Qazirgi qoǵamda dinı jat aǵymdar men psevdosalafızmder qaıdan paıda bolady? Jergilikti halyqtyń ádet-ǵurpy men salt-dástúrin mansuqtaý qashannan paıda boldy? Islam dini onyń ishinde Ábý Hanıfa mazhaby jergilikti halyqtyń salt-dástúrine keńshilik bergen. Endeshe osy taqyryp aıasynda áńgime órbitemiz.
Búkil musylman halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaq halqynyń da ádet-ǵuryptary men tarıhy, mádenıeti men ádebıeti ıslam dinimen tyǵyz baılanysady. Islam dini qazaq halqynyń dúnıetanymy men tynys-tirshiligi retinde qazaq dalasynda keńinen tarady. Tarıh paraqshalaryna kóz salar bolsaq, kóneden kele jatqan táńirshildik, ıýdaızm men hrıstıandyq, búddızm men zoroastrızmdik dinderdiń áserinde sińgen ádet-ǵuryptar ıslam dini ákelgen uly órkenıet aǵysyna toǵytylyp, óz yqpaldaryn joǵaltty. Qazaq halqynyń rýhanı fılosofııalyq dúnıetanymy, maqal-mátelderi, estetıkalyq ádet-ǵuryptarynyń negizi Quran jáne súnnet taǵylymyaıasynda qalyptasty. Sondaı-aq, qazaq halqynyń ulttyq rýhanı bolmysy men fılosofııalyq dúnıetanymynyń ózegin ǵasyrlar boıy qalyptasqan ádet-ǵuryptary quraıtynyn eskerer bolsaq, Islam dini halqymyzdyń ǵumyrnamasynyń baǵdary ekendigin kóremiz.
Ádet – qaıtalaný, jalǵasyn tabý maǵynasyn berse, ǵuryp – tanym, túsinik maǵynasyn bildiredi. Iaǵnı, ádet sózi de, ǵuryp sózi de arab tilinen qazaq tiline engen dinı ataýlar. Al, termındik anyqtamasyna keler bolsaq, ımam Júrjánı, Ǵazzalı syndy ǵalymdar: «Ǵuryp – ol, adamdardyń aqyl-parasatynyń quptaýymen kóńilderge ornyqqan, taza tabıǵat tarapynan quptalǵan is»degen.
Ádet-ǵuryptyń anyqtamasy, dinı dálelderi, túrleri, sharttary men sharıǵattaǵy mán-mańyzy sekildi taqyryptar jáne onyń dáleldik qýattylyǵyna qatysty eń alǵash aýqymdy eńbek jazǵan Hanafı mázhabynyń kórnekti ǵalymy – Ibn Abıdın (1783/1836). Ol óziniń «Majmýǵatý ár-rásaıl Ibn Abıdın» atty traktattar jınaǵynda «Náshrý ál-ǵuryp» degen ataýmen ǵuryp taqyrybyna aýqymdy oryn bergen.
Islam ǵulamalary ádet-ǵurypty Islam quqyqtyq metodologııasynyń dáleldik negizderiniń biri retinde belgileýde áýeli atalmysh Quran aıaty men hadısterge súıenedi. Abdýlla ıbn Masǵudtan (r.a.) jetken hadıste: «Musylmandar jaqsy dep eseptegen nárse Allanyń aldynda da jaqsy, musylmandar jaman dep kórgen nárse Allanyń quzyrynda da unamsyz» – degen.
Islam dininde quqyqtyq máselelerge qatysty jalpy bes qaǵıda bar. Bul bes qaǵıda búkil ıslam ǵulamalary tarapynan bir aýyzdan maquldanylǵan dáleldik kúshke ıe. Sol bes qaǵıdanyń biri: «Ádet-ǵuryp – tóreshi» degen qaǵıda. Iaǵnı, Quran, súnnet jáne ıjmaǵ (ıslam ǵulamalarynyń bir máselege kelisýi) máselelerine tys naqtyly dáleli bolmaǵan keıbir máselelerde adamdar arasynda qalyptasqan ádet-ǵurypqa júginip, solnegizinde úkim shyǵarylady.
