«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Almaty qalalyq täjıribelı zaŋgerler palatasynyŋ müşesı, Narhoz universitetınıŋ Qūqyq jäne äleumettık pänder mektebı, Qūqyq departamentınıŋ qauymdastyrylǧan professory, z.ǧ.k., Ömırtai Roza hanymmen boldy.
-Roza hanym, qoǧamnyŋ qūqyqtyq tūrǧydan sauattylyǧy qandai deŋgeide?
-Būl turaly statistikalyq agenttıkter siiaqty döp basyp aita almaitynym belgılı. Alaida orta deŋgeide ekenın bılemın. 5-6 jyl būrynǧy jaǧdaiǧa qaraǧanda halyqtyŋ sana-sezımı damyǧan, oi-örısı äldeqaida jetılgen. Halyqtyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy zaŋdy mınez-qūlyqtyŋ qalyptasuymen tyǧyz bailanysty dep sanaimyn. Al onyŋ qandai deŋgeide bolatyny qoǧamdaǧy jürıs-tūrys erejelerınen baiqalady. Mäselen, juyrda bızde sailau öttı. Sailau barysynda özderıne jüktelgen jauapkerşılıktı sezıngen tūlǧalar baryp, dauys berıp, öz ülesterın qosyp qaitty. Bıraq būl prosesten bas tartqandary da az bolmady. Būqaralyq aqparat qūraldary arqyly nätije şyǧyp, jariia etıldı. Osydan bızdıŋ saiasi qūqyqtyq sauattylyǧymyzdyŋ qai deŋgeide ekenın aŋǧaruǧa bolady.
Qūqyqtyq sauattylyqtyŋ türlerı köp. Qoǧamda qanşa qatynas bolsa, mysaly, ekonomikada, bılım berude, saiasatta jäne ǧylymda da qūqyqtyq sauattylyq bar. Būl är qatynastyŋ özınıŋ mädenietıne säikes paida bolady. Bıraq bızdıŋ Konstitusiiada azamattardyŋ qūqyqtyq tūrǧydan sauatyn aşudy memlekettıŋ negızgı maqsattarynyŋ bırı dep jazylǧan. Osyǧan orai türlı memlekettık baǧdarlamalar, şaralardy daiyndap, jüzege asyryp jatyrmyz. Olar az da bolsa öz nätijesın de beretını sözsız. Tıptı joqqa şyǧarǧan künnıŋ özınde tamşydai bolsa da, maqsatqa jetuge öz ülesterın qosyp jatyr. Respublikalyq maŋyzy bar qalalardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy auyldyq eldı-mekenderge qaraǧanda äldeqaida joǧary ekenın moiyndauymyz kerek. Sebebı olardyŋ aqparatqa qoljetımdılıgı basym.
Qūqyqtyq sauattylyq tal besıkten bastau alady. Ol bır qiyn dünie emes. Eger ata-anasy mınez-qūlqyn, ıs-äreketın zaŋǧa säikes alyp jüretın bolsa, ǧylymda däleldengendei, ol qasiet gen arqyly balaǧa mındettı türde berıledı. Qūqyqtyq sauattylyqty qalyptastyrsaq, "damyǧan memleketpız" dep auyz toltyryp aituǧa negız boluşy edı.
-Qūqyqtyq sana men qūqyqtyq mädeniet degen ūǧymdy qalai tüsındırer edıŋız?
-Qūqyqtyq sana - teoriialyq ūǧym. Onyŋ jeke, iaǧni individ retınde qalyptasqan (studentterdıŋ, zeinetkerlerdıŋ, qoǧam qairatkerlerınıŋ qūqyqtyq sanasy) türlerı bar. Taǧy käsıptık, iaǧni belgılı bır käsıp ielerınıŋ, jurnalisterdıŋ, zaŋgerlerdıŋ qūqyqtyq sanasy bolady. Ol halyqtyŋ qai toptan ekenıne de tyǧyz bailanysty. Mysaly, zeinetkerler özderıne berılgen qūqyqtar men jüktelgen mındetterdı tiıstı deŋgeide atqaryp jatyr ma? Olar ükımetten nenı talap etıp jatyr? Qazır zeinetke şyǧu jasy qyzu talqyǧa tüsıp jür. Olardyŋ ärqaisysynyŋ öz pıkırın ortaǧa sala bıluı - qūqyqtyq sanasy qalyptasqanynyŋ dälelı.
Al endı qūqyqtyq mädeniet degenımız - qūqyqtyq sananyŋ joǧarǧy deŋgeige jetken formasy. Zaŋmen tanys bolu, qūqyǧyŋdy kez kelgen ortada qorǧai alu - onyŋ basty aiǧaǧy. Ruhani mädeniettıŋ elementterın bız eŋ qarapaiym qoǧamdyq kölıktegı jürıs-tūrystan baiqaimyz. Qart kısılerdı syilap, jastardyŋ aldyn kese ötpeuı, oryn beruı - qūqyqtyq mädeniettıŋ qalyptasqanynyŋ belgısı. Ol qoǧammen bailanysqa tüsu arqyly kürdelene tüsetın ūǧym.
