Bügın taǧy Qazaqstannyŋ Bılım jäne ǧylym ministrlıgı häm ministr Ashat Aimaǧambetov jaily söz etpekpız. Ras, būǧan deiın Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ qyzmetın tılı jetkennıŋ bärı synaityn. Ministr auysqan saiyn jasalatyn jöndı-jönsız reformalar bılım salasyn bylyqqa äbden batyrǧan. Atalǧan ministrlıktı soŋǧy jyldary basqarǧan Baqytjan Jūmaǧūlov, Aslan Särınjıpov, Erlan Saǧadiev syndy «reformatorlardyŋ» ne büldırgenın el-jūrt älı ūmyta qoiǧan joq.
Bıraq qazırgı ministr Ashat Aimaǧambetovke degen halyqtyŋ pıkırı mülde bölek. Köpşılık qauym, äsırese mūǧalımder ministr Aimaǧambetovtyŋ jūmysyn joǧary baǧalaidy. Şyntuaityna kelgende, Ol osy bır-ekı jylda būrynǧy ministrler 28 jylda ıstei almaǧan igı şarualardy tyndyrǧan sekıldı. Äitpese, būǧan deiın eş ministr estımegen maqtau men qoldau Aimaǧambetovke arnalmas edı ǧoi. Aimaǧambetov būl maqtaulardy eşkımnen sūrap almaǧany da sözsız. Jūmysy halyqtyŋ köŋılınen şyqty, halyq ädıl baǧasyn berdı.
Alaida soŋǧy uaqytta ministr Ashat Aimaǧambetovke qarsy orys baspasözı (reseilık BAQ) tarapynan dürkın-dürkın aqparattyq şabuyl jasalyp jatqanyn baiqap jürmız. Syŋar-egız, bırsaryndy materialdar soŋǧy 1-2 aidyŋ kölemınde äleumettık jelılerde älsın-älsın jyltyŋdap şyǧyp, jūrt talqysyn tudyryp jatqany ras.
Sonyŋ bırı «lenta.ru» deitın reseilık saittyŋ myna bır maqalasy: «Neavist k iazyku vedet k mrakobesiiu». Nikita Mendkovich deitın jazǧyşbektıŋ şūbyrtpa söz, şimai-şatpaǧyn tügel qazaqşaǧa qotarmaq oiymyz joq. «Tılge degen öşpendılık qaraŋǧylyqqa äkep soqtyrady» degen taqyrybynyŋ özı materialynyŋ tügel mazmūnyn aşyp aityp tūr.
Rasynda QR Bılım jäne ǧylym ministrı Ashat Aimaǧambetov ne dep edı? Qaraŋyz: 4 nauryz 2021 jyl. «Balalardy qazaq mektepterıne beru kerek», degen ministr Aimaǧambetov: mūny mäjbürleu arqyly emes, yntalandyru arqyly jüzege asyru kerektıgın aitqan. Sözbe-söz:
Aitpaqşy, reseilık TASS agenttıgı älgı arandatuşy materialdan soŋ, Qazaqstannyŋ Bılım ministrlıgıne sūrau salyp, orys mektepterın jabudyŋ jai-japsaryn sūrapty. Söitsek, bızdıkıler: «Qazır elımızde 6 957 mektep bar. Onyŋ 3 733-ı memlekettık mektepter (53,6 paiyz), 1 160-y orys tıldı mektepter (16,6 paiyz) jäne 2 047-sı aralas mektepter (29,4 paiyz). Dei tūrǧanmen, eldegı barlyq mekteptı tek qazaq tılınde bılım beruge köşıru turaly jospar joq», - deptı.
Taqyrypqa tūzdyq:
Ras, Ashat Aimaǧambetovtı tegıs maqtap, «ūpai jinau» oiymyzda joq. Ol tızgının ūstaǧan Bılım ministrlıgınıŋ jalpy jūmysyna qatysty aitylar syn joq emes. Alaida, el ışılık häm şeteldık BAQ tarapynan «Qazaqstan orys mektepterın tügel jauyp, elaralyq dau tudyrmaq» degen auandaǧy arandatuşylyq materialdardyŋ älsın-älsın äleujelıge jariialanyp jatqany küdık tudyratyny jasyryn emes. Būl turaly bügın belgılı saiasatker Mūrat Äbenov: «Reseilık BAQ-tyŋ QR BjǦM-ǧa aqparattyq şabuyl jasauynyŋ sebebı ne?», - dep jazypty.
