelgen A.Ahmetjanov özı sūranyp än-küiden därıs beretın boldy. Mektepte oquşylar horyn ūiymdastyrdy. Üzılıs kezınde balalarǧa än aitqyzyp, öner bäsekesın ötkızudı ädetke ainaldyrdy. Balalardyŋ da, ata-analardyŋ da önerge degen yqylasty peiılı oiandy.
Būryn än-küi ekınşı kezektı sabaq sanalyp, eskı mektep üiınde arnaiy bölme bolmaǧandyqtan, mekteptıŋ bos jerınde ötkızıle beretın daǧdy būzyldy. Än-küi pänı sabaq kestesıne enetın boldy. Än-küi pänınıŋ mūǧalımı mektep ışınde de, auylda da esımı belgılı, abyroiy asqaq öner janaşyry tanylady.
Mekteptegı sabaqtan tys merzımdegı Arǧynbektıŋ ortasy – auyldyŋ kärı qūlaq qariialary, Mūhtardyŋ dostary – Tıleke men Boqai, Ziiat, Ybyraişa, Jūmaǧadıl, Moldaǧalilar.
Qasqabūlaq – ūly Abai düniege kelgen Syrt Qasqabūlaq jerı. Mūnda Abai, Qūnanbai, iısı Oljai auylynyŋ dästür-salty, söz saptau ülgısı, adamdar arasyndaǧy adamgerşılık qatynastyŋ hatqa tüspegen qaǧidasy saqtalǧan. Abai änderınıŋ şeber oryndauşylary bolǧan Älmaǧambet pen Äigerımnıŋ ünın estıp, ülgısın ūstanǧan önerpazdar da barşylyq edı.
Osy auyldyŋ jerınde ūly Mūhtar tuǧan Börlıdegı ömır keşıp kele jatqan Übıǧali, Qaliasqar, Alatai, Bekmūhambet (Beken) siiaqty ūlaǧattylyq ülgısı boiyna qasiet bolyp sıŋgen adamdar da az emes-tı.
Osyndai mol qazynanyŋ ortasyna taǧdyr aidap kelgen Arǧynbek tez eseiıp, parasattylyqpen nūrlana tüskendei edı. Köŋıl qūsy şaryqtaǧan şaqta ainalasynan bes būlaq būrqyldap şyǧyp jatqan Şolpan jotasynyŋ sai-salasyn seruendep jürıp şyrqap än saludy maşyq ettı. Äsırese Abai änderıne tereŋ boilap, onyŋ astarly syryn ūǧyp, adamnyŋ jürek qylyn şertetın, köŋıl qūsyn qanattandyryp, elıtıp, egıltetın quat, qūdıretın sezınetındei küi keşetın boldy.
Ūly Abaidyŋ änderın notaǧa tüsıruge talaptandy. Bırde özı jattap, mänerlep oquǧa daǧdylanyp jürgen Abai sözderı än tılep tūrǧandai äser boiyn bilegenın sezdı. Aqyry köp tolǧanyp, tereŋ tüsınıp bılgen Abaidyŋ «Toty qūs tüstı köbelek» atty öleŋıne laiyq än saryny tudy. Ras, alǧaşqyda «än saryny öz kökeiınen tudy ma, älde Abai änı dep basqalardan estıgen saryn sazy ma?» degen küdıktı oilar da mazalamai qoiǧan joq. Ändı notaǧa tüsırıp, änşılerge üiretıp, aitqyzyp, özgelerge tyŋdatyp kördı. Abailyq oi tereŋdıgı, saryn sazdylyǧy, sezım şynaiylyǧy anyq tanylyp tūrǧan tuyndyǧa ūlylyq ūiyǧan ölkenıŋ tyŋdauşy qauymy razylyq bıldırdı.
«Änsız öleŋ – jetım öleŋ» dep bıletın Şyŋǧys elınıŋ tüsınık-talabynyŋ dūrystyǧyna ilanǧan Arǧynbektıŋ Abai öleŋderın oqyp, tüsınıp, sezınuı, oǧan laiyq än ızdeuı osylaişa bastalǧan öner köşı bolatyn.
