Täuelsızdık pen memlekettılıktıŋ bır de bolsa bıregei nyşany – töl tarihtyŋ bary men joǧyn būrmalausyz, boiamasyz, tek aqiqat biıgınen zerdeleu. Mūndai talaptyŋ tarihty tüzuşı ǧylymǧa da, sūranysty tuyndatuşy täuelsızdık pen memlekettılıkke de bırdei qatysy bar. Ötkennıŋ täjıribesı men taǧylymy qanşalyqty ädıl zerttelse häm nasihattalsa, tarihi sanasy oŋ qalyptasqan halyq bügıngı üderıstıŋ sonşalyqty belsendı ärı öskeleŋ subektısı bola alady eken. Demek, tarihi sananyŋ kemeldıgı bolaşaqqa berılgen kepıldık, al äljuazdyǧy ūlttyq qauıpsızdıkke töngen qatermen para-par.
Älemdık jäne otandyq tarihtyŋ sabaqtaryn tereŋnen tolǧaudyŋ tamaşa ülgısı – Elbasymyzdyŋ «Qazaqstan – 2050» Strategiiasy – qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Qazaqstan halqyna arnaǧan Joldauy. Joldaudaǧy üş taraudyŋ alǧaşqy ekeuı: «Qalyptasqan Qazaqstan» jäne «HHI ǧasyrdyŋ on jahandyq syn-qaterı», ondaǧy paiymdar men tūjyrymdar tolyǧymen tarihqa süiengenın köremız. Soŋǧy 15, 20, 60, 100, 150, 300 jylda oryn alǧan özgerıster men qaişylyqtardy alǧa tarta otyryp, Prezidentımız Qazaqstanda şeşıluge tiıstı mındetter paradigmasyn taldaidy. «Qazaqstan – 2050» Strategiiasyn jüzege asyruda qazaq halqyna airyqşa jauapkerşılık jükteletının bylaişa tüiındeidı: «Taǧylymy mol tarihymyzben, ūly babalardyŋ ūlaǧatty ömırınen alar tälımımızben bız aldaǧy asulardan alqynbai asamyz». Tarih taǧylymy men tälımın zamana talabyna sai kädege jaratudyŋ pärmendı üş tetıgı bar: Bırınşısı – üderıstı zaŋ küşımen, materialdyq-qarjylai, kadrlyq-ūiymdyq şeşımmen memlekettık retteu; Ekınşısı – ǧalymdardyŋ qarymymen käsıbi zertteu; Üşınşısı – bılım, öner, BAQ jüiesımen eŋbektegen baladan eŋkeigen kärıge deiın qamtyp, sanasyna, jüregıne sıŋıru. Endı osylardyŋ ärqaisysyna keŋırek toqtala ketelık, aitar ūsynystarymyz da bar.
Qazaqstanda tarihty oqytu, zertteu, nasihattau memlekettık saiasat pen praktikadan bır sät tys qalǧan emes, jinaqtalǧan täjıribe de barşylyq. Sonda bögesın, osaldyq nede? Kadrlyq-ūiymdyq mäselede tarihtan PhD daiarlau qarqyny öte tömen. Eger osylai jalǧasa berse, 10-15 jyldan keiın JOO-lar men Ǧylymi-zertteu instituttarynda (ǦZİ) qyzmet ısteitınderdıŋ basym bölıgın magistrlar qūrauy äbden mümkın. Mäselen, soŋǧy 3 jylda bızdıŋ instituttyŋ bırde-bır magistrı PhD-ǧa oquǧa tüsken joq. Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ qaperıne salarymyz: Qazaqstanda antropolog mamandardy daiarlau toqtady. Erteŋ qaŋqasy tabyla qalǧan tarihi tūlǧalarymyzdyŋ beinesın qalai qalpyna keltıremız? Antropolog mamandyǧyn igeru üşın aldymen biologiia nemese medisina fakultetın bıtıru kerek. Al mūndai bakalavr eşqaşan tarih fakultetıne magistraturaǧa qabyldanbaidy. Ereje rūqsat etpeidı. Qysqasy, tarih ǧylymynyŋ tūtas salasy jabylu qarsaŋynda. Keŋestık jüiemen joǧary bılım alǧan, bıraq kandidattyq dissertasiia qorǧap ülgermegender ǦZİ-larda az emes. Jasy ūlǧaiyp ketkenderı, otbasyna bailanǧandary endı PhD därejesın ala almaidy. Sonda būlardyŋ maŋdaiyna jazylǧan taǧdyr kışı ǧylymi qyzmetker, ǧylymi qyzmetker deŋgeiınde qalu ǧoi. Aralarynda maitalman mamandar jürgenın eskerıp, üzdıkterıne aǧa ǧylymi qyzmetker därejesın berudı zaŋdastyrudy sūraimyz.