Mūrat Äbenov:
- Ülken janjaldardyŋ taqyryby bırneşe künde ūmytylady. Al kışkene aqparatyq şabuyldar jiı kezdese beredı. Olar üşın şekara degen joq.
Bılım jüiesıne qatysty syn – el ışınde qalypty jaǧdai. Otandyq jurnalister men blogerlerdıŋ syny. Tıptı, olardyŋ keibırıne men de qosylamyn. Äsırese, elektrondy bılım beru, tüsınıksız «Kündelık» jüiesı men oqulyqtar sapasy t.b. Būl mäselelerdı soŋǧy jyldary men de qozǧap kelemın.
Alaida, menı alaŋdatatyny – ırı Reseilık BAQ-tyŋ Qazaqstannyŋ Bılım ministrlıgı men ministr Ashat Aimaǧambetovke qarsy aqparattyq şabuyly. Bır mezette ärtürlı alaŋdarda köterılıp jatyr. Mätınderı bırdei.
Olar mūny qaidan aldy? Būl qanşylyqty şyndyq?
Memlekettık tılde bılım beru jüiesıne köşudı elımızdıŋ basym köpşılıgı qoldaidy. Keibıreulerı jyldam, tolyq nemese şartsyz köşu turaly pıkır aituy mūmkın. Bıraq, būl salany jaqsy bıletınder qoǧam men bılım jüiesı būǧan älı daiyn emes ekenın jaqsy tüsınedı.
Prezident tapsyrmasy deŋgeiınde, bızdıŋ oqu baǧdarlamamyz 10 jylǧa alda. Al bızdıŋ Zaŋymyzda mūndai alǧyşarttar joq. Şyn mänınde jaǧdai qalai?
Qazır elımızde 6957 memlekettık mektep bolsa, sonyŋ 3733-ı tek qazaq tılınde bılım beredı (53,6 paiyz). 1160 mektep orys tılınde bılım berude (16,6 paiyz). 2047 mektep qazaq jäne orys tılderınde oqytuda (29,4 paiyz). Dese de, eldegı barlyq mektepterdı tek qazaq tılınde bılım beruge köşıru turaly jospar joq.
Orys tılı oqu qūraly retınde 1-11 synyptarda barlyq mektepterde oqytylady. Sonyŋ ışınde, tek memlekettık tılde bılım beretın mekemelerde de.
«Lenta.ru» maqalasynda: «ŪBT-ny tülekterdıŋ 51 paiyzy ǧana qazaq tılınde tapsyrady», - deidı. Būl şyndyqqa janaspaidy. ŪBT-ny qazaq tılınde 75,1 paiyz tülek tapsyrǧan. Al orys tılınde 24,8 paiyz. Aǧylşyn tılınde 0,1 paiyz tülek ŪBT tapsyrdy.
Qazaqstanda tek orys tılın ǧana damytu közdelmegen, sondai-aq, özge de etnostardyŋ tılıne män berıledı. Onyŋ dälelı elımızdegı ūiǧyr, täjık, özbek mektepterı.
Osylardy eskere otyryp, «eldegı orys mektepterın tügel jabady degen söz» eş dälelsız ekenın, al maqaladaǧy faktılerdıŋ şyndyqqa janaspaitynyn aituǧa bolady. Būl aqparattyq şabluyldyŋ basy ekenın bıldıredı.
Al būl kımge kerek? Bırneşe nūsqa bar.
Bırınşıden, oiǧa keletını «Kündelık» deitın elektrondy kündelık. Mıne, däl osynyŋ artynda Reseilık biznes tūr. 2019 jyly men Prezidenttıŋ atyna qairylu jasap, Reseilık bılım jüiesındegı «dnevnik.ru-dy» Qazaqstanda monopolizasiialauǧa jol bermeu kerektıgın aittym. Al 2020 jyldyŋ säuırınde sifrlyq bılım beru jüiesınde jeke dara boludyŋ merzımı aiaqtaldy. Elektrondyq kündelık elektrondyq bılım beruge şamasy jetpedı. Söitıp, būl salada maksimaldy liberalizasiialau boldy. 9 onlain platforma resmi rūqsat etıldı. Mümkın, osy jaǧdai olarǧa ūnamai qalǧan şyǧar. Alaida, men bäsekege qabılettı jüienıŋ jasalǧanyn aitar edım. Salystyrsyn, damytsyn özderın.
Ekınşıden, «ökpelı» Reseilık JOO. Olardy talantty mektep oquşylaryn jasyryn ırıktep aluǧa bırşama tyiym salyndy. 2020 jyly barlyq aqyly olimpiadalarǧa tyiym salyndy. Būl eş qadaǧalausyz ötkızılıp kelgen olimpiadalar – şyn mänınde jasyryn ırıkteuler edı. Eŋ talanttylaryna Reseilık JOO-larǧa joldamalar berıletın. Būl bızdıŋ otandyq JOO-lar üşın ülken soqqy edı. Äsırese şekara maŋyndaǧy aimaqtarǧa soqqy boldy. Endı qazır barlyǧyna teŋ jaǧdai jasalǧan. Eşqandai aldyn ala test, olimpiada men ırıkteulerge rūqsat joq. Mektep bıtırgen soŋ, oquşy özı taŋdaidy.
Üşınşıden, otandyq JOO-lar. Onda da diplom satyp kelgen JOO-lar. Prezidenttıŋ özı ŪQSK otyrysynda būl jaiynda aitty. Aldyŋǧy «qorqaq» ministrlerge qaraǧanda, qazırgı ministr älgı diplom satqyş dökeilerdıŋ «avtoritetterıne» qaramastan jūmys jürgızude. Būryn BjǦM ondai JOO-lardyŋ tek filialdaryn ǧana jauyp, «mıne, aiap jatqan joqpyz», dep esep qylatyn.
Qazır üş bölmelık päterlerdegı JOO-lar men filialdar joq. Alaida, «dimlom satqyştar» joiylǧan joq. Olar lobbisterdıŋ arqasynda aman qaldy. Olardyŋ müddesı basym.
Juyrda ǧana bır JOO rektory men buhgalterınıŋ üstınan sot boldy. Bırneşe milliard teŋgenı qoldy qylǧany äşkerelendı. Būl biudjettegılerdıŋ şäkırtaqysynan ǧana. Granttarǧa bölıngen qarajatty aitpaǧanda... Jeke menşık JOO-lar myŋdaǧan grant alady. Al ol degenıŋız – biudjettıŋ milliardtary degen söz. Aitpaqşy, bylyqqa äbden batqan universitetterdıŋ qūryltaişylary būrynǧy ministr, senator, mäjılısmender men özge de joǧary lauazymdy tūlǧalardyŋ jaqyndary. Olardyŋ qolynda BAQ-ta, qoǧamǧa yqpal etuşı küşter de bar.
Törtınşıden, resurs üşın küres. Juyrda ǧana otstavkaǧa ketken vise-ministr Dalenov älsız JOO-lardan lisenziiany qaitaryp alu, şyndyǧynda ülken qarajat ekenın aityp qaldy. Eseptep körsek, jekelegen älsız mamandyqtar boiynşa 150 lisenziiany qaitaryp alu men onşaqtysyn tolyq jabu degenıŋız – mūnai ken ornymen para-par eken. Alaida, aqşa sorǧylap otyrǧan qūbyr – Astanada. Sol üşın de soǧys jürıp jatyr.
Besınşıden, Qazaqstanda rektorlyq lobbi küştı. Tanymal adamdar. Keibıreulerı KSRO kezınen berı rektor bolyp otyr. Aqsaqaldar jastarǧa oryn bergılerı kelmeidı, bıraq özderı zanauilyqtan artta qalǧanyn moiyndaudan qorqady. Sol üşın de universitetterıne progressivtı novatorlardy jaqyndatpaidy.
Juyrda men Almatyda bır top jas ǧalymdarmen jolyqtym. Olar jaŋa tehnologiialar salasynda qyzmet ısteidı. Mıne, solar: «Eger endı 5 jylda jaǧdai rettelmese, basqa jaqqa ketuge mäjbürmız», - deidı.