Fıqh ǵulamalary ádet-ǵuryptyń sharıǵatta dálel sanalýy úshin birneshe shartyn belgilegen. Olardyń negizgilerin atap kórseter bolsaq, Quran, súnnetjáne musylman ǵulamalarynyń ortaq uıǵarymdaryna keraǵar kelmeýi tıis. Mysaly: áýeli, bir elde keń etek alǵan ósim berý, qumar oıyny, araq ishý syndy ádetter Islam dininde tyıym salynady. Bular Islam sharıǵatynda «burys» ádet-ǵuryp sanalyp, sharǵı dáleldik kúshi bar ádet-ǵurypqa jatpaıdy.
Ábý Hýraıradan jetken ósim týraly bir hadıste: «Altyn altynǵa, kúmis kúmiske, bıdaı bıdaıǵa, arpa arpaǵa, qurma qurmaǵa jáne juzim juzimge teń bolyp, qolma-qol esep aıyrysý shartymen qalaı saýdalasýlaryń óz erikterińde» – degen.
Hanafı mázhaby boıynsha, bul hadısten eki túrli úkim shaǵady.
1. Bir halyqtyń arasyndaǵy ósim berý, ósim alý ádetke aınalǵan bolsa, ol nasqa qaıshy kelgendikten jaramsyz.
2. Burynǵy kezde arpa, bıdáıdi daǵar, qaltamen ólsheıtin bolsa, al qazirgi kúnimizde tarazyǵa salyp kılogramm nemese tonnalap satý ádeti qalyptasty. Adamdar arasyndaǵy zattardy ólshep satýdaǵy ádet-ǵuryptyń bul túriniń ózgerýi sharıǵatqa qaıshy emes. Alaıda, sharıǵat saýdaǵa qandaıda bir jolmen bolsyn ósim aralastyrýǵa ruhsat etpeıdi.
Halyq arasynda: «Dástúrdiń ozyǵy da bar, tozyǵy da bar» degen mátel de qazaq halqynyń dúnıetanymynda sharıǵat tyıym salǵan kúnáli isterdi ádet-ǵuryp qataryna jatqyzýǵa bolatynyn uqtyrsa kerek.
Ekinshisi, ádet-ǵuryp úkim shyǵarylǵan ýaqytta halyq arasynda keń qoldanylatyn bolýy tıis. Tarıhta bolyp, keıinnen joıylǵan ádet-ǵuryp sharıǵatta dálel bolyp sanalmaıdy.Ári jekeleı adamdar arasyndaǵy ádet-ǵurypta zańdylyq kúshi joq. Fıqh ǵulamalary ár zamanǵa saı qalyptasqan ádet-ǵuryp negizinde keıbir tarmaq máselelerdiń de úkimderi ózgerip otyratyndyǵyn aıtqan.
Ǵuryp – Islam quqyqtyq metodologııasynyń dáleldik negizderiniń biri bolýymen qatar, Hanafı jáne Málıkı mázhaby ǵuryptyń dáleldigin ózge mázhabtarǵa qaraǵanda óte keńinen qarastyrady.Hanafı mázhaby boıynsha, Quran kárimniń árbir aıatynan úkim shyǵarýda adamzat ómirimen tyǵyz baılanystyra otyryp, qulshylyq, qoǵamdyq saýda-sattyq, otbasy jáne ant ishý sııaqty máselelerde de bir halyqtyń ádet-ǵuryptyq túsinigin eskerýsiz qaldyrmaıdy. Sodan birer mysaldar bere ketelik.
Qulshylyq: Qasıetti Quranda: «Taza topyraqqa táıammúm soǵyńdar» (Máıda súresi, 6-aıat) aıatyndaǵy «Saǵıd» sózin Hanafı mázhabynyń ǵalymdary adamdardyń ádet-ǵuryptary negizinde jer quramyna jatatyn topyraq, qum, ák jáne súrme sııaqty barlyq taza nárseni jatqyzady. Sóıtip, topyraq jynysyna jatatyn barlyq taza nársege táıammúm soǵýǵa bolatynyn aıtady. Al Sháfıǵı mázhabynyń ǵalymdary «Saǵıd» sóziniń tildik maǵynasy negizinde tek ósirý kúshine ıe bolǵan topyraqqa ǵana táıammým soǵylatynyn aıtady.