Oqytudaǧy bögesın – joǧary oqu oryndarynda (JOO) pedagogikalyq jüktemenıŋ şamadan tys köptıgı. Kredittık jüiede ol 350 saǧattan aspaidy degen sözdı ǧasyr basyndaǧy Bılım jäne ǧylym ministrınıŋ auzynan estıgen edık. Is-jüzınde 700 saǧattan kem tüspei tūr. Nätijesınde oqytuşy 6-7 pännen därıs oquǧa mäjbür. Būǧan ailyǧy tömen oqytuşynyŋ qosymşa jūmysqa jegıluın, toltyratyn, jazatyn qaptaǧan qaǧazdaryn qosyŋyz. Tap qazır studentke sapaly tarihi bılım beru osy sebeptı qiynǧa soǧuda. Endı zertteuler turaly. Tarihtan ǦZİ-lar ekı qalada ǧana – Astana men Almatyda şoǧyrlanǧan. Al oblystardaǧy ǧylymi-intellektualdyq äleuettı igı ıske jūmyldyru üşın jergılıktı bilık qoldauy qajet ekenın ärı ol tamaşa nätijelerge qol jetkızuge bolatynyn Qaraǧandy, Batys Qazaqstan, Oŋtüstık Qazaqstan öŋırlerınıŋ täjıribesı körsetıp otyr. Ölketanuǧa beijai qaraityn äkımder de bar. Qozǧausyz jatqan osy äleuettı jer-jerde ıske qosu tek ortalyq bilıktıŋ ǧana qolynan keledı. Tarihi ölketanu jandanbai, Otan tarihynyŋ bırtūtas jaŋa kelbetın tüzu beker äureşılık.
«Mädeni mūra» baǧdarlamasyn jüzege asyru barysynda respublikalyq jäne jergılıktı qoǧamdyq keŋester qūrylǧan edı. Oǧan bilık ökılderı, ǧalymdar, mamandar kırdı. Sol täjıribenı qaita jandandyru kerek siiaqty. Mäselen, Memlekettık hatşy janynan, oblystyq, qalalyq äkımder janynan ūlt tarihy boiynşa qoǧamdyq keŋester qūrylyp, bilık pen ǧalymdar qauymynyŋ ızdenısın üilestırse, nūr üstıne nūr bolar edı. Jalpytarihty zertteitın qazaqstandyq ǧalymdardyŋ ızdenısterı üilestırılmei otyr. Mūnsyz ejelgı jäne orta ǧasyrlar, jaŋa däuır men qazırgı zaman boiynşa älem tarihynyŋ oqulyqtaryn jazu qiynǧa soǧady. Şetel oqulyqtarymen jastarymyzdy oqytu jarǧa soqtyruy bek mümkın. Mäselenı oŋtaily şeşudıŋ bırınşı qadamy retınde ırgelı oqu oryndarynyŋ bırınıŋ qūramynda jalpytarih boiynşa bastamaşyl-ūiymdyq ortalyq qūrǧandy jön sanaimyz. Uaqyt öte kele sonyŋ negızınde jalpytarih ǦZİ-y aşylyp qalar.
Tarihi bılımdı nasihattauda ıske qosatyn mümkınşılıkter bar. Naqtyraq aitsaq, keşe ǧana aşylǧan «Bılım», «Mädeniet» telearnalary aqparattyq keŋıstıktegı laiyqty oryndaryn tauyp otyr. Endeşe tarih telearnasyn nege aşpasqa? Reseide «Bırınşı tarih arnasy» jūmys ıstep tūrǧanyn ärıptesterım jaqsy bıledı. Sol arqyly arhivter men kıtaphanalar qoinauyndaǧy, tarih ǧylymy salasyndaǧy, jekelegen zertteuşıler zerthanasyndaǧy özektı aqparattar, jaŋalyqtar qalyŋ qauymǧa jol tartyp jatyr. Bızdıŋ de azamattar osyndai jūmysty atqara alatynyna kämıl senemın. Tarihi bılımdı jūrtqa jaiu ǧalymnyŋ aty men hatyn ardaqtaumen qatar jürgenı abzal. Ärine, sapaly zertteulerdıŋ bärıne syilyq (Memlekettık, Kültegın syilyǧy, Ş.Uälihanov syilyǧy, t.b. syilyqtar) beru mümkın emes. Degenmen, resmi syilyq konkursyna qatyssa da bäige almaǧandardy biznestıŋ äleumettık qoldauymen «Üzdık monografiia», «Üzdık jaŋalyq», «Üzdık maqala», «Üzdık ǧalym», «Jyl ǧalymy», «Üzdık oqu qūraly» avtory dep ūlyqtau qajet tärızdı. Būl da qoǧamdyq pıkırdegı ǧalymnyŋ bedelın köteruge septesedı.
Tarihty oqytu, zertteu, nasihattau ısındegı ırkılısterdı tek syrtqy faktormen tüsındırsek, qatty qatelesemız. Tarihşylar qauymy älemdegı, eldegı modernizasiialau qarqynyna ılese almai qalatynyn moiyndauymyz kerek. Äleumettık-käsıbi tūrǧydan kemeldenudıŋ, jetıludıŋ ornyna osydan 15-20 jyl būrynǧy bılım qorymen jürgen ärıptesterımız bar. Ökınışke orai, būlardy ǦZİ-da kezdestıruge bolady. Ejelgı jäne ortaǧasyrlyq tılderdı bıletın tarihşylar joqtyŋ qasy. Osydan da şyǧar käsıbi tarihşy bolmai-aq, tarihi özektı taqyryptarǧa tom-tom kıtap jazuşylar paida boldy. Ūlttyq tarih ǧylymynyŋ abyroiyn asqaqtatqan Ä.Marǧūlan, E.Bekmahanov, S.İbragimov, G.Dahşleiger, B.Süleimenov, E.Masanov, T.Eleuov, Ä.Tūrsynbaev tūsynda tarihşylar üiın «qonaǧy» bilemegen edı. Jaqsylyq körsek te, jamanşylyq körsek te özımızden bolyp tūr. Täuelsızdık pen tarih – tamyrlas. Täuelsızdıksız tarih oŋalmaidy, tarihsyz täuelsızdıktıŋ qadır-qasietı aşylmaidy. Endeşe bızder, tarihşylar, ūly mındetke sai eŋbek eteiık.
Hankeldı ÄBJANOV,
Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory
