Halqymyzda «Jigitke jetpis óner de az» degen túsinik bar. Munyń qııal emes, oryndy talap ekenin ortamyzdaǵy jetpistiń beseýinen asqan qarııa Arǵynbek aqsaqaldyń ómirinen, ónerinen kórýge bolady. Aqyshuly Arǵynbek – Motyshtyń Aqshıi atanatyn túıe boılamaıtyn tý shıiniń basynan bal tamǵan Shaǵan ózeniniń túlegi. Bul Sarjal eli – shańyraq kóterilip, ómirge urpaq kelip, balanyń tusaýy kesilip, naýryz týyp, soqa jyǵylyp, oraq jınalsa da, ómiriniń ár sátin toı etip toılaýdy dástúr etken, ómirdiń tarshylyǵy men tapshylyǵyn yntymaqty berekemen jeńýdi maqsut etken jurt.
(Kıiz úıdiń kishireıtilgen beınesi (maketi). Aǵash súıegi – taldan jasalǵan. Bul beıne 1973 jyly Á.Qasteev atyndaǵy óner mýzeıiniń eksponatyna alynǵan.
Soldan ońǵa qaraı: T.Dosmaǵanbetov – músinshi, Arǵynǵazy Qaısahanov – Semeı oblystyq keńesi tóraǵasynyń orynbasary, Ánýar Álimjanov – jazýshy, Yrymhan Ǵabdýllın – Abaı aýdandyq keńesiniń tóraǵasy.)
Arǵynbek – ákesi Aqyshtan báıge at baptap, ıt júgirtip, qus salýdy, iz kesip, tuzaq, qaqpan quryp, ańshylyq ónerdi meńgergen adam. Taldan burap besik, shana jasap, qaıyńnyń bezinen er qosyp, kıiz úıdiń súıegin basyp, ony josamen boıaýdyń da sheberi. Zergerlik ónermen birge súıekpen, múıizben úı jıhazyn, múlik-múkámmaldy áshekeıleýdi, er-turmandy órnekteýdi Shımaı atadan úırengen. Anasy Dámejan Isaqyzy sııaqty on saýsaǵynan óner tamǵan apa, jeńgelerinen úı turmysyna qajetti arqan, jip esip, shı tartyp, orap, túskıiz, alasha, tekemet, syrmaqqa oıý-órnek salýǵa tóselgen.
Terme baý-shý, alasha, qorjyn toqyp, tańǵyshtardy yzyp, tańdaılap baý, basqur toqýdyń san túrli tásilin biledi. Kón keptirip, kónek, torsyq, saba, súıretkiniń ár túrin tigip, qaıys ılep, qamshy, er-turmannyń barlyq abzaldaryn órip, ydys-aıaq qabyn qoldan toqıdy. Kári-jas, áıel-erkektiń qystyq-jazdyq, maılyq-sýlyq, baskıim, aıaqkıimderin tigýdiń shyńǵystaýlyq úlgisin saqtap keledi.
Jastaıynan ánshi bala atanǵan ol halqymyzdyń án-kúı óneriniń mol murasyn jadynda saqtap, nasıhattaýdan jalyqqan emes. Qazaqtyń as mázirin daıyndap, qonaq kútip, qurmetteýdiń de izettilik úlgisin óz boıyna kórgendilik qasıet etip jınaǵan esti de darqan, aqkóńildi ulaǵatty adam. Adamgershiliktiń qarapaıym qaǵıdasy boıyna qasıet bolǵan sol Sarjal ólkesindegi qara tildiń sheshenderi – Jaǵypar, Boranbaı, Qýandyq, Ybyraı muǵalim, Omarbek muǵalim, Bekbatyr, Slám aqsaqal, Báttash sııaqty maǵynaly oı, astarly uǵymmen tereńnen tamyr tartatyn sulý sózdiń sheberi bolyp shyqqan Arekeń – bul kúnde «Dala akademııasyn» tamamdaǵandaı, jan-jaqty bilimdi, jetpis ónerdiń tilin biletin, eski men jańanyń syryn saralaı alatyn qazynaly qart.