Pitir sadaqasynyń qunyn berý: Hanafı boıynsha, zeket, pitir, káffarat, ushyr (egindiktiń zeketi), haraj (salyq) jáne názir etken isine qatysty mal-múliktiń qunyn berý durys. Málıkı, Shafıǵı jáne Hanbalı mázhabtarynyń kózqarasynda sharıǵatta belgilengen qandaıda bir mal-múliktiń ózi berilýi kerek. Sol mal-múliktiń qunyn berý durys emes. Bul mázhabtar, «Qyryq qoıdan bir qoı zeket beriledi» degen hadıste belgilengen maldyń ózin bermeı, qunyn berý kedeıdiń aqysyna qııanat jasaý bolyp tabylady dep biledi. Hanafı mázhaby boıynsha, Buharı jetkizgen Múǵazdyń Iamandyqtarǵa: «Maǵan arpa, júgeriden beretin zeketterińniń ornyna ózderińe yńǵaıly, Alla elshisiniń (s.ǵ.s) sahabalary úshin haıyrly kıim-keshek alyp kelińder» degen hadısin dálel qylady. Iaǵnı, Hanafı mázhaby úkim berýde bir halyqtyń ustanymy men qajettiligin eskere otyryp, sharıǵat mánisin sol negizde atqarýdy jón kórgen.
Saýda-sattyq: Hanafıler boıynsha, saýda-sattyq máselesinde saýdalasyp jatqan zattyń túr-túsi men sıpaty naqty bilinýi tıis. Ári satýshy – «sattym», al alýshy – «aldym» dep aıtýy shart. Alaıda,bir halyqtyń arasynda saýda kezinde satýshy – «sattym», al alýshy – «aldym» sózderin aıtbaı-aq, zattyń aqshasyn berip, zatty alyp kete berý ádetke aınalǵan bolsa, sol satylǵan zat arzan zat bolsyn nemese qymbat zat bolsyn saýdalary durys bolady. Islam sharıǵaty ádet-ǵuryp negizinde túsinistikpen iske asqan saýdanyń bul túrinede ruhsat beredi.
Islam sharıǵaty saýdagerdiń qolynda bolmaǵan taýardy bireýge satýǵa ruhsat etpeıdi. Óıtkeni, qolda bolmaǵan taýardyńkeleshekte kelisim shartqa saı satýshynyń qolynda bolatyndyǵyna kepildik joq. Alaıda, halyq arasynda ádetke aınalǵan «sálám» ıaǵnı, bir zatqa tapsyrys berý arqyly saýda isteý ádet-ǵurpy Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) zamanynda da keńinen taraǵan edi. Ibn Abbastan jetken rıýaıatta: Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) Mádınaǵa kelgen ýaqytta adamdar qurmaǵa bir jyl, eki jyl, tipti, úsh jyl buryn tapsyrys berip qoıatyn. Sonda ol (s.ǵ.s): «Kimde-kim qurmaǵa aldyn-ala tapsyrys beretin bolsa, belgili ýaqytqa deıin naqty salmaq, ólshemmen tapsyrys bersin» – degen. Islam saýdanyń bul túrine de ruhsat berýi sharıǵattyń bir jeńildigi dep uǵý kerek.
Hanafı mázhaby boıynsha, saýdanyń bul túrine qazirgi kúnimizde halyq arasynda keńinen taraǵan azyq-túlikke, kıim-keshekterge, ártúrli tehnıkalyq jabdyqtarǵa tapsyrys berý úrdisteri de jatady. Iaǵnı, joǵaryda aıtqanymyzdaı qolda bolmaǵan taýardyń erteńgi kúni qolda bolýyna kepildik joq. Sondyqtan, istestik jasasqan adamdar arasynda túsinispeýshilik nemese bir taraptyń zııan tartpaýy úshin saýda-sattyq kelisimder senimdiligi bar organdardyń aralasýymen iske asyrylýy qajet.
