Búgin taǵy Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi hám mınıstr Ashat Aımaǵambetov jaıly sóz etpekpiz. Ras, buǵan deıin Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń qyzmetin tili jetkenniń bári synaıtyn. Mınıstr aýysqan saıyn jasalatyn jóndi-jónsiz reformalar bilim salasyn bylyqqa ábden batyrǵan. Atalǵan mınıstrlikti sońǵy jyldary basqarǵan Baqytjan Jumaǵulov, Aslan Sárinjipov, Erlan Saǵadıev syndy «reformatorlardyń» ne búldirgenin el-jurt áli umyta qoıǵan joq.
Biraq qazirgi mınıstr Ashat Aımaǵambetovke degen halyqtyń pikiri múlde bólek. Kópshilik qaýym, ásirese muǵalimder mınıstr Aımaǵambetovtyń jumysyn joǵary baǵalaıdy. Shyntýaıtyna kelgende, Ol osy bir-eki jylda burynǵy mınıstrler 28 jylda isteı almaǵan ıgi sharýalardy tyndyrǵan sekildi. Áıtpese, buǵan deıin esh mınıstr estimegen maqtaý men qoldaý Aımaǵambetovke arnalmas edi ǵoı. Aımaǵambetov bul maqtaýlardy eshkimnen surap almaǵany da sózsiz. Jumysy halyqtyń kóńilinen shyqty, halyq ádil baǵasyn berdi.
Alaıda sońǵy ýaqytta mınıstr Ashat Aımaǵambetovke qarsy orys baspasózi (reseılik BAQ) tarapynan dúrkin-dúrkin aqparattyq shabýyl jasalyp jatqanyn baıqap júrmiz. Syńar-egiz, birsaryndy materıaldar sońǵy 1-2 aıdyń kóleminde áleýmettik jelilerde álsin-álsin jyltyńdap shyǵyp, jurt talqysyn týdyryp jatqany ras.
Sonyń biri «lenta.ru» deıtin reseılik saıttyń myna bir maqalasy: «Neavıst k ıazyký vedet k mrakobesııý». Nıkıta Mendkovıch deıtin jazǵyshbektiń shubyrtpa sóz, shımaı-shatpaǵyn túgel qazaqshaǵa qotarmaq oıymyz joq. «Tilge degen óshpendilik qarańǵylyqqa ákep soqtyrady» degen taqyrybynyń ózi materıalynyń túgel mazmunyn ashyp aıtyp tur.
«Qazaqstanda kezekti ret orys tili men kırılıaǵa qarsy shabýyl bastaldy. Bılik endi birneshe jyldan soń eldegi barlyq oqýshylar tek qazaq tilinde bilim alatyn aıtty. Sonymen qosa, mektepterdi kırılıadan latynǵa kóshirý jumystary da bastaldy. Turǵyndarynyń kópshiligi kúndelikti turmysta orys tilin qoldanatyn Qazaqstanda bul jańalyqtan qaýiptenýde. Ásirese, kórshiles memleketterdegi til saıasatyna qarama-qaıshy keletin Qazaqstan bıliginiń bul sheshimi túsiniksiz. Ózbekstanda balabaqshalardy orys tilinde oqytý bastaldy. Mektepterge reseılik muǵalimderdi aldyrtýda. Orys tildi oqytýshylar uzaq jyldan beri Tájikstannyń bilim berý mekemelerinde jumys istep jatyr. Al Qyrǵyzstan bıligi Reseıden óz elinde orys tildi mektep-ınternettar jelisin ashýdy surap otyr. Biraq, Qazaqstan birneshe jyldan beri buǵan qarsy baǵytta. Nege Qazaqstan bıligi orys tilimen qosh aıtysýǵa qumar», - dep jazypty.
Ári qaraı mınıstr Ashat Aımaǵambetovtyń sózin mysal etedi: «Dlıa nas eto odna ız pervostepennyh zadach — sdelat tak, chtoby obýchenıe na gosýdarstvennom ıazyke bylo domınırýıýım... V etom ne doljno byt nıkakıh dıskýssıı, potomý chto eto gosýdarstvennyı ıazyk ı ochevıdno, chto na gosýdarstvennom ıazyke doljny obýchatsıa grajdane nasheı strany», — zaıavıl mınıstr obrazovanııa Ashat Aımagambetov», - deıdi.