Ol óz aınalasynan tek adamǵa degen meıirimdi yqylas, qurmet úlgisin kórip ósken, eshkimge mindet artpaı, qolynan kelgenshe ózgege qamqorlyq pen izettilik kórsetýdi bala jastan daǵdy etken. Es bilip, etek japqannan úlkenniń jolyn kespeı, sózin tosyp, aıtqanyna qulaq asyp, qurmet kórsetip, jasaǵan qolǵabystyǵy úshin elgezek bala atanyp, alǵany únemi alǵys bolǵan.
Úlkenderdiń kemeńgerligi – «kisiliktiń qasıetti qazynasy – ustazda» dep uqqandyqtan bolar, minezi men isine rıza bolǵan olar «muǵalim bol, balam» dep bata bergen eken.
Dýaly aýyz qarttardyń sol batasy qabyl bolyp, Arǵynbek Ahmetjanov Semeıdegi qasıetti bilim ordasy – M.Áýezov atyndaǵy pedagogıkalyq ýchılıeni úzdik bitirip, 18 jasta muǵalim bolyp shyǵady.
Elimizdiń shyǵys aımaǵyndaǵy bul oqý orny – bilim men mamandyq berýdiń ǵana emes, ǵylym men ónerdiń, adamgershilik pen azamattyqtyń asyl úlgisiniń ordasy. Onda oqyǵan, eńbek etken Muhtar Áýezov, Mirjaqyp Dýlatov, Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Qudaıbergen Jubanovtardyń úlgisi bólekshe qazyna, dástúrli qasıet bolatyn.
Bala Arǵynbek bul ortadan óziniń ańsaǵan armanynyń, shóldegen ańsarynyń bárin tapty.
Sheberliktiń de, sheshendiktiń de, ónerpazdyqtyń da, ulaǵattylyqtyń da, ustazdyqtyń da qaınar bulaǵynan meıiri qanyp sýsyndady.
Áýelden elimizdiń rýhanı astanasy, mádenıeti men óneriniń, aqyl-oıynyń Mekkesi sanalǵan Semeı shaharyndaǵy murajaılar men teatrlar, orkestrler men horlar bala ónerpazdyń qanynda bar qasıetin, boıyndaǵy ónerge degen qushtarlyǵyn burynǵydan da maǵynaly, mazmundy, júıeli arnaǵa salǵandaı boldy.
Buryn arba-shana, er-turman jóndep, etik, tymaq, bórik tigip, synǵan shyny ydys-aıaqty qursaýlap, tostaǵan, aıaq-tabaqty aǵashtan shaýyp, bıe saýyp, qaımaq shaıqap, irkit pisip, qurt-irimshik qaınatý, shı tartyp, ony oraý turmystyq qajettilik shyǵar dep bilgen Arǵynbektiń onyń bári ulttyq óner, halyq danalyǵy, ǵasyrlar boıy shyńdalyp kele jatqan ulttyq qazyna ekenine kózi jetti.
Ár iske osylaı úńilgen ol endi mýzykalyq saýat ashyp, dombyrany, mandalındi notamen oınaýǵa den qoıdy. Negizgi sabaq kestesi boıynsha alǵan dárisinen tys óz betimen bilim-qabiletin jetildirip, ýchılıe orkestrine qatysyp, skrıpkada, kúısandyqta oınaýǵa den qoıdy, daǵdylandy. Nota boıynsha buryn bilmeıtin saz saryndaryn shyǵarýdy úırendi.
Shyńǵys eliniń ortasynda aıtylǵanymen, syrtqa taraı qoımaǵan ánderdi notaǵa túsirýge de talpynyp kórdi.
