Köpke mälım, bügınde Taldyqorǧan qalasy jasaryp-jainap, ösıp-örkendep keledı. Zaman aǧymyna sai boi tüzep, san ǧasyrdy bastan ötkergen şahardyŋ öskeleŋ ūrpaq üşın nebır taǧylymdy tarihtan syr şerterı anyq. Osyǧan orai, bız aimaqtaǧy tanymal ardager, QR mädeniet qairatkerı, Kompozitorlar odaǧynyŋ müşesı Taŋatar Alşabekovtı arnaiy sözge tartyp, qalanyŋ ötkenı men bügını jaiynda bılgımız kelgen bıraz saualdarǧa jauap alyp qaitqan edık.
— Qūrmettı Taŋatar aǧa, sız aimaqtaǧy Taldyqorǧan qalasynyŋ keşesı men bügınıne de äbden qanyq közqaraqty jandardyŋ bırısız. Aldymen qazırgı jan-jaqty damu jolyndaǧy şahardyŋ ötken tarihy turaly aita ketseŋız?
—Qūdaiǧa şükır! Men osy aimaqta tuyp, ösıp bılım aldym. Türlı salada sonyŋ ışınde mädeniet mekemesınde ūzaq jyl eŋbek ettım. Halqymyzda «Qūjatsyz tarih joq, ötkensız bügın joq, bügınsız bolaşaq joq» degen jaqsy söz bar. Osy oraida men eŋ aldymen tereŋde jatqan Taldyqorǧan qalasynyŋ tarihy turaly qysqaşa toqtalyp öteiın. Öitkenı, jastar tuǧan aimaǧynyŋ syryna qanyǧyp ösuı tiıs. Būdan bıraz jyl būryn aimaǧymyzdaǧy keibır özge ūlt ökılderı Taldyqorǧan qalasynyŋ tarihy keşegı Keŋes Odaǧy däuırınen bastalady degen jaŋsaq ūǧymda bolyp keldı. Osyǧan sai, bızdıŋ tarihşylar Taldyqorǧannyŋ tüp tamyry sonau 8-9 ǧasyrdan bastalǧanyn tıptı, 1200 jyldan aryda jatqanyn däleldep şyqty. Naqtyraq aitsaq, būryn būl şahar «Ekı oǧyz», «Taldy» degen ataularmen jūrt janynda saqtalǧan. Keiın «Taldyqorǧan» atauymen ataldy. Däl osyǧan bailanysty qazır bızdıŋ qolymyzda eşkım talasa almaityn naqty derekter men dälelder bar. Būl turaly qalalyq ardagerler keŋesınıŋ at salysuy men bırneşe kıtap jaryq kördı. Onda sol tarihi derekter anyq jazylǧan. Oǧan elımızge tanymal tarihşy Mämbet Qoigeldiev te öz pıkırın bıldırıp, kıtaptaǧy zertteulerdıŋ şynaiy ärı däleldı ekenın basa aitqan bolatyn. Jalpy alǧanda atalǧan kıtaptardaǧy mälımetter bız üşın de, keleşek ūrpaq üşın de öte qūndy. Odan öskeleŋ ūrpaq ömırdıŋ ötkenı men bügınınen örelı oi tüiıp, ūltymyzdyŋ salt-dästürın, ädep-ǧūrpyn, el men jerdıŋ tarihi atauy jönınde köptegen tyŋ maǧūlymattar ala alady.
[caption id="attachment_68719" align="alignright" width="300"]
Suret @primeminister.kz saitynan alyndy[/caption]
—Osy oraida Jetısudyŋ jäne Taldyqorǧan qalasynyŋ orta ǧasyrlyq tarihy jaiynda da ne aitar edıŋız?
—Halqymyz «Özen jaǧalaǧannyŋ özegı talmaidy», dep tegın aitpasa kerek. Kielı Jetısu jūrty negızınen Ile, Aqsu, Köksu, Qaratal, Lepsı, Sarqan jäne Tentek özenderınıŋ boiyna ornalasqan. Būl qolailylyq mūndaǧy halyqtyŋ ejelden mal jäne egın şaruaşylyqtarymen şūǧyldanyp kelgenın aiqyn aŋǧartady. Onyŋ üstıne «Ūly Jıbek joly» kezınde jer jännaty Jetısu aumaǧyndaǧy qalalar men keruen-sarailarynyŋ köbeiuuıne türtkı bolǧan. Mäselen, VI ǧasyrda Jetısu öŋırınde 56 qala bolsa, H-HI-ǧasyrlarda onyŋ sany 200-ge jetken. Sonyŋ ışınde Taldyqorǧan qalasynyŋ orta ǧasyrlyq tarihynda «Ūly Jıbek jolynyŋ» Ile jazyǧy arqyly soltüstıkke baǧyt aluy erekşe maŋyzdy. Taldy qalasy ekı bölıkten tūrady. Soltüstık bölıgı 60h75metr, qabyrǧalarynyŋ qalyŋdyǧy 4-5 metr. Tört būryşynda jan-jaǧyn baqylaityn qarauyl ornalasqan. Al, oŋtüstık-şyǧys qabyrǧasynyŋ qalyŋdyǧy 6-9 metrlık dualmen qorşalǧan. Sol kezderı şahar jūrtyn 250 şaǧyn şaruaşylyq otyn-su, tiıstı azyq-tülıktermen qamtamasyz etıp otyrǧan. Mıne, būl elımızge belgılı zertteuşılermen tarihşylardyŋ eŋbekterınde anyq atap körsetılgen.
—Al, keibır adamdar Taldyqorǧan būryn «Gavrilovka» dep atalǧan degen pıkırde. Ol atau qalai şyqqan?
—1868 jyldyŋ küzınde Reseidıŋ Voronej guberniiasynan alǧaşqy qonys audaruşylar köşıp kele bastaidy. Olar Taldyqorǧanǧa qonystandyrylyp, Qaratal özenıŋ jaǧalauynan jer telımderın bölıp berılgen. Olar tūraqtaǧan jer «Moina hutory» dep atalǧan. Künderdıŋ bırınde sol «hutordan» jer alyp aǧaiyndy Gavrilovtar degen kısıler kelıp ırge tebedı. Olar «hutorda» jün, terı qabyldap, ony öŋdep, ondan türlı toqyma kiımdermen terı tondar şyǧarady. Qosymşa samogon qainatyp, ony satumen ainalysady. Jergılıktı malşylar küz jäne köktemde mal terılerın Gavrilovtarǧa aparyp ötkızıp, aqşasyna azyq-tülıktermen basqa da kerek-jaraqtaryn satyp alyp qaitatyn bolǧan. Jol-jönekei jün-terı ötkızuşıler jolyqqandardyŋ «Qaida barasyŋ?», «Qaidan kelesıŋ?» degen saualdaryna «Gavrilovqa bara jatyrmyn», «Gavrilovtan kelemın», — dep jauap beretın bolǧan. Osylaişa, Gavrilov atauy jūrt arasyna keŋ tarap ketken. Keiın patşalyq Resei özderınıŋ otarlau saiasatyn qoldanyp qazaq jerındegı auyl, aimaqtardyŋ atauyn özgertuıne bailanysty 1896 jyldan bastap Taldyqorǧan atauy «Gavrilovka» selosy dep özgertılgen. Keiın iaǧni, 1921 jyly Qapal uezınıŋ ortalyǧy Taldyqorǧanǧa köşırılıp, būrynǧy «Taldyqorǧan» atauy qaitarylǧan.
[caption id="attachment_68720" align="alignleft" width="300"]
Suret @www.tinfo.kz saitynan alyndy[/caption]
—Endı elımız Täuelsızdık alǧannan bügınge deiıngı 30 jylǧa juyq uaqytta Taldyqorǧan qalasynyŋ jetken jetıstıkterıne keŋınen toqtalyp ötseŋız?
—Jasyrary joq, keşegı toqyrau jyldary būl qala jaryqsyz, susyz mülde qaŋyrap qalǧan. Zauyttar, dükender jabyldy. Qalanyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyrlanyp, tūrmys qamyn küittegen tūrǧyndar Almatyǧa, basqa aimaqtarǧa üdıre köşe bastaǧan. Osydan soŋ köp ötpei Taldyqorǧanǧa oblys ortalyǧy märtesı berılıp, ıs oryndary qaita köşırıldı. Är kelgen basşy özınıŋ tyŋ joba-jospary men bölısıp, ony ıske asyrdy. Olardyŋ bärın halyq qoldady. Jeke şaruaşylyqtar jandandy. Qaladan zauyttar aşyldy. Jastar jūmyspen qamtylyp, zaman aǧymyna sai zäulım ǧimarattar tūrǧyzylyp, joldar salyndy. Jūrttyŋ jyl sanap auyzsu, jol, jaryq, jylu, bılım, densaulyq basqa da äleumettık salalarǧa qatysty mäselelerı bırtındep şeşımın tapty. Mıne, osyndai atqarylǧan igı ısterdıŋ nätijesınde Taldyqorǧan qalasy ösıp-örkendep körgen jan qyzyǧa qaraityn bügıngıdei tolyqsyǧan deŋgeige jettı. Būl aimaq basşylarynyŋ ıskerlıgı men jergılıktı jūrttyŋ bereke-bırlıgınıŋ arqasy. Qalamyz jasaryp-jainap, el yrysy eselep arta bersın!
— Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Suret @primeminister.kz saitynan alyndy[/caption]
—Osy oraida Jetısudyŋ jäne Taldyqorǧan qalasynyŋ orta ǧasyrlyq tarihy jaiynda da ne aitar edıŋız?
—Halqymyz «Özen jaǧalaǧannyŋ özegı talmaidy», dep tegın aitpasa kerek. Kielı Jetısu jūrty negızınen Ile, Aqsu, Köksu, Qaratal, Lepsı, Sarqan jäne Tentek özenderınıŋ boiyna ornalasqan. Būl qolailylyq mūndaǧy halyqtyŋ ejelden mal jäne egın şaruaşylyqtarymen şūǧyldanyp kelgenın aiqyn aŋǧartady. Onyŋ üstıne «Ūly Jıbek joly» kezınde jer jännaty Jetısu aumaǧyndaǧy qalalar men keruen-sarailarynyŋ köbeiuuıne türtkı bolǧan. Mäselen, VI ǧasyrda Jetısu öŋırınde 56 qala bolsa, H-HI-ǧasyrlarda onyŋ sany 200-ge jetken. Sonyŋ ışınde Taldyqorǧan qalasynyŋ orta ǧasyrlyq tarihynda «Ūly Jıbek jolynyŋ» Ile jazyǧy arqyly soltüstıkke baǧyt aluy erekşe maŋyzdy. Taldy qalasy ekı bölıkten tūrady. Soltüstık bölıgı 60h75metr, qabyrǧalarynyŋ qalyŋdyǧy 4-5 metr. Tört būryşynda jan-jaǧyn baqylaityn qarauyl ornalasqan. Al, oŋtüstık-şyǧys qabyrǧasynyŋ qalyŋdyǧy 6-9 metrlık dualmen qorşalǧan. Sol kezderı şahar jūrtyn 250 şaǧyn şaruaşylyq otyn-su, tiıstı azyq-tülıktermen qamtamasyz etıp otyrǧan. Mıne, būl elımızge belgılı zertteuşılermen tarihşylardyŋ eŋbekterınde anyq atap körsetılgen.
—Al, keibır adamdar Taldyqorǧan būryn «Gavrilovka» dep atalǧan degen pıkırde. Ol atau qalai şyqqan?
—1868 jyldyŋ küzınde Reseidıŋ Voronej guberniiasynan alǧaşqy qonys audaruşylar köşıp kele bastaidy. Olar Taldyqorǧanǧa qonystandyrylyp, Qaratal özenıŋ jaǧalauynan jer telımderın bölıp berılgen. Olar tūraqtaǧan jer «Moina hutory» dep atalǧan. Künderdıŋ bırınde sol «hutordan» jer alyp aǧaiyndy Gavrilovtar degen kısıler kelıp ırge tebedı. Olar «hutorda» jün, terı qabyldap, ony öŋdep, ondan türlı toqyma kiımdermen terı tondar şyǧarady. Qosymşa samogon qainatyp, ony satumen ainalysady. Jergılıktı malşylar küz jäne köktemde mal terılerın Gavrilovtarǧa aparyp ötkızıp, aqşasyna azyq-tülıktermen basqa da kerek-jaraqtaryn satyp alyp qaitatyn bolǧan. Jol-jönekei jün-terı ötkızuşıler jolyqqandardyŋ «Qaida barasyŋ?», «Qaidan kelesıŋ?» degen saualdaryna «Gavrilovqa bara jatyrmyn», «Gavrilovtan kelemın», — dep jauap beretın bolǧan. Osylaişa, Gavrilov atauy jūrt arasyna keŋ tarap ketken. Keiın patşalyq Resei özderınıŋ otarlau saiasatyn qoldanyp qazaq jerındegı auyl, aimaqtardyŋ atauyn özgertuıne bailanysty 1896 jyldan bastap Taldyqorǧan atauy «Gavrilovka» selosy dep özgertılgen. Keiın iaǧni, 1921 jyly Qapal uezınıŋ ortalyǧy Taldyqorǧanǧa köşırılıp, būrynǧy «Taldyqorǧan» atauy qaitarylǧan.
[caption id="attachment_68720" align="alignleft" width="300"] Suret @www.tinfo.kz saitynan alyndy[/caption]
—Endı elımız Täuelsızdık alǧannan bügınge deiıngı 30 jylǧa juyq uaqytta Taldyqorǧan qalasynyŋ jetken jetıstıkterıne keŋınen toqtalyp ötseŋız?
—Jasyrary joq, keşegı toqyrau jyldary būl qala jaryqsyz, susyz mülde qaŋyrap qalǧan. Zauyttar, dükender jabyldy. Qalanyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyrlanyp, tūrmys qamyn küittegen tūrǧyndar Almatyǧa, basqa aimaqtarǧa üdıre köşe bastaǧan. Osydan soŋ köp ötpei Taldyqorǧanǧa oblys ortalyǧy märtesı berılıp, ıs oryndary qaita köşırıldı. Är kelgen basşy özınıŋ tyŋ joba-jospary men bölısıp, ony ıske asyrdy. Olardyŋ bärın halyq qoldady. Jeke şaruaşylyqtar jandandy. Qaladan zauyttar aşyldy. Jastar jūmyspen qamtylyp, zaman aǧymyna sai zäulım ǧimarattar tūrǧyzylyp, joldar salyndy. Jūrttyŋ jyl sanap auyzsu, jol, jaryq, jylu, bılım, densaulyq basqa da äleumettık salalarǧa qatysty mäselelerı bırtındep şeşımın tapty. Mıne, osyndai atqarylǧan igı ısterdıŋ nätijesınde Taldyqorǧan qalasy ösıp-örkendep körgen jan qyzyǧa qaraityn bügıngıdei tolyqsyǧan deŋgeige jettı. Būl aimaq basşylarynyŋ ıskerlıgı men jergılıktı jūrttyŋ bereke-bırlıgınıŋ arqasy. Qalamyz jasaryp-jainap, el yrysy eselep arta bersın!
— Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Äŋgımelesken: Aidyn KÄLIMHAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