Bala-shaǵanyń nápaqasy: Islamda otbasyndaǵy balalar men názik jandy áıeldiń kúndelikti qajettiligi otaǵasynyń moınyndaǵy mindet. Alaıda, qasıetti Quranda: «Bala emizetin analardy as-aýqat jáne kıim-keshekpen sharıǵatqa hám dástúrge saı laıyqty túrde qamtamasyz etý balanyń ákesiniń mindeti. Eshkimge shamasynan tys mindet júktelmeıdi» (Baqara súresi, 233-aıat), «Baı jaǵdaıyna qaraı, kedeı de shamasyna qaraı sharıǵat jáne dástúrge saı laıyqty dúnıesin berip asyrasyn. Bul izgi jandardyń moınyndaǵy borysh»(Baqara súresi, 236-aıat) dep, bala-shaǵanyń nápaqasynyń mólsheri naqty aıtylmaǵandyqtan, jergilikti musylman halyqtyń ádet-ǵurpy esepke alynady. Ábý Bákir ál-Jassas «Ahkám ál-Quran» atty eńbeginde: «Aıattaǵy «ál-Máǵrýf» sózi as-aýqat jáne kıim-keshekpen qamtamasyz etýde otaǵasynyń hál-jaǵdaıy negizge alynady. Shamasy jetpegen mindetti er adamnyń moınyna artyp qoıý durys emes. Alla taǵala: «Alla eshbir janǵa shamasynan tys mindet júktemeıdi». Eger de áıeli ózi sekildi áıelderge beriletin nápaqadan kóbirek talap etse, onyń suraǵany berilmeıdi. Sol sekildi otaǵasy da óziniń áıeli sııaqty áıelderge beriletin nápaqadan az mólsherde berýi durys emes. Jergilikti ádet-ǵurypqa saı oǵan tıesili nápaqasyn berýge mindetti» degen. Iaǵnı, Islam sharıǵaty otbasy nápaqasyn er azamattyń moınyna júktegenimen, mólsherin ár halyqtyń ádet-ǵurpyna qaldyrǵan.
Túnde taǵamnyń betin ashyq qaldyrmaý: Halqymyzda túnde taǵamnyń betin ashyq qaldyrmaý dástúri keńinen taraǵan. Analarymyz ydystyń betin jabatyn qaqpaǵy bolmaı qalǵan jaǵdaıda betine «Bısmıllá» dep jińishke aǵash sıqty nárseni bolsa da kóldeneń qoıatyn edi.
Jábır (r.a) jetkizgen hadıste Alla elshisi (s.ǵ.s): «Ydystaryńnyń (sý, tamaq) betin jabyńdar, esikterińdi (túnde) ashyq qaldyrmańdar jáne shyraqtaryńdy súndirińder. Aqıqatynda, shaıtanǵa sýsyn berý, oǵan esikterdi ashý jáne ydystardy ashyq (aldyna tamaq jáıip qoıý) qaldyrý halal emes. Bireýleriń ydystyń betin jabatyn nárse taba almasa, «Bısmıllá» dep ydystyń betine kóldeneń bir nárseni qoısyn...»dese, taǵy bir hadıste: «Ydystaryńnyń betin jabyńdar. Rasynda, bir jyl ishinde oba aýyrýy júretin bir tún bar. Bul oba aýyrýy tek ashyq ydystaǵy taǵamdarǵa túsedi»– degen.
Hadısterde túnde taǵamnyń betin ashyq qaldyrýdyń eki túrli kesiri baıandalady. Áýeli: laǵyneti shaıtandy adal asqa aralastyrmaý. Ekinshisi: jyldyń bir túninde taraıtyn oba aýyrýynan saqtandyrý. Demek, túnde beti ashyq qalǵan taǵamdy «bısmıllá» dep jeı berýge bolady.
Bilim berý dástúri: Musylmandyq on qansha ǵasyrlyq tarıhy bar qazaq halqy Hanafı mázhabyn ustanyp keldi. Halqymyzdyń kóne dáýirden beri tamyry tereń tartqan ádet-ǵurpynyń biri – tilashar. Tilashar – balasyn ustazynyń aldyna alǵash aparǵan ata-ananyń izgi nıetpen bergen oqý aqysy deýge bolady. Iaǵnı, ǵylymǵa, oqý-jazýǵa erekshe kóńil bólgen halqymyz balanyń saýatyn ashý, bala tárbıesin bárinen joǵary baǵalaı bilgen.
Aýqatty adamdardyń kóbi aqy tólep aýylynda bala oqytatyn qoja-moldalardy ustasa, bir bóligi balalaryn Buhara, Samarqand, Qazan, Túrkistan sekildi qalalardyń medreselerine bilim alýǵa jiberip otyrdy. Al halyqtyń kópshiligi balalaryn aýyl arasyndaǵy moldalardan oqytatyn edi. Mine, solardyń arasynan halqymyzdyń birtýar ǵalymdary, klassık aqyn-jazýshylary shyqty.
Tilashar nemese dinı bilimge aqy tóleý máselesi týraly Hanafı mázhabynyń alǵashqy ǵalymdary Quran nemese dinı bilim úıretken kisiniń aqy alýy durys emestigin aıtqanymen, kópshilik qaýym Quran jáne dinı ilimdi muǵalimder arqyly ǵana úırene alady. Tańnan keshke deıin ár kúnin Quran nemese dinı bilim berýmen ótkizetin muǵalimderge jalaqy tólenbese, olar basqa tirshilik qamymen bolyp keteri anyq. Muǵalimderdiń azaıýy qara halyqtyń Quran nemese dinı bilimnen saýatsyz qalýyna sebep bolady degen pikirdi ustanǵan Hanafı mázhabynyń Márǵınanı, Ǵáını, Sarahsı jáne Ibn Kamal syndy ǵalymdary ıstıhsan (bir isti unamdy bilý) negizinde Quran nemese dinı bilimge aqy alýdyń durystyǵyn aıtady. Ári Quran Kárim jáne dinı bilim úıretý barysynda aqy alýdyń durystyǵyn aıtqan faqıh ǵalymdar muǵalimderge beriletin aqynyń úzilmeýi, adam balasynyń dúnıe jáne aqyret bilimine qatysty málimetterden beıhabar qalmaýynyń birden-bir joly. Al muqtajdyǵy bolmaǵan, basqalaı kiris kózi bolǵan adamnyń jasaǵan din qyzmeti úshin aqy talap etýi, ıstıhsan negizine sáıkes bolmaǵandyqtan durys emes deıdi.
Demek, Alla jolyndaǵy eń maǵynaly is jas urpaqtyń din bilimimen rýhanı tárbıeni qatar alý jolyndaǵy sińirilgen eńbek bolmaq. Abaı Qunanbaıuly: «Ǵylymsyz aqyret te joq, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan haj, eshbiri ǵıbadat ornyna barmaıdy» – dep ǵylym aqyret pen dúnıeniń sham shyraǵy ekenin shyrqaý shyńyna jetkizip aıtqany da barshaǵa aıan.
Ant ishý máselesi: Qazaqta bir mańyzdy isterde sózin dáleldeý úshin «Quran ustaımyn» dep ant etý ádet-ǵurpy kezdesedi. Bulýáde dep atalydy. «Ýáde - qudaı sózi» (mátel). Qudaı atynan beriletin ýáde jáı aıtyla salatyn qurǵaq sóz emes, ol adaldyq pen adamdyqtyń aıǵaǵy bolǵaǵy.
Halqymyzdyń bul ádet-ǵurypy tunyp turǵan sharıǵat. Endi sol sharıǵat jáıli sóz eter bolsaq, áýeli Alla Taǵalanyń esim, sıpattarynan basqamen ant etýdiń durys emestigin bilýimiz kerek. Ál-Ǵınaıa eńbeginde: «Kim Alla Taǵaladan basqa Paıǵambar, Quran, Kaǵba sııaqty sózdermen ant etse, ant etken bolmaıdy»dese, «Fáthýlqadır» eńbeginiń avtory Ibn Hýmam: «Allanyń kálám sıpaty bolǵan Quranmen ant etý qazirgi kúnimizde adamdar arasynda ádet-ǵuryp negizinde qalyptasty. Sondyqtan, Quran kitabimen ant etý, ant bolyp esepteledi. Eger antyn buzsa, káffarat ýájip bolady degen.