Halqymyzdyń án-kúı, jyr-tolǵaýynyń «saıası qyraǵylyqpen» umytyla bastaǵan nusqalaryn jınap, notaǵa túsirýge talpyndy. Álemge áıgili klassıkalyq shyǵarmalar úlgisin uǵýǵa nıet etti. Óziniń súıkimdi de sazdy barıton daýsy bar Arǵynbek buryn dombyramen án aıtatyn. Endi ózin-ózi kúısandyqta súıemeldeýge de tóseldi. Halyqtyq, klassıkalyq shyǵarmalardy tyńdap, tutynýǵa boı usyndy. Dám-tuz tartyp, taǵdyrdyń jazýymen Qasqabulaq mektebine bastaýysh synyp muǵalimi bolyp kelgen A.Ahmetjanov ózi suranyp án-kúıden dáris beretin boldy. Mektepte oqýshylar horyn uıymdastyrdy. Úzilis kezinde balalarǵa án aıtqyzyp, óner básekesin ótkizýdi ádetke aınaldyrdy. Balalardyń da, ata-analardyń da ónerge degen yqylasty peıili oıandy.
Buryn án-kúı ekinshi kezekti sabaq sanalyp, eski mektep úıinde arnaıy bólme bolmaǵandyqtan, mekteptiń bos jerinde ótkizile beretin daǵdy buzyldy. Án-kúı páni sabaq kestesine enetin boldy. Án-kúı pániniń muǵalimi mektep ishinde de, aýylda da esimi belgili, abyroıy asqaq óner janashyry tanylady.
Mekteptegi sabaqtan tys merzimdegi Arǵynbektiń ortasy – aýyldyń kári qulaq qarııalary, Muhtardyń dostary – Tileke men Boqaı, Zııat, Ybyraısha, Jumaǵadil, Moldaǵalılar.
Qasqabulaq – uly Abaı dúnıege kelgen Syrt Qasqabulaq jeri. Munda Abaı, Qunanbaı, ıisi Oljaı aýylynyń dástúr-salty, sóz saptaý úlgisi, adamdar arasyndaǵy adamgershilik qatynastyń hatqa túspegen qaǵıdasy saqtalǵan. Abaı ánderiniń sheber oryndaýshylary bolǵan Álmaǵambet pen Áıgerimniń únin estip, úlgisin ustanǵan ónerpazdar da barshylyq edi.
Osy aýyldyń jerinde uly Muhtar týǵan Bórlidegi ómir keship kele jatqan Úbiǵalı, Qalıasqar, Alataı, Bekmuhambet (Beken) sııaqty ulaǵattylyq úlgisi boıyna qasıet bolyp sińgen adamdar da az emes-ti.
Osyndaı mol qazynanyń ortasyna taǵdyr aıdap kelgen Arǵynbek tez eseıip, parasattylyqpen nurlana túskendeı edi. Kóńil qusy sharyqtaǵan shaqta aınalasynan bes bulaq burqyldap shyǵyp jatqan Sholpan jotasynyń saı-salasyn serýendep júrip shyrqap án salýdy mashyq etti. Ásirese Abaı ánderine tereń boılap, onyń astarly syryn uǵyp, adamnyń júrek qylyn shertetin, kóńil qusyn qanattandyryp, elitip, egiltetin qýat, qudiretin sezinetindeı kúı keshetin boldy.
Uly Abaıdyń ánderin notaǵa túsirýge talaptandy. Birde ózi jattap, mánerlep oqýǵa daǵdylanyp júrgen Abaı sózderi án tilep turǵandaı áser boıyn bılegenin sezdi. Aqyry kóp tolǵanyp, tereń túsinip bilgen Abaıdyń «Toty qus tústi kóbelek» atty óleńine laıyq án saryny týdy. Ras, alǵashqyda «án saryny óz kókeıinen týdy ma, álde Abaı áni dep basqalardan estigen saryn sazy ma?» degen kúdikti oılar da mazalamaı qoıǵan joq. Ándi notaǵa túsirip, ánshilerge úıretip, aıtqyzyp, ózgelerge tyńdatyp kórdi. Abaılyq oı tereńdigi, saryn sazdylyǵy, sezim shynaıylyǵy anyq tanylyp turǵan týyndyǵa ulylyq uıyǵan ólkeniń tyńdaýshy qaýymy razylyq bildirdi.