Rasynda QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov ne dep edi? Qarańyz: 4 naýryz 2021 jyl. «Balalardy qazaq mektepterine berý kerek», degen mınıstr Aımaǵambetov: muny májbúrleý arqyly emes, yntalandyrý arqyly júzege asyrý kerektigin aıtqan. Sózbe-sóz:
«Bul úshin bizde mektepter jetkilikti me? Iá, jetkilikti! Qajetti deńgeıde oqý quraldarymen, oqýlyqtarmen qamtamasyz ete alamyz ba? Iá, qamtamasyz ete alamyz! Qazaq tilinde bilim beretin pedagogter jetkilikti me? Iá, jetkilikti! Búginde balalardyń memlekettik tilde bilim alýyna jaǵdaı jasalǵan. Biz úshin bul birinshi kezektegi mindetterdiń biri - memlekettik tilde oqytýdy basym etý. Munda eshqandaı arandatýshylyq joq. Munda eshqandaı pikirtalas bolmaýy kerek, óıtkeni ol memlekettik til. Sondyqtan bizdiń elimizdiń azamattary memlekettik tilde oqytylýy kerek», - degen edi.
Já, ári qaraı kettik... Ári qaraı, mınıstr Ashat Aımaǵambetovtiń bul qadamy «ózine qatysty sybaılas jemqorlyqqa qatysty daýdyń izin jasyrý úshin jasap jatqan áreketi» dep jazady. «Mınıstrdi aıyptaǵan QR BjǴM-nyń memsatyp alý departamentiniń basshysy Anar Qaıyrbekovany jumystan shyǵarǵanymen, bıýdjettiń 16 mln dollaryn qoldy qylý faktisi el esinen umytyla qoımaǵan soń, eldegi bilim salasyn orys tilinen tazartý týraly bastama mınıstr úshin óz kreslosyn saqtap qalýdyń joly dep tańdaldy», - deıdi. Jáne: «Buǵan múmkindigi bar. Sebebi Qazaqstannyń saıası elıtasynda antıreseılik jáne rýsofobtyq ustanymdaǵy ultshyl-lıberaldar kóp», - dep Petr Svoıktiń pikirin mysal etedi.
Ári qaraı birneshe «statıstıka» jazady:
«Fonda Eberta», saýalnamasy Qazaqstannyń qazaq tildi emes ekenin áshkereledi. El turǵyndarynyń 39 paıyzy ǵana qazaqsha sóıleıdi. Al soltústik aımaqtarda 8-10 paıyzy ǵana. Al orys tilinde eldiń 51 paıyzy erkin sóıleıdi», - deıdi.
«Mektepterdiń 70 paıyzy qazaq tildi bolǵanymen, UBT-ny qazaq tilinde 51 paıyz túlek qana tapsyrǵan», - deıdi.
«Ulttyq kitaphana statıstıkasy boıynsha, saqtaýly turǵan kitaptardyń 35 paıyzy, gazetterdiń 42 paıyzy, jýrnaldardyń 20 ǵana qazaq tilinde. Qazaqstandaǵy orys tildi ádebıettiń úlesi 90 paıyz», - deıdi.
«Brıtandyq «Kantor TNS» deregi boıynsha, Qazaqstan halqynyń 54 paıyzy reseılik tele baǵdarlamalardy kóredi», - deıdi.
Jalpy mazmuny osy. «lenta.ru-dyń» bul materıalyn orys tildi hám reseılik BAQ jerden jeti qoıan tapqandaı, jarysa jarııalap jatyr. Erterekte (naýryzdyń sońynda) jarııalanǵan maqala álige deıin áleýmettik jelilerde taralyp, talqy bolýda. Qarańyz:
Aıtpaqshy, reseılik TASS agenttigi álgi arandatýshy materıaldan soń, Qazaqstannyń Bilim mınıstrligine suraý salyp, orys mektepterin jabýdyń jaı-japsaryn surapty. Sóıtsek, bizdikiler: «Qazir elimizde 6 957 mektep bar. Onyń 3 733-i memlekettik mektepter (53,6 paıyz), 1 160-y orys tildi mektepter (16,6 paıyz) jáne 2 047-si aralas mektepter (29,4 paıyz). Deı turǵanmen, eldegi barlyq mektepti tek qazaq tilinde bilim berýge kóshirý týraly jospar joq», - depti.