Káffarat jáıli Quranda: «Onyń tólemi: Úı-ishterińe jegizetin orta eseppen on miskindi tamaqtandyrý, ne olardy kıindirý nemese bir qul azat etý. Muny tappaǵan bireý, úsh kún oraza ustaý. Buzǵan anttaryńnyń jazasy osy» («Maıda» súresi, 89-aıat) degen. Ábý Hanıfa ant sózi qaıtalaný sebepti káffarat jazasy da arta túsetindigin aıtady.
Qaıtys bolǵan kisige Quran baǵyshtaý: Qazaq ádet-ǵurpynda ólim shyqqan úıge kóńil aıtýshylar kelgende, Qaıtys bolǵan kisini jerleý qarsańynda, qabir basynda Quran oqylyp, saýaby máıitke baǵyshtalady. Tipti, jol boıyndaǵymazarat tusynan ótken árbir qazaq balasy atynan túsip nemese asyǵys bolsa atyn aıańdatyp, Quran oqyp, duǵa etip, betin sıpap ótedi. Ári marqum bolǵan ata-babalarynyń arýaǵyna, ısi musylman qaýymnyń arýaǵyna duǵa etip ótýdi adamgershilik paryz dep uqqan.
Halqymyzdyń bul ádet-ǵurpyn sharıǵattan izder bolsaq, Islamda musylman baýyrynyń qaıǵysyna ortaqtasý saýaby mol is. Alla elshisi (s.ǵ.s):«Kimde-kim musylman baýyrynyń qaıǵysyna ortaqtasyp, kóńil aıtsa Alla ol kisini qııamet kúni keremet jibek kıimdermen kıindiredi» – degen.
Al, Quran týraly Hanafı mázhabynyń ǵalymdary ımam Muhammad ıbn Hasan ásh-Shaıbanıdiń: «Qabir basynda Quran oqý durys» degen kózqarasyn negizge alyp, qaıtys bolǵan kisige jeńildik bolar degen úmitpen qabir basynda fatıha, aıatýl kýrsı, yqylas jáne t.b súrelerdi oqýdy ádetke aınaldyrǵan.
Bul másele jáıli ál-Qadı Ábý Taıb: «Qurandy oqyǵan Ony oqyǵany úshin, al máıt Qurandy tyńdaýshylar qatarynda saýap alady. Máıtke Alla Taǵalanyń rahmeti men berekesi úmit etiledi. Mine, osy turǵydan qabir basynda Quran oqý mústahab. Jáne de oqylǵan Qurannan keıingi duǵa qabyl bolýǵa eń laıyqty, duǵanyń máıtke paıdasy tıetinide ras» dese, Ibn Qýdama: «Baǵyshtylyp jasalǵan barlyq jaqsylyqtyń saýaby ólige tıedi. Óıtkeni, ol jáıli hadıster bar. Barlyq qalalarda musylmandar jınalyp, Quran oqyp, saýabyn ólilerge baǵyshtaýda ári buǵan eshkim qarsy shyqpaýda. Mine, bul durystyǵyna ıjmaǵy baryn kórsetedi» – degen.
Áhlý súnnettiń quqyqtyq metodologııasynyń negizin qalaǵan tórt úlken mázhabtyń kózqarasy boıynsha, barlyq jaqsylyq amaldardyń, baǵyshtalyp oqylǵan Qurannyń saýaby da ólilerge tıedi. Maǵqal ıbn Iasar Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s): «Ólilerińe «Iasın» súresin oqyńdar» degenin jetkizedi. Demek, Quran – kóp oqylatyn jáne úkimderine amal etiletin kitap bolǵandyqtan, árkim Qurandy tirshiliginde kóp oqyp, úkimine laıyq ómir súrýdi de umytpaýy kerek.