-Qazaqstandaǧy beiındı vedomstvolar adam qūqyǧyn qorǧau tūrǧysynan qalai jūmys ıstep jatyr?
-Adam qūqyǧy zaŋ aiasynda qorǧalady. Būzylǧan qūqyqtardy qalpyna keltıru üşın ırı qūqyq būzuşylyq oryn alǧan jaǧdaida sot bilıgı zaŋǧa säikes jazalau şaralaryn jüzege asyrady . Sotqa deiıngı tergeu, ıstı qarau barysynda qūqyǧy būzylǧan azamattardyŋ müddesın tiıstı organdar qorǧai alady. Beiındı vedomstvolardyŋ qaǧaz jüzınde bekıtılgen qyzmettık mındetterınıŋ qanşalyqty oryndalyp jatqanyn taldau üşın aldymen «ol jerde kımder jūmys jasap jür, bılıktılık därejesı qandai, qandai jolmen bilıkke keldı?» deitın sūraqtarǧa jauap ızdegenımız dūrys bolady. Eger memlekettık bilık organdaryna nemese qūqyq qorǧau organdarynda otyrǧan qyzmetker bılıktılık emtihandaryn adal eŋbegımen tapsyryp, öz ısıne qyzyǧuşylyǧy erekşe bolyp, bala kezınen daiyndalyp, közdegen maqsatyna jetken bolsa, onda bız ol qyzmetkerden adam qūqyǧyn tolyqtai qorǧaityndai nätije küte alamyz. Al qūlyqsyz adamdar aldyna kelgen azamatqa, tapsyrylǧan ıske nemqūrailyqpen qaraidy. Bız bırınşı kezekte adam qūqyǧyn qorǧaumen ainalysatyn vedomstvolarǧa qyzmetke tūru talaptaryn küşeituımız kerek.
Qoǧamda ädıldıkke qol jetkızu älı de qiyn. Kenet qūqyq būzuşylyq oryn alsa, BAQ arqyly Prezident būl jaǧdaidy öz baqylauyna alǧanyn estıp jatamyz. Endeşe būl tiıstı organdar öz qyzmetın atqara almai jatyr, senımsızdık älı de bar degendı bıldıredı. Būryn "balyq basynan şıridı" deuşı edı, al qazır aiaǧynan bastap şırıp jatqan siiaqty. Prezident öz baqylauyna alǧanymen, bıraq tömengı jaqta keleŋsızdıkter köp oryn alady. Sondyqtan adam qūqyǧyn qorǧaityn organdarda jiı monitoring, tazartu jūmystary jürıp jatqany köŋıl quantady. Sebebı bız üşın ädıldık qaşanda maŋyzdy.
-Sot jüiesındegı reformalardyŋ mazmūny men maqsaty qandai?
-Sot jüiesındegı reformalar aldymen sudialyq qyzmetke ornalasatyn kandidattarǧa qoiylatyn talaptarǧa qatysty. Sebebı būryn-soŋdy tek sot jüiesınde jūmys ıstep jürgen sol buynnyŋ adamdary ǧana sudia boluǧa qūqyly edı. Bastysy kandidatqa qoiylǧan talaptar men erejelerge säikes kelse bolǧany. Al qazırgı reformalar boiynşa JOO-da ūzaq jyldar boiy qyzmet atqarǧan, ǧylymi ızdenıspen ainalysqan, zaŋnyŋ tılın jetık meŋgergen mamandardy sudia retınde tanu mäselesı de köterıledı. Sebebı būl sybailas jemqorlyqqa qarsy tūrudyŋ bır joly. Sonymen qatar ǧylymǧa qatysy bar sudia kez kelgen ıstı qaraǧan kezde jan-jaqty oilanyp, tarazyǧa salyp, obektivtı közqaraspen sot şeşımın şyǧara alady. Bır kezderı Qazaq memlekettık zaŋ akademiiasyna jolym tüsıp, jiı baryp tūratynmyn. Sol kezeŋnıŋ, sol oqu ornynyŋ tülekterı bügıngıge qaraǧanda äldeqaida bılımdı bolatyn. Al qazır «qai JOO-nyŋ studentterı bılıktı?» dese, oilanyp qalatyn jaǧdaiǧa jettık. Aita keterlık jait, Bolaşaq baǧdarlamasy boiynşa oqyǧan mamandardyŋ da artyqşylyqtary bar.