«Ánsiz óleń – jetim óleń» dep biletin Shyńǵys eliniń túsinik-talabynyń durystyǵyna ılanǵan Arǵynbektiń Abaı óleńderin oqyp, túsinip, sezinýi, oǵan laıyq án izdeýi osylaısha bastalǵan óner kóshi bolatyn.
Bul kúnde uly Abaıdyń 40-tan artyq óleńine án-romanstar shyǵarǵan Arǵynbek Ahmetjanov – Qazaqstan Respýblıkasy Kompozıtorlar odaǵynyń múshesi. Shyǵarmalaryn respýblıka sahnalarynda óner juldyzdary oryndap júr.
Ózi ómir súrip otyrǵan ortaǵa meılinshe paıdaly maman bolýdy armandaǵan Arǵynbek Abaı eline orys tilin oqytyp úıretetin ustaz qajet ekenine kózi jetip, Semeıdiń pedagogıkalyq ınstıtýtynyń orys tili fakýltetine oqýǵa túsedi. Onyń eki jylyn tamamdaǵan soń, syrttaı oqýǵa aýysyp, Abaı aýdandyq oqý bóliminiń joldamasymen Qundyzdy orta mektebine oqytýshy bolady.
Jaqsyda jattyq bolmaıtyny – belgili jaı. «Kisi bolar balanyń kisige úıir bolatyn» daǵdysymen mekteptegi Jumanbaı esimdi án men kúıge qabiletti, qoly sheber muǵalimmen tez til tabysady. Jumekeńniń ákesi, aýyl ustasy, úıshi, ershi, aýyl-eldiń bútindigin, yntymaqty berekesin aırandaı uıytyp otyrǵan jaısań minezdi Ádıbaı aqsaqaldyń meıirimdi qoshemetine bólenedi. Ár iste ıkemdi, tııanaqty jas jigit ózi jete bilmeıtin bir óner – úı basý, er qosý isin Ádekeńniń qara dúken, sheberhanasynda otyryp tolyq meńgeredi.
Uly Abaıdyń 125 jyldyq mereıtoıy qarsańynda Arǵynbek jasaǵan kıiz úıdiń maketi aýdan, oblysta júldeli báıgege ilinip, sońynda Almatydaǵy Á.Qasteev atyndaǵy óner murajaıyndaǵy kórmege qoıyldy. Ol kıiz úıdiń negizgi úlgisi (etalony) esebinde sol murajaıda saqtalýda.
Bul taǵdyrdyń jazýyna kim shák keltirmek?! Úıdiń jabdyqtary kórgendi ortada ósken, ónerli jas Arǵynbekke úlkenderdiń uıǵarýymen qosylǵan jary Mafrýzanyń qolynan shyqqan edi. Ol kıiz úıdiń kishireıtilip jasalǵan maketi bolǵandyqtan, onyń barlyq bólshegi soǵan laıyqty ólshemge kóshirilgen bolatyn. Ásirese taldyryp basylǵan, kún kóringendeı jup-juqa, qaǵazdaı appaq kıiz ben oǵan oıylǵan oıý-órnekterdiń úılesimdiligi kórermen qaýymdy erekshe rıza etken bolatyn.
Áli kóshi-qon dástúri saqtalǵan aýyl ómirinde ár kez esik-terezege muqtajdyq, besik, arba-shana tapshylyǵy joıyla qoımaǵan kezde kúıeý balanyń qolynyń sheberligi qandaı jaqsy! Sheberlik kúıeýdi ol bosaǵada otyratyn kúshik kúıeý emes, tórde orny bar «erke kúıeý» atandyrdy.
Aqyn Shákir men aýyldyń sheshen, shejire qarttary Qalı, Nyǵymet, Qudaıbergen, Ádil, Slámbek, Musa, Muhamedjarlar aıtatyn áńgimeler jelisi úzilmeıtin qazyna, baılyq murasy kórinetin. Án men jyrdyń ordasy, Shyńǵys taýynyń tabıǵaty kórkem tusy – Qundyzdy ólkesi Arǵynbektiń shabytty qııalyna qanat bitirip, oı tereńin, uıqas úlgisin izdep óleń jazýǵa jeteledi. Týǵan jerge degen sheksiz mahabbat záredeı tolastamaıtyn máńgilik jyr bolyp tógiletin. Óleń-jyrdyń sol tasqyndy tolqyny aqynjandy Arǵynbektiń kókirek qaınaryn ashyp, «Shyńǵystaý» atty óleń týǵyzdy. Sazger Arǵynbek ony ánmen álpeshtedi. Ol aýdan jurtshylyǵynyń súıikti áni bolyp shyrqalyp kele jatqanyna jarty ǵasyrdan artyq ǵumyr ótti.
Aýdannyń mádenı-áleýmettik ómirinde órleý qadamy jasalǵan sol bir shaqta jastardyń alǵy shebinde kóringen Arǵynbekti aýdandyq partııa komıteti óz apparatyna qyzmetke shaqyrdy. Birazdan keıin ony aýdan jastary óziniń jetekshisi tanyp, aýdandyq komsomol komıtetiniń ekinshi, birinshi hatshysy mindetine saılap aldy.
Aýdan ortalyǵy – Qaraýyl aýylyna kóship kelgen jas otaý ıeleri (Arǵynbek – Mafrýza) ózderi sııaqty ómirge qushtar, ónerge beıim, óleńge qumar zamandastar ortasyn tapty. Ol kezde Qaraýylda Shyńǵys eliniń kónekóz qarııalary da, kemeńger adamdary da seldireı qoımaǵan edi.
Sol bir saıası jylymyq jyldarynda ómirge qaıta kelgen Alash arystarynyń halyq úshin keshken beınetin, etken eńbegin oqyp-bilip, nasıhattaýǵa belsene aralasqandardyń biri Arǵynbek boldy. Talaı qııanat-qysymǵa moıymaı, ıilmeı, aman-esen eline oralǵan Ahat Shákárimulymen ózge jurttan góri tez shúıirkelesip, túsinistik tapqan da Arǵynbek edi.
Shákárim muralaryn jınaýǵa belsene aralasa júrip, den qoıǵany qajynyń án-kúı murasy boldy. Ahat aqsaqaldan, ánshi Qabysh, Nııazbekterden Shákárim ánderin tyńdap, olardy notaǵa túsirýdi óziniń azamattyq boryshy sanady. Ol keıin qalamger Arǵynbektiń «Rýhanı jol» dep atalatyn tórt tomdyq jınaǵynyń úsh tomynda qamtylyp, baspadan shyqty.
Keńestik qoǵamdaǵy laýazymdy qyzmetten góri halyq murasyn jınap, qolóner úlgilerin jetildirip, júıeleýdi, olardyń etnografııalyq máni men sánin dál taýyp, jarııa etýdi artyq sanaǵan Arǵynbek joǵarǵy partııa mektebin bitirip kelgen soń, usynylǵan aýdandyq gazettiń redaktorlyǵy mindetin tastap, Semeı qalasyna kóshti.
Oblystyq radıoda, «Semeı tańy» gazetinde eńbek etip júrip, elimizdiń shyǵys aımaǵyndaǵy halyq ánderi men kúılerin jınap, olardy sheber oryndaýshylardyń úlgisin magnıt taspasyna jazyp alyp, nasıhattap, kópten beri qol úze bastaǵan qolónerge de ýaqyt tapty. Samyrsyn, Kókshetaýdyń qyzyl qaraǵaıy, Qarqaralynyń urǵashy, erkek qaraǵaılaryn, Shyńǵystaýdyń dolana, shyrshasyn jınap, dombyra jasaýǵa berile kiristi.
Tenor, barıton daýystaryna laıyqtap jasaǵan dombyralaryn shertip kórgen Mádenıet, Bolat, Jánibekterdiń olarǵa erekshe rızalyq tanytqany bar. Qurmetpen Arekeń usynǵan dombyrany áıgili ánshi Jánibek óziniń janserigi tutyp, janynan qaldyrmaıtyn edi.
Keıinde ózi de Abaı, Shákárim ánderin aıtyp, lekııa, konertpen Qazaqstannyń tórt qubylasyn aralaǵan saparlaryna arnap jasaǵan jınamaly dombyrasynyń ózi – ózinshe bir óner úlgisi derlik qundy dúnıe.
Birneshe jyl izdenip, ál-Farabıdiń mýzykalyq teorııasy negizinde asqan sheberlikpen jasaǵan jańa aspabyn «ál-Fareıa» dep ataýynyń ózinde úlken mán bar. Qulaq kúıi kvıntamen buralatyn, jańǵaq aǵashynan jasalǵan búktemeli, úsh ishekti, elıps formasyndaǵy jańa aspaptyń dybystyq qabileti mol. Áýelde Shyńǵys elinde úsh ishekti dombyra shertý dástúri bolǵan-dy. Ony ustaǵan Shákir aqyndy kózi kórip, qasynda qurdasy, balasyndaı bolǵan Arǵynbek osy bir ózgeshe ónerdi óltirmeýdi, ómirden óshirmeýdi mindet etkendeı. Onyń qulaq kúıin keltirip shertýdiń erekshelikterin ǵylymı júıede jazyp júr.
Ózi shyǵarǵan 60-tan artyq án-romansyn osy «ál-Far-A»-men aıtyp nasıhattaıtyn sazger, ánshi, seri, sheber, sheshen Arǵynbek qarııa uly Abaı men Shákárimniń shyǵarmalaryndaǵy tekstologııalyq qatelikterdi túzetýge de oryndy oı tolǵap keledi.
Ómirdiń bir lázzaty – bilmegenin úırený, bilgenin ózgege úıretý dep esepteıtin Arekeń – uly Shákárimniń
«…Bilgen erdiń bol shákirti,
Bilmegendi qyl shákirt.
Úırenýge qylma namys,
Úıretýge bolma ker.
Ónerińdi qur shiritpe,
Ornyna ony jumsamaı.
Ókinishi ketpes onyń,
Óz oıyńda bosqa óler» degen ósıetin ómirlik ustanymy etip, sanalylyqpen sulý qartaıyp kele jatqan qarııa.
Álemdik tendenııaǵa aınalǵan jahandaný qubylysyna Arekeń úrke qaramaıdy. Qaıta jahandaný dáýiriniń urany mádenı plıýralızm bolsa, árbir ult óziniń ulttyq bolmys, ereksheligin saqtap, óz mádenıetiniń, ádebıetiniń, salt-dástúriniń tabıǵı-tarıhı sabaqtastyǵyn saqtap, úılesimdiligin jetildirýdi qajet dep esepteıdi. Sondyqtan da ulttyq etnografııany, halqymyzdyń salt-saltanatyn, tili men dástúriniń minez-qulqyn, ádep-ıba, ınabattylyq, izettilik úlgisin saqtaýdy, qorǵaýdy, ony búgingi materıaldyq, tehnıkalyq jańalyqtardy paıdalanyp jetildirýdi maqsat etý kerek dep biledi. Sol maqsatpen ult bolmysyna qylaý túsirmeı saqtap, ony keler urpaqqa jetkizý úshin qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı bolsa da septigim tıse eken dep eńbektenip, izdený ústindegi Arǵynbek aqsaqaldyń moınyna alǵan mańyzy zor boryshy mol.
Moldabek JANBOLATULY,
QR oqý-aǵartý isiniń ozaty,
QR Jýrnalıster odaǵynyń múshesi,
Abaı aýdanynyń qurmetti azamaty,
Semeı qalasy,
«Alash aınasy».