Qazır jeke kompaniialar ǧylymi potensialdy paidalanu jaǧyn oilastyryp jatyr. Al olarmen jūmys ıstedı degen söz – ülken ǧylymdy ūmytyŋyz degen söz. Kommersialyq qūpiia degen bar. Mūnda da «tazartu» bastalǧan. Äuelı «men basşymyn – men aittym» degen eskırgen ūjymdyq basqaru modelın yǧystyra bastady. Täuelsız Direktorlar keŋesın qūrdy. Olar qyzmetke taǧaiyndau men strategiiany anyqtaidy. Konkurs aşyq, onlain formatta ötedı. Bäsekelestık küşeidı. Osynyŋ arqasynda rektorlar arasyndaǧy «ardagerler» azaidy. Köp jyldan berı otyrǧan rektorlar amalsyzdar oryndaryn bosata bastady. Olar öz oryndarynan ketpeitınıne özderı de qatty senetın, ainalasy da soǧan sendırgen adamdar edı. Al olardyŋ ornyna jaŋa basşylar, jas basşylar kele bastady. Onyŋ bır dälelı – SQO universitetıne 36 jastaǧy Erlan Şolanovtyŋ, Sätpaev universitetıne Meiram Begentaevtyŋ keluı. Ekı universitettı äiel basqaratyn boldy. Iаssaui atyndaǧy HQTU-dy Janar Temırbekova, Qyzylordadaǧy Qorqyt ata atyndaǧy universitettı Beibıtkül Karimova basqarady.
Būlardan bölek ǧylymdy qarjylandyru mäselesı taǧy bar. Onda da ülken özgerıster bastaldy. Köp jyldan berı maileşpekke qaryq bolyp kelgender yǧystyryla bastady. İnstitut diektorlary arasynda da osy jaǧdai. Būl jaiynda keiınırek jazarmyz.
Bılım jäne ǧylym salasyndaǧy kez kelgen özgerıs – köptegen adamnyŋ jeke taǧdyryna äser etedı. Özgerıstıŋ barlyǧy derlık sol sätte-aq, sättı bolyp ketpeuı mümkın. Syn aitylatyn kezderı de bolady. Al bıraq qoǧamdaǧy pozitivtı trendtı körıp, bılıp otyryp ünsız qaluǧa bolmaidy. İgılıktı jūmystarǧa qoldau kerek. Jaǧymsyz jaittardy şeteldıkterge jaldap, feik materialdar jazǧyzbai, aşyq aitu kerek. Reseilık BAQ bızdıŋ elımızde aqparattyq soǧys aşpauy kerek.
Sonyŋ bırı «lenta.ru» deitın reseilık saittyŋ myna bır maqalasy: «Neavist k iazyku vedet k mrakobesiiu». Nikita Mendkovich deitın jazǧyşbektıŋ şūbyrtpa söz, şimai-şatpaǧyn tügel qazaqşaǧa qotarmaq oiymyz joq. «Tılge degen öşpendılık qaraŋǧylyqqa äkep soqtyrady» degen taqyrybynyŋ özı materialynyŋ tügel mazmūnyn aşyp aityp tūr.
«Qazaqstanda kezektı ret orys tılı men kirilisaǧa qarsy şabuyl bastaldy. Bilık endı bırneşe jyldan soŋ eldegı barlyq oquşylar tek qazaq tılınde bılım alatyn aitty. Sonymen qosa, mektepterdı kirilisadan latynǧa köşıru jūmystary da bastaldy. Tūrǧyndarynyŋ köpşılıgı kündelıktı tūrmysta orys tılın qoldanatyn Qazaqstanda būl jaŋalyqtan qauıptenude. Äsırese, körşıles memleketterdegı tıl saiasatyna qarama-qaişy keletın Qazaqstan bilıgınıŋ būl şeşımı tüsınıksız. Özbekstanda balabaqşalardy orys tılınde oqytu bastaldy. Mektepterge reseilık mūǧalımderdı aldyrtuda. Orys tıldı oqytuşylar ūzaq jyldan berı Täjıkstannyŋ bılım beru mekemelerınde jūmys ıstep jatyr. Al Qyrǧyzstan bilıgı Reseiden öz elınde orys tıldı mektep-internettar jelısın aşudy sūrap otyr. Bıraq, Qazaqstan bırneşe jyldan berı būǧan qarsy baǧytta. Nege Qazaqstan bilıgı orys tılımen qoş aitysuǧa qūmar», - dep jazypty. Ärı qarai ministr Ashat Aimaǧambetovtyŋ sözın mysal etedı: «Dlia nas eto odna iz pervostepennyh zadach — sdelat tak, chtoby obuchenie na gosudarstvennom iazyke bylo dominiruiuşim... V etom ne doljno byt nikakih diskussii, potomu chto eto gosudarstvennyi iazyk i ochevidno, chto na gosudarstvennom iazyke doljny obuchatsia grajdane naşei strany», — zaiavil ministr obrazovaniia Ashat Aimagambetov», - deidı.