Sot jüiecındegı reformalar degenımız - özgerıster. Qūqyǧy būzylǧan azamattardy qorǧau maqsatynda qūrylǧan bırneşe toptyŋ türlerı bar. Eger qoǧamdyq öreskel qūqyq būzuşylyq, tūrmystyq qūqyq būzuşylyqtar oryn alatyn bolsa, būl ıs äkımşılık sotta qaralady. Ärı qarai terıs qylyq nemese qylmys oryn alsa, ony qylmystyq ıster jönındegı sottar qarastyrady. Al materialdyq-moraldyq şyǧyndar, zaŋdy müddelerge ziian kelıp jatsa, būl ısterdı azamattyq ıster jönındegı sot öz baqylauyna alady. Biyl «QR äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı» öz küşıne enedı. Bızdıŋ zaŋda «materialdyq jäne prosessualdyq» degen ūǧym bar. Būl jerde sotqa deiıngı tergeu, sot prosesı kezınde ıs qalai qaralady, qalai şeşımın tabady degen mäseler qarastyrylady. Eger bırınşı instansiia sotynda mäsele şeşımın tappasa, apelliasiialyq sotta qaita qarastyrylyp, būzylǧan qūqyq tiıstı deŋgeide qorǧalady. Al tıptı būl jaǧdaida özgerıs bolmasa, kassasiialyq sot degen bar. Degenmen bızdıŋ sot jüiesınde kassasiialyq sotta qaralatyn ısterdıŋ sany şekteulı. Zaŋ boiynşa tızım jasalǧan. Tızımde joq jaǧdailardy bız Joǧarǧy sotta qarastyra almaimyz. Bıraq zaŋgerler kassasiialyq sottaǧy şekteulerge qarsy şyqqan. Sebebı Konstitusiiada jazylǧandai adam qūqyǧy qandai jaǧdai bolmasyn qorǧaluy kerek.
Reformalardyŋ mazmūny qūqyqtyq memlekettı qalyptastyruǧa baǧyttalǧan. Bızdıŋ memlekettık bilıktıŋ üş tarmaǧy bar: atqaru, zaŋ şyǧaru, sot. 1995 jyly Konstitusiia qabyldanǧaly atalǧan üş tarmaq öz salasynda tepe-teŋdık jäne tejemelık qaǧidasyn basşylyqqa ala otyryp, özderıne jüktelgen mındetterdı oryndap keledı. Sonyŋ ışınde sot jüiesınde reformalardyŋ mazmūny - halyqty sotqa, sot kömegıne jügıngen kezde ädıl şeşımnıŋ şyǧatynyna sendıru jäne osyny jüzege asyratyn sudia degen tūlǧanyŋ märtebesın arttyru.
-Elektrondy sot törelıgın ıske asyrudyŋ artyqşylyǧy nede?
-Onyŋ artyqşylyǧy halyq bılıktı advokattar men qūqyq qorǧauşylardyŋ kömegıne qiyndyqsyz jügıne alady. Mäselen, men Almatyda tūratyndyqtan Soltüstıkte ornalasqan klientterge qyzmet körsetuden bas tartatynmyn. Al qazır onlain formatta Qazaqstannyŋ kez kelgen bölıgındegı adamdarǧa qyzmet körsete alamyn. Sol siiaqty qalalyq jerde qonystanǧan zaŋ salasyna qatysy bar tūlǧalarmen bailanysu auyldyq aimaqtaǧy adamdar üşın qiyndyq tudyratyn. Al qazır elektrondy format būl mäselenıŋ şeşımıne ainaldy. Sondyqtan elektrondy sot törelıgı qoljetımdılıkke, joǧary deŋgeidegı zaŋ kömegıne jügınuge, uaqyt ünemdeuge mümkındık berdı. Bıraq onlain sot törelıgı tehnika sapasynyŋ jetıluın qajet etedı.
-Qūqyqtyq aktılerdıŋ qoldanylu aiasy qandai? Būl aktıler qandai jaǧdaida äreket etedı?