Būl künde ūly Abaidyŋ 40-tan artyq öleŋıne än-romanstar şyǧarǧan Arǧynbek Ahmetjanov – Qazaqstan Respublikasy Kompozitorlar odaǧynyŋ müşesı. Şyǧarmalaryn respublika sahnalarynda öner jūldyzdary oryndap jür.
Özı ömır sürıp otyrǧan ortaǧa meilınşe paidaly maman boludy armandaǧan Arǧynbek Abai elıne orys tılın oqytyp üiretetın ūstaz qajet ekenıne közı jetıp, Semeidıŋ pedagogikalyq institutynyŋ orys tılı fakultetıne oquǧa tüsedı. Onyŋ ekı jylyn tamamdaǧan soŋ, syrttai oquǧa auysyp, Abai audandyq oqu bölımınıŋ joldamasymen Qūndyzdy orta mektebıne oqytuşy bolady.
Jaqsyda jattyq bolmaityny – belgılı jai. «Kısı bolar balanyŋ kısıge üiır bolatyn» daǧdysymen mekteptegı Jūmanbai esımdı än men küige qabılettı, qoly şeber mūǧalımmen tez tıl tabysady. Jūmekeŋnıŋ äkesı, auyl ūstasy, üişı, erşı, auyl-eldıŋ bütındıgın, yntymaqty berekesın airandai ūiytyp otyrǧan jaisaŋ mınezdı Ädibai aqsaqaldyŋ meiırımdı qoşemetıne bölenedı. Är ıste ikemdı, tiianaqty jas jıgıt özı jete bılmeitın bır öner – üi basu, er qosu ısın Ädekeŋnıŋ qara düken, şeberhanasynda otyryp tolyq meŋgeredı.
Ūly Abaidyŋ 125 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda Arǧynbek jasaǧan kiız üidıŋ maketı audan, oblysta jüldelı bäigege ılınıp, soŋynda Almatydaǧy Ä.Qasteev atyndaǧy öner mūrajaiyndaǧy körmege qoiyldy. Ol kiız üidıŋ negızgı ülgısı (etalony) esebınde sol mūrajaida saqtaluda.
Būl taǧdyrdyŋ jazuyna kım şäk keltırmek?! Üidıŋ jabdyqtary körgendı ortada ösken, önerlı jas Arǧynbekke ülkenderdıŋ ūiǧaruymen qosylǧan jary Mafruzanyŋ qolynan şyqqan edı. Ol kiız üidıŋ kışıreitılıp jasalǧan maketı bolǧandyqtan, onyŋ barlyq bölşegı soǧan laiyqty ölşemge köşırılgen bolatyn. Äsırese taldyryp basylǧan, kün körıngendei jūp-jūqa, qaǧazdai appaq kiız ben oǧan oiylǧan oiu-örnekterdıŋ üilesımdılıgı körermen qauymdy erekşe riza etken bolatyn.
Älı köşı-qon dästürı saqtalǧan auyl ömırınde är kez esık-terezege mūqtajdyq, besık, arba-şana tapşylyǧy joiyla qoimaǧan kezde küieu balanyŋ qolynyŋ şeberlıgı qandai jaqsy! Şeberlık küieudı ol bosaǧada otyratyn küşık küieu emes, törde orny bar «erke küieu» atandyrdy.
Aqyn Şäkır men auyldyŋ şeşen, şejıre qarttary Qali, Nyǧymet, Qūdaibergen, Ädıl, Slämbek, Mūsa, Mūhamedjarlar aitatyn äŋgımeler jelısı üzılmeitın qazyna, bailyq mūrasy körınetın. Än men jyrdyŋ ordasy, Şyŋǧys tauynyŋ tabiǧaty körkem tūsy – Qūndyzdy ölkesı Arǧynbektıŋ şabytty qiialyna qanat bıtırıp, oi tereŋın, ūiqas ülgısın ızdep öleŋ jazuǧa jeteledı. Tuǧan jerge degen şeksız mahabbat zäredei tolastamaityn mäŋgılık jyr bolyp tögıletın. Öleŋ-jyrdyŋ sol tasqyndy tolqyny aqynjandy Arǧynbektıŋ kökırek qainaryn aşyp, «Şyŋǧystau» atty öleŋ tuǧyzdy. Sazger Arǧynbek ony änmen älpeştedı. Ol audan jūrtşylyǧynyŋ süiıktı änı bolyp şyrqalyp kele jatqanyna jarty ǧasyrdan artyq ǧūmyr öttı.
Audannyŋ mädeni-äleumettık ömırınde örleu qadamy jasalǧan sol bır şaqta jastardyŋ alǧy şebınde körıngen Arǧynbektı audandyq partiia komitetı öz apparatyna qyzmetke şaqyrdy. Bırazdan keiın ony audan jastary özınıŋ jetekşısı tanyp, audandyq komsomol komitetınıŋ ekınşı, bırınşı hatşysy mındetıne sailap aldy.
Audan ortalyǧy – Qarauyl auylyna köşıp kelgen jas otau ielerı (Arǧynbek – Mafruza) özderı siiaqty ömırge qūştar, önerge beiım, öleŋge qūmar zamandastar ortasyn tapty. Ol kezde Qarauylda Şyŋǧys elınıŋ köneköz qariialary da, kemeŋger adamdary da seldırei qoimaǧan edı.
Sol bır saiasi jylymyq jyldarynda ömırge qaita kelgen Alaş arystarynyŋ halyq üşın keşken beinetın, etken eŋbegın oqyp-bılıp, nasihattauǧa belsene aralasqandardyŋ bırı Arǧynbek boldy. Talai qiianat-qysymǧa moiymai, iılmei, aman-esen elıne oralǧan Ahat Şäkärımūlymen özge jūrttan görı tez şüiırkelesıp, tüsınıstık tapqan da Arǧynbek edı.
Şäkärım mūralaryn jinauǧa belsene aralasa jürıp, den qoiǧany qajynyŋ än-küi mūrasy boldy. Ahat aqsaqaldan, änşı Qabyş, Niiazbekterden Şäkärım änderın tyŋdap, olardy notaǧa tüsırudı özınıŋ azamattyq boryşy sanady. Ol keiın qalamger Arǧynbektıŋ «Ruhani jol» dep atalatyn tört tomdyq jinaǧynyŋ üş tomynda qamtylyp, baspadan şyqty.
Keŋestık qoǧamdaǧy lauazymdy qyzmetten görı halyq mūrasyn jinap, qolöner ülgılerın jetıldırıp, jüieleudı, olardyŋ etnografiialyq mänı men sänın däl tauyp, jariia etudı artyq sanaǧan Arǧynbek joǧarǧy partiia mektebın bıtırıp kelgen soŋ, ūsynylǧan audandyq gazettıŋ redaktorlyǧy mındetın tastap, Semei qalasyna köştı.
Oblystyq radioda, «Semei taŋy» gazetınde eŋbek etıp jürıp, elımızdıŋ şyǧys aimaǧyndaǧy halyq änderı men küilerın jinap, olardy şeber oryndauşylardyŋ ülgısın magnit taspasyna jazyp alyp, nasihattap, köpten berı qol üze bastaǧan qolönerge de uaqyt tapty. Samyrsyn, Kökşetaudyŋ qyzyl qaraǧaiy, Qarqaralynyŋ ūrǧaşy, erkek qaraǧailaryn, Şyŋǧystaudyŋ dolana, şyrşasyn jinap, dombyra jasauǧa berıle kırıstı.
Tenor, bariton dauystaryna laiyqtap jasaǧan dombyralaryn şertıp körgen Mädeniet, Bolat, Jänıbekterdıŋ olarǧa erekşe rizalyq tanytqany bar. Qūrmetpen Arekeŋ ūsynǧan dombyrany äigılı änşı Jänıbek özınıŋ janserıgı tūtyp, janynan qaldyrmaityn edı.