Rasynda QR Bılım jäne ǧylym ministrı Ashat Aimaǧambetov ne dep edı? Qaraŋyz: 4 nauryz 2021 jyl. «Balalardy qazaq mektepterıne beru kerek», degen ministr Aimaǧambetov: mūny mäjbürleu arqyly emes, yntalandyru arqyly jüzege asyru kerektıgın aitqan. Sözbe-söz:
«Būl üşın bızde mektepter jetkılıktı me? İä, jetkılıktı! Qajettı deŋgeide oqu qūraldarymen, oqulyqtarmen qamtamasyz ete alamyz ba? İä, qamtamasyz ete alamyz! Qazaq tılınde bılım beretın pedagogter jetkılıktı me? İä, jetkılıktı! Bügınde balalardyŋ memlekettık tılde bılım aluyna jaǧdai jasalǧan. Bız üşın būl bırınşı kezektegı mındetterdıŋ bırı - memlekettık tılde oqytudy basym etu. Mūnda eşqandai arandatuşylyq joq. Mūnda eşqandai pıkırtalas bolmauy kerek, öitkenı ol memlekettık tıl. Sondyqtan bızdıŋ elımızdıŋ azamattary memlekettık tılde oqytyluy kerek», - degen edı.
Jä, ärı qarai kettık... Ärı qarai, ministr Ashat Aimaǧambetovtıŋ būl qadamy «özıne qatysty sybailas jemqorlyqqa qatysty daudyŋ ızın jasyru üşın jasap jatqan äreketı» dep jazady. «Ministrdı aiyptaǧan QR BjǦM-nyŋ memsatyp alu departamentınıŋ basşysy Anar Qaiyrbekovany jūmystan şyǧarǧanymen, biudjettıŋ 16 mln dollaryn qoldy qylu faktısı el esınen ūmytyla qoimaǧan soŋ, eldegı bılım salasyn orys tılınen tazartu turaly bastama ministr üşın öz kreslosyn saqtap qaludyŋ joly dep taŋdaldy», - deidı. Jäne: «Būǧan mümkındıgı bar. Sebebı Qazaqstannyŋ saiasi elitasynda antireseilık jäne rusofobtyq ūstanymdaǧy ūltşyl-liberaldar köp», - dep Petr Svoiktıŋ pıkırın mysal etedı.Ärı qarai bırneşe «statistika» jazady: «Fonda Eberta», saualnamasy Qazaqstannyŋ qazaq tıldı emes ekenın äşkereledı. El tūrǧyndarynyŋ 39 paiyzy ǧana qazaqşa söileidı. Al soltüstık aimaqtarda 8-10 paiyzy ǧana. Al orys tılınde eldıŋ 51 paiyzy erkın söileidı», - deidı. «Mektepterdıŋ 70 paiyzy qazaq tıldı bolǧanymen, ŪBT-ny qazaq tılınde 51 paiyz tülek qana tapsyrǧan», - deidı. «Ūlttyq kıtaphana statistikasy boiynşa, saqtauly tūrǧan kıtaptardyŋ 35 paiyzy, gazetterdıŋ 42 paiyzy, jurnaldardyŋ 20 ǧana qazaq tılınde. Qazaqstandaǧy orys tıldı ädebiettıŋ ülesı 90 paiyz», - deidı. «Britandyq «Kantor TNS» deregı boiynşa, Qazaqstan halqynyŋ 54 paiyzy reseilık tele baǧdarlamalardy köredı», - deidı. Jalpy mazmūny osy. «lenta.ru-dyŋ» būl materialyn orys tıldı häm reseilık BAQ jerden jetı qoian tapqandai, jarysa jariialap jatyr. Erterekte (nauryzdyŋ soŋynda) jariialanǧan maqala älıge deiın äleumettık jelılerde taralyp, talqy boluda. Qaraŋyz:
Aitpaqşy, reseilık TASS agenttıgı älgı arandatuşy materialdan soŋ, Qazaqstannyŋ Bılım ministrlıgıne sūrau salyp, orys mektepterın jabudyŋ jai-japsaryn sūrapty. Söitsek, bızdıkıler: «Qazır elımızde 6 957 mektep bar. Onyŋ 3 733-ı memlekettık mektepter (53,6 paiyz), 1 160-y orys tıldı mektepter (16,6 paiyz) jäne 2 047-sı aralas mektepter (29,4 paiyz). Dei tūrǧanmen, eldegı barlyq mekteptı tek qazaq tılınde bılım beruge köşıru turaly jospar joq», - deptı.
Taqyrypqa tūzdyq:
Ras, Ashat Aimaǧambetovtı tegıs maqtap, «ūpai jinau» oiymyzda joq. Ol tızgının ūstaǧan Bılım ministrlıgınıŋ jalpy jūmysyna qatysty aitylar syn joq emes. Alaida, el ışılık häm şeteldık BAQ tarapynan «Qazaqstan orys mektepterın tügel jauyp, elaralyq dau tudyrmaq» degen auandaǧy arandatuşylyq materialdardyŋ älsın-älsın äleujelıge jariialanyp jatqany küdık tudyratyny jasyryn emes. Būl turaly bügın belgılı saiasatker Mūrat Äbenov: «Reseilık BAQ-tyŋ QR BjǦM-ǧa aqparattyq şabuyl jasauynyŋ sebebı ne?», - dep jazypty.
Mūrat Äbenov:
- Ülken janjaldardyŋ taqyryby bırneşe künde ūmytylady. Al kışkene aqparatyq şabuyldar jiı kezdese beredı. Olar üşın şekara degen joq.
Bılım jüiesıne qatysty syn – el ışınde qalypty jaǧdai. Otandyq jurnalister men blogerlerdıŋ syny. Tıptı, olardyŋ keibırıne men de qosylamyn. Äsırese, elektrondy bılım beru, tüsınıksız «Kündelık» jüiesı men oqulyqtar sapasy t.b. Būl mäselelerdı soŋǧy jyldary men de qozǧap kelemın.
Alaida, menı alaŋdatatyny – ırı Reseilık BAQ-tyŋ Qazaqstannyŋ Bılım ministrlıgı men ministr Ashat Aimaǧambetovke qarsy aqparattyq şabuyly. Bır mezette ärtürlı alaŋdarda köterılıp jatyr. Mätınderı bırdei.
Olar mūny qaidan aldy? Būl qanşylyqty şyndyq?
Memlekettık tılde bılım beru jüiesıne köşudı elımızdıŋ basym köpşılıgı qoldaidy. Keibıreulerı jyldam, tolyq nemese şartsyz köşu turaly pıkır aituy mūmkın. Bıraq, būl salany jaqsy bıletınder qoǧam men bılım jüiesı būǧan älı daiyn emes ekenın jaqsy tüsınedı.
Prezident tapsyrmasy deŋgeiınde, bızdıŋ oqu baǧdarlamamyz 10 jylǧa alda. Al bızdıŋ Zaŋymyzda mūndai alǧyşarttar joq. Şyn mänınde jaǧdai qalai?
Qazır elımızde 6957 memlekettık mektep bolsa, sonyŋ 3733-ı tek qazaq tılınde bılım beredı (53,6 paiyz). 1160 mektep orys tılınde bılım berude (16,6 paiyz). 2047 mektep qazaq jäne orys tılderınde oqytuda (29,4 paiyz). Dese de, eldegı barlyq mektepterdı tek qazaq tılınde bılım beruge köşıru turaly jospar joq.
Orys tılı oqu qūraly retınde 1-11 synyptarda barlyq mektepterde oqytylady. Sonyŋ ışınde, tek memlekettık tılde bılım beretın mekemelerde de.
«Lenta.ru» maqalasynda: «ŪBT-ny tülekterdıŋ 51 paiyzy ǧana qazaq tılınde tapsyrady», - deidı. Būl şyndyqqa janaspaidy. ŪBT-ny qazaq tılınde 75,1 paiyz tülek tapsyrǧan. Al orys tılınde 24,8 paiyz. Aǧylşyn tılınde 0,1 paiyz tülek ŪBT tapsyrdy.
Qazaqstanda tek orys tılın ǧana damytu közdelmegen, sondai-aq, özge de etnostardyŋ tılıne män berıledı. Onyŋ dälelı elımızdegı ūiǧyr, täjık, özbek mektepterı.
Osylardy eskere otyryp, «eldegı orys mektepterın tügel jabady degen söz» eş dälelsız ekenın, al maqaladaǧy faktılerdıŋ şyndyqqa janaspaitynyn aituǧa bolady. Būl aqparattyq şabluyldyŋ basy ekenın bıldıredı.
Al būl kımge kerek? Bırneşe nūsqa bar.
Bırınşıden, oiǧa keletını «Kündelık» deitın elektrondy kündelık. Mıne, däl osynyŋ artynda Reseilık biznes tūr. 2019 jyly men Prezidenttıŋ atyna qairylu jasap, Reseilık bılım jüiesındegı «dnevnik.ru-dy» Qazaqstanda monopolizasiialauǧa jol bermeu kerektıgın aittym. Al 2020 jyldyŋ säuırınde sifrlyq bılım beru jüiesınde jeke dara boludyŋ merzımı aiaqtaldy. Elektrondyq kündelık elektrondyq bılım beruge şamasy jetpedı. Söitıp, būl salada maksimaldy liberalizasiialau boldy. 9 onlain platforma resmi rūqsat etıldı. Mümkın, osy jaǧdai olarǧa ūnamai qalǧan şyǧar. Alaida, men bäsekege qabılettı jüienıŋ jasalǧanyn aitar edım. Salystyrsyn, damytsyn özderın.
Ekınşıden, «ökpelı» Reseilık JOO. Olardy talantty mektep oquşylaryn jasyryn ırıktep aluǧa bırşama tyiym salyndy. 2020 jyly barlyq aqyly olimpiadalarǧa tyiym salyndy. Būl eş qadaǧalausyz ötkızılıp kelgen olimpiadalar – şyn mänınde jasyryn ırıkteuler edı. Eŋ talanttylaryna Reseilık JOO-larǧa joldamalar berıletın. Būl bızdıŋ otandyq JOO-lar üşın ülken soqqy edı. Äsırese şekara maŋyndaǧy aimaqtarǧa soqqy boldy. Endı qazır barlyǧyna teŋ jaǧdai jasalǧan. Eşqandai aldyn ala test, olimpiada men ırıkteulerge rūqsat joq. Mektep bıtırgen soŋ, oquşy özı taŋdaidy.
Üşınşıden, otandyq JOO-lar. Onda da diplom satyp kelgen JOO-lar. Prezidenttıŋ özı ŪQSK otyrysynda būl jaiynda aitty. Aldyŋǧy «qorqaq» ministrlerge qaraǧanda, qazırgı ministr älgı diplom satqyş dökeilerdıŋ «avtoritetterıne» qaramastan jūmys jürgızude. Būryn BjǦM ondai JOO-lardyŋ tek filialdaryn ǧana jauyp, «mıne, aiap jatqan joqpyz», dep esep qylatyn.
Qazır üş bölmelık päterlerdegı JOO-lar men filialdar joq. Alaida, «dimlom satqyştar» joiylǧan joq. Olar lobbisterdıŋ arqasynda aman qaldy. Olardyŋ müddesı basym.
Juyrda ǧana bır JOO rektory men buhgalterınıŋ üstınan sot boldy. Bırneşe milliard teŋgenı qoldy qylǧany äşkerelendı. Būl biudjettegılerdıŋ şäkırtaqysynan ǧana. Granttarǧa bölıngen qarajatty aitpaǧanda... Jeke menşık JOO-lar myŋdaǧan grant alady. Al ol degenıŋız – biudjettıŋ milliardtary degen söz. Aitpaqşy, bylyqqa äbden batqan universitetterdıŋ qūryltaişylary būrynǧy ministr, senator, mäjılısmender men özge de joǧary lauazymdy tūlǧalardyŋ jaqyndary. Olardyŋ qolynda BAQ-ta, qoǧamǧa yqpal etuşı küşter de bar.
Törtınşıden, resurs üşın küres. Juyrda ǧana otstavkaǧa ketken vise-ministr Dalenov älsız JOO-lardan lisenziiany qaitaryp alu, şyndyǧynda ülken qarajat ekenın aityp qaldy. Eseptep körsek, jekelegen älsız mamandyqtar boiynşa 150 lisenziiany qaitaryp alu men onşaqtysyn tolyq jabu degenıŋız – mūnai ken ornymen para-par eken. Alaida, aqşa sorǧylap otyrǧan qūbyr – Astanada. Sol üşın de soǧys jürıp jatyr.
Besınşıden, Qazaqstanda rektorlyq lobbi küştı. Tanymal adamdar. Keibıreulerı KSRO kezınen berı rektor bolyp otyr. Aqsaqaldar jastarǧa oryn bergılerı kelmeidı, bıraq özderı zanauilyqtan artta qalǧanyn moiyndaudan qorqady. Sol üşın de universitetterıne progressivtı novatorlardy jaqyndatpaidy.
Juyrda men Almatyda bır top jas ǧalymdarmen jolyqtym. Olar jaŋa tehnologiialar salasynda qyzmet ısteidı. Mıne, solar: «Eger endı 5 jylda jaǧdai rettelmese, basqa jaqqa ketuge mäjbürmız», - deidı.
Qazır jeke kompaniialar ǧylymi potensialdy paidalanu jaǧyn oilastyryp jatyr. Al olarmen jūmys ıstedı degen söz – ülken ǧylymdy ūmytyŋyz degen söz. Kommersialyq qūpiia degen bar. Mūnda da «tazartu» bastalǧan. Äuelı «men basşymyn – men aittym» degen eskırgen ūjymdyq basqaru modelın yǧystyra bastady. Täuelsız Direktorlar keŋesın qūrdy. Olar qyzmetke taǧaiyndau men strategiiany anyqtaidy. Konkurs aşyq, onlain formatta ötedı. Bäsekelestık küşeidı. Osynyŋ arqasynda rektorlar arasyndaǧy «ardagerler» azaidy. Köp jyldan berı otyrǧan rektorlar amalsyzdar oryndaryn bosata bastady. Olar öz oryndarynan ketpeitınıne özderı de qatty senetın, ainalasy da soǧan sendırgen adamdar edı. Al olardyŋ ornyna jaŋa basşylar, jas basşylar kele bastady. Onyŋ bır dälelı – SQO universitetıne 36 jastaǧy Erlan Şolanovtyŋ, Sätpaev universitetıne Meiram Begentaevtyŋ keluı. Ekı universitettı äiel basqaratyn boldy. Iаssaui atyndaǧy HQTU-dy Janar Temırbekova, Qyzylordadaǧy Qorqyt ata atyndaǧy universitettı Beibıtkül Karimova basqarady.
Būlardan bölek ǧylymdy qarjylandyru mäselesı taǧy bar. Onda da ülken özgerıster bastaldy. Köp jyldan berı maileşpekke qaryq bolyp kelgender yǧystyryla bastady. İnstitut diektorlary arasynda da osy jaǧdai. Būl jaiynda keiınırek jazarmyz.
Bılım jäne ǧylym salasyndaǧy kez kelgen özgerıs – köptegen adamnyŋ jeke taǧdyryna äser etedı. Özgerıstıŋ barlyǧy derlık sol sätte-aq, sättı bolyp ketpeuı mümkın. Syn aitylatyn kezderı de bolady. Al bıraq qoǧamdaǧy pozitivtı trendtı körıp, bılıp otyryp ünsız qaluǧa bolmaidy. İgılıktı jūmystarǧa qoldau kerek. Jaǧymsyz jaittardy şeteldıkterge jaldap, feik materialdar jazǧyzbai, aşyq aitu kerek. Reseilık BAQ bızdıŋ elımızde aqparattyq soǧys aşpauy kerek.