-Būl ūǧym 2016 jylǧa deiın qoldanysta bolǧan. 1998 jyly qabyldanǧan «QR Normativtık qūqyqtyq aktılerı turaly» zaŋ bolǧan. 2016 jyly ol zaŋdy küşın joidy da, onyŋ ornyna «Qūqyqtyq aktıler turaly» QR zaŋy qabyldanyp, zaŋdy küşıne endı. Sodan bastap bız «qūqyqtyq aktıler» degen ūǧymdy qoldanyp jürmız. Onyŋ auqymy öte keŋ. Qūqyq salasynda qabyldanǧan barlyq aktılerdıŋ jiyntyǧyn aitamyz. Qūqyqtyŋ aktılerdıŋ eŋ joǧarǧy zaŋdy küşı bar (ierarhiiasy boiynşa) - Konstitusiia. Konstitusiia memleket aumaǧynda teŋdei jäne tıkelei qoldanylady. Odan keiıngı orynda Konstitusiialyq zaŋ ornalasqan. Ärı qarai Prezidenttıŋ Konstitusiialyq zaŋdy küşı bar jarlyqtary, Prezident qaulylary, nūsqaulyqtary dep zaŋdy küşınıŋ aiasynyŋ taryluyna bailanysty jalǧasa beredı. Jergılıktı sipattaǧy aktılerge äkımderdıŋ şeşımderın, ükımderın jatqyzamyz. Normativtık aktılerdı ekı türge bölıp qarastyruǧa bolady: ūlttyq (memlekettıŋ ışkı zaŋdary) jäne halyqaralyq (halyqaralyq deŋgeide qabyldaǧan, ratifikasiialanǧan qūjattar). Qūqyqtyq aktıler şyǧu tegıne qarai negızgı jäne tuyndy dep bölınedı. Negızgı aktılerge Konstitusiia, Konstitusiialyq zaŋ, Kodeksterdı jatqyzamyz. Al tuyndy aktılerge atalǧan negızgı normativtık zaŋ aktılerdı tiıstı deŋgeide oryndau maqsatynda, jergılıktı deŋgeide jüzege asyru qajet bolǧan jaǧdaida qabyldanatyn aktıler tiesılı. Mäselen, Parlament qyzmetterın, onyŋ ışkı jūmys erejesın oryndap, qūrylymyn anyqtau siiaqty jūmystardy jüzege asyru üşın reglament qabyldanady. Ol tuyndy qūjat bolyp tabylady.
-Jaŋa zaŋ qabyldau nemese zaŋǧa özgerıster engızer aldynda halyqtyŋ pıkırıne qūlaq asqan dūrys pa? Būl prosess Qazaqstanda qalai jüredı?
-Bızde būl prosesske arnalǧan "QR referendum turaly zaŋy" bar. Soǧan säikes memleket pen halyqtyŋ ömırı üşın maŋyzdy jaǧdailar referendumda qarastyrylady. Ol - halyqtyŋ pıkırımen sanasatyn, demokratiialyq memlekette qoldanylatyn ädıs. Mysaly, Konstitusiiaǧa tolyqtyru men özgerıs engızu kerek bolsa, būl mäsele referendumda talqylanady. Bıraq Qazaqstannyŋ saiasi rejimı, bırtūtastyǧyn özgertu siiaqty mäselelerdı müldem köteruge bolmaidy. Al tiıstı, naqtyly qoǧamdyq qatynastardy retteitın zaŋdarǧa tolyqtyrular men özgerıster engızu üşın jalpy halyqtyŋ pıkırın bıludıŋ qajetı joq, bıraq sol saladaǧy bılıktı mamandardyŋ oiyn bılu, tyŋdau maŋyzdy. Sebebı är maman özınıŋ salasyn jetık meŋgergen, onyŋ qandai kemşılıgı nemese artyqşylyǧy bar ekenın jaqsy bıledı. Mäselen, soŋǧy uaqytta advokatura salasyndaǧy Ädılet ministrlıgı ūsynǧan zaŋ jobasy qyzu talqyǧa tüstı. Alaida ol zaŋ jobasyn kımder jasaǧan? Eger ony advokaturaǧa tıkelei qatysy bar adamdar jasasa, mūnşalyqty özektı mäselege ainalmas edı. Zaŋ mazmūnynda olardyŋ müddelerıne qaişy keletındei normalar kezdesedı. Zaŋ qaǧaz jüzınde ǧana emes, ıs jüzınde oryndalsyn desek, öz ısınıŋ bılıktı, bılımdı mamandarymen bırıgıp, zaŋ jobasyn daiarlauymyz qajet.
-Bılıktı zaŋgerlerdı qandai qasietıne, qai ısıne qarap taŋdauǧa bolady?
-Zaŋǧa süienıp, mäselelenıŋ şeşımın tabatyn zaŋgerlerdıŋ kömegıne jügıngen dūrys. Keide janymda jürgen ärıptesterımnıŋ özı maǧan küle qaraidy. Sebebı men tek zaŋǧa süienıp, ädıldıktı ornatuǧa barymdy salamyn. Bastysy nietpen ıske kırısıp, soŋyna deiın şydamdylyq tanytyp, zaŋnyŋ tılın jetık meŋgerıp, özgelerdıŋ ǧana emes, öz qūqyǧyŋdy da bes sausaqtai bılseŋ, kez kelgen tyǧyryqtan şyǧuǧa mümkındık bar. Negızı zaŋger joly - küres joly.
-Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken: Aijan Sylanova,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
sot
#reforma
#sotjüiesı
#QRzaŋdary
#qūqyqtyqmädeniet
#qūqyqtyqsauattylyq
#qūqyqtyqaktıler
#qūqyqtyqsana
#zaŋgermenzaŋ