Keiınde özı de Abai, Şäkärım änderın aityp, leksiia, konsertpen Qazaqstannyŋ tört qūbylasyn aralaǧan saparlaryna arnap jasaǧan jinamaly dombyrasynyŋ özı – özınşe bır öner ülgısı derlık qūndy dünie.
Bırneşe jyl ızdenıp, äl-Farabidıŋ muzykalyq teoriiasy negızınde asqan şeberlıkpen jasaǧan jaŋa aspabyn «äl-Fareia» dep atauynyŋ özınde ülken män bar. Qūlaq küiı kvintamen būralatyn, jaŋǧaq aǧaşynan jasalǧan büktemelı, üş ışektı, elips formasyndaǧy jaŋa aspaptyŋ dybystyq qabıletı mol. Äuelde Şyŋǧys elınde üş ışektı dombyra şertu dästürı bolǧan-dy. Ony ūstaǧan Şäkır aqyndy közı körıp, qasynda qūrdasy, balasyndai bolǧan Arǧynbek osy bır özgeşe önerdı öltırmeudı, ömırden öşırmeudı mındet etkendei. Onyŋ qūlaq küiın keltırıp şertudıŋ erekşelıkterın ǧylymi jüiede jazyp jür.
Özı şyǧarǧan 60-tan artyq än-romansyn osy «äl-Far-A»-men aityp nasihattaityn sazger, änşı, serı, şeber, şeşen Arǧynbek qariia ūly Abai men Şäkärımnıŋ şyǧarmalaryndaǧy tekstologiialyq qatelıkterdı tüzetuge de oryndy oi tolǧap keledı.
Ömırdıŋ bır läzzaty – bılmegenın üirenu, bılgenın özgege üiretu dep esepteitın Arekeŋ – ūly Şäkärımnıŋ
«…Bılgen erdıŋ bol şäkırtı,
Bılmegendı qyl şäkırt.
Üirenuge qylma namys,
Üiretuge bolma ker.
Önerıŋdı qūr şırıtpe,
Ornyna ony jūmsamai.
Ökınışı ketpes onyŋ,
Öz oiyŋda bosqa öler» degen ösietın ömırlık ūstanymy etıp, sanalylyqpen sūlu qartaiyp kele jatqan qariia.
Älemdık tendensiiaǧa ainalǧan jahandanu qūbylysyna Arekeŋ ürke qaramaidy. Qaita jahandanu däuırınıŋ ūrany mädeni pliuralizm bolsa, ärbır ūlt özınıŋ ūlttyq bolmys, erekşelıgın saqtap, öz mädenietınıŋ, ädebietınıŋ, salt-dästürınıŋ tabiǧi-tarihi sabaqtastyǧyn saqtap, üilesımdılıgın jetıldırudı qajet dep esepteidı. Sondyqtan da ūlttyq etnografiiany, halqymyzdyŋ salt-saltanatyn, tılı men dästürınıŋ mınez-qūlqyn, ädep-iba, inabattylyq, ızettılık ülgısın saqtaudy, qorǧaudy, ony bügıngı materialdyq, tehnikalyq jaŋalyqtardy paidalanyp jetıldırudı maqsat etu kerek dep bıledı. Sol maqsatpen ūlt bolmysyna qylau tüsırmei saqtap, ony keler ūrpaqqa jetkızu üşın qarlyǧaştyŋ qanatymen su sepkendei bolsa da septıgım tise eken dep eŋbektenıp, ızdenu üstındegı Arǧynbek aqsaqaldyŋ moinyna alǧan maŋyzy zor boryşy mol.
Moldabek JANBOLATŪLY,
QR oqu-aǧartu ısınıŋ ozaty,
QR Jurnalister odaǧynyŋ müşesı,
Abai audanynyŋ qūrmettı azamaty,
Semei qalasy,
«Alaş ainasy».