Kek alý nemese qun tóletý: Qazaq dalasynda keńinen taraǵan beıýaz jandy óltirgen qandy qoldy óltirý nemese qun tóletý máselesin keıbir zertteýshilerdiń, bul «kek alý» ınstıtýtyna tosyrqaı qarap, qarsy bolyp ta keldi. Árıne, bul kúshteý apparaty joq kóshpeli qoǵamda álsizderge álimjettilik kórsetetin, jýan judyryq qandy qoldardyń adam óltirip, qylmys isteýlerine tosqaýyl bolǵany anyq. Sebebi, ol qylmys istep, kisi óltirse, ólimniń aınalyp óz basyna kelerin nemese búkil týysqandary bolyp qun tóleıtinin sezgende mundaı qylmysqa barmaýǵa tyrysady. Sóıtip, eshkim jón-josyqsyz, nahaqtan-nahaq kisi óltirmeıdi. Bul – qylmystyń aldyn alý, ony boldyrmaýdyń joly. Alla Taǵala: «Ýa, aqyl ıeleri! Sender úshin qysasta ómir bar. Endeshe, taqýalyq aıasynda ómir súrip, jeke tulǵalar hám qoǵam bolyp Allany qorǵan tuta alasyńdar» (Baqara súresi, 179-aıat) degen.
Muhammed Álı ás-Sabýnı: «Ábý Bákir ıbn ál-Arabıdiń «Áhkamýl Quran» tápsirinen myna oqıǵany keltiredi: «Bizge Hıjrı 487-jyly ál-Aqsa meshitinen Ábý Hanıfanyń kórnekti joldastarynyń biri áz-Zaýzanı atymen tanymal ǵalym Paıǵambarymyzdy (s.ǵ.s) zııarat ete keldi. Bizde Alla elshisiniń (s.ǵ.s) zıratynyń basyna kelip, onymen birge boldyq, osy eldiń ǵalymdary da boldy. Ol kisige: «Ádet-ǵuryp boıynsha, musylman kápirdi óltirýi qalaı sheshiledi?» – dep suraq qoıyldy. Ol: «Kek alynady» – dedi. Odan: «Dáleliń ne?» – delinip edi, Ol: «Ýa, ıman etkender! Naqaqtan-naqaq kisi óltirý máselesinde senderge qysas-kek paryz etildi»(Baqara súresi, 178-aıat) aıaty kez-kelgen qandy qolǵa dálel bolady» - dedi» degen.
Islam sharıǵatynda ólim túgil, ókpege qımaıtyn baýyrmaldyqqa qaramastan ádil úkimniń atqarylýy, qara ormandaı halyqtyń qaýipsizdigine kesir tıgizbeýdiń joly boldy.Islamdaǵy doktrınalyq prınıpter qaı kezde de ózgermeıdi. Al, quqyqtyq tarmaq máselelerdiń úkiminiń zamanǵa nemese mekenge baılanysty ózgerýisol halyqtyń ádet-ǵurypymen de qatysty. Bul adam balasynyń buryn-sońdy kezdespegen qajettiliginiń oryndalýyn bildiredi. Sondaı-aq, san ǵasyrdan beri Islammen bite-qaınap kele jatqan qazaq halqynyń ádet-ǵurpyn Islam dininiń derek kózderindegi naqty faktylerimen qatar túsindirý jas urpaqty túrliekstremıstik jáne terrorıstik toptarǵa erip, solardyń soıylyn soǵyp ketýden aman alyp qalýdyń birden-bir joly deýge bolady.
Qazirgi ýaqytta memlekettiń dinge degen saıasatynyń arqasynda jat aǵymdarǵa qarsy kúresti keńinen qolǵa alýda. Prezıdent Toqaev Sırııadan "Jýsan" operaııasy arqyly el azamattaryn aldyrdy. Bolashaqta Islam dini men salt-dástúrimizdi qarsy qoıatyndar durystap oılansa deımiz.
Sámet Oqan,
fılosofııa doktory (PhD), Ál-Ázhar ýnıversıtetiniń túlegi
"Adyrna" ulttyq portaly