Taqyrypqa tuzdyq:
Ras, Ashat Aımaǵambetovti tegis maqtap, «upaı jınaý» oıymyzda joq. Ol tizginin ustaǵan Bilim mınıstrliginiń jalpy jumysyna qatysty aıtylar syn joq emes. Alaıda, el ishilik hám sheteldik BAQ tarapynan «Qazaqstan orys mektepterin túgel jaýyp, elaralyq daý týdyrmaq» degen aýandaǵy arandatýshylyq materıaldardyń álsin-álsin áleýjelige jarııalanyp jatqany kúdik týdyratyny jasyryn emes. Bul týraly búgin belgili saıasatker Murat Ábenov: «Reseılik BAQ-tyń QR BjǴM-ǵa aqparattyq shabýyl jasaýynyń sebebi ne?», - dep jazypty.
Murat Ábenov:
- Úlken janjaldardyń taqyryby birneshe kúnde umytylady. Al kishkene aqparatyq shabýyldar jıi kezdese beredi. Olar úshin shekara degen joq.
Bilim júıesine qatysty syn – el ishinde qalypty jaǵdaı. Otandyq jýrnalıster men blogerlerdiń syny. Tipti, olardyń keıbirine men de qosylamyn. Ásirese, elektrondy bilim berý, túsiniksiz «Kúndelik» júıesi men oqýlyqtar sapasy t.b. Bul máselelerdi sońǵy jyldary men de qozǵap kelemin.
Alaıda, meni alańdatatyny – iri Reseılik BAQ-tyń Qazaqstannyń Bilim mınıstrligi men mınıstr Ashat Aımaǵambetovke qarsy aqparattyq shabýyly. Bir mezette ártúrli alańdarda kóterilip jatyr. Mátinderi birdeı.
Olar muny qaıdan aldy? Bul qanshylyqty shyndyq?
Memlekettik tilde bilim berý júıesine kóshýdi elimizdiń basym kópshiligi qoldaıdy. Keıbireýleri jyldam, tolyq nemese shartsyz kóshý týraly pikir aıtýy mumkin. Biraq, bul salany jaqsy biletinder qoǵam men bilim júıesi buǵan áli daıyn emes ekenin jaqsy túsinedi.
Prezıdent tapsyrmasy deńgeıinde, bizdiń oqý baǵdarlamamyz 10 jylǵa alda. Al bizdiń Zańymyzda mundaı alǵysharttar joq. Shyn máninde jaǵdaı qalaı?
Qazir elimizde 6957 memlekettik mektep bolsa, sonyń 3733-i tek qazaq tilinde bilim beredi (53,6 paıyz). 1160 mektep orys tilinde bilim berýde (16,6 paıyz). 2047 mektep qazaq jáne orys tilderinde oqytýda (29,4 paıyz). Dese de, eldegi barlyq mektepterdi tek qazaq tilinde bilim berýge kóshirý týraly jospar joq.
Orys tili oqý quraly retinde 1-11 synyptarda barlyq mektepterde oqytylady. Sonyń ishinde, tek memlekettik tilde bilim beretin mekemelerde de.
«Lenta.rý» maqalasynda: «UBT-ny túlekterdiń 51 paıyzy ǵana qazaq tilinde tapsyrady», - deıdi. Bul shyndyqqa janaspaıdy. UBT-ny qazaq tilinde 75,1 paıyz túlek tapsyrǵan. Al orys tilinde 24,8 paıyz. Aǵylshyn tilinde 0,1 paıyz túlek UBT tapsyrdy.
Qazaqstanda tek orys tilin ǵana damytý kózdelmegen, sondaı-aq, ózge de etnostardyń tiline mán beriledi. Onyń dáleli elimizdegi uıǵyr, tájik, ózbek mektepteri.
Osylardy eskere otyryp, «eldegi orys mektepterin túgel jabady degen sóz» esh dálelsiz ekenin, al maqaladaǵy faktilerdiń shyndyqqa janaspaıtynyn aıtýǵa bolady. Bul aqparattyq shablýyldyń basy ekenin bildiredi.
Al bul kimge kerek? Birneshe nusqa bar.
Birinshiden, oıǵa keletini «Kúndelik» deıtin elektrondy kúndelik. Mine, dál osynyń artynda Reseılik bıznes tur. 2019 jyly men Prezıdenttiń atyna qaırylý jasap, Reseılik bilim júıesindegi «dnevnık.rý-dy» Qazaqstanda monopolızaııalaýǵa jol bermeý kerektigin aıttym. Al 2020 jyldyń sáýirinde ıfrlyq bilim berý júıesinde jeke dara bolýdyń merzimi aıaqtaldy. Elektrondyq kúndelik elektrondyq bilim berýge shamasy jetpedi. Sóıtip, bul salada maksımaldy lıberalızaııalaý boldy. 9 onlaın platforma resmı ruqsat etildi. Múmkin, osy jaǵdaı olarǵa unamaı qalǵan shyǵar. Alaıda, men básekege qabiletti júıeniń jasalǵanyn aıtar edim. Salystyrsyn, damytsyn ózderin.
Ekinshiden, «ókpeli» Reseılik JOO. Olardy talantty mektep oqýshylaryn jasyryn iriktep alýǵa birshama tyıym salyndy. 2020 jyly barlyq aqyly olımpıadalarǵa tyıym salyndy. Bul esh qadaǵalaýsyz ótkizilip kelgen olımpıadalar – shyn máninde jasyryn irikteýler edi. Eń talanttylaryna Reseılik JOO-larǵa joldamalar beriletin. Bul bizdiń otandyq JOO-lar úshin úlken soqqy edi. Ásirese shekara mańyndaǵy aımaqtarǵa soqqy boldy. Endi qazir barlyǵyna teń jaǵdaı jasalǵan. Eshqandaı aldyn ala test, olımpıada men irikteýlerge ruqsat joq. Mektep bitirgen soń, oqýshy ózi tańdaıdy.
Úshinshiden, otandyq JOO-lar. Onda da dıplom satyp kelgen JOO-lar. Prezıdenttiń ózi UQSK otyrysynda bul jaıynda aıtty. Aldyńǵy «qorqaq» mınıstrlerge qaraǵanda, qazirgi mınıstr álgi dıplom satqysh dókeılerdiń «avtorıtetterine» qaramastan jumys júrgizýde. Buryn BjǴM ondaı JOO-lardyń tek fılıaldaryn ǵana jaýyp, «mine, aıap jatqan joqpyz», dep esep qylatyn.
Qazir úsh bólmelik páterlerdegi JOO-lar men fılıaldar joq. Alaıda, «dımlom satqyshtar» joıylǵan joq. Olar lobbısterdiń arqasynda aman qaldy. Olardyń múddesi basym.
Jýyrda ǵana bir JOO rektory men býhgalteriniń ústinan sot boldy. Birneshe mıllıard teńgeni qoldy qylǵany áshkerelendi. Bul bıýdjettegilerdiń shákirtaqysynan ǵana. Granttarǵa bólingen qarajatty aıtpaǵanda... Jeke menshik JOO-lar myńdaǵan grant alady. Al ol degenińiz – bıýdjettiń mıllıardtary degen sóz. Aıtpaqshy, bylyqqa ábden batqan ýnıversıtetterdiń quryltaıshylary burynǵy mınıstr, senator, májilismender men ózge de joǵary laýazymdy tulǵalardyń jaqyndary. Olardyń qolynda BAQ-ta, qoǵamǵa yqpal etýshi kúshter de bar.
Tórtinshiden, resýrs úshin kúres. Jýyrda ǵana otstavkaǵa ketken vıe-mınıstr Dalenov álsiz JOO-lardan lıenzııany qaıtaryp alý, shyndyǵynda úlken qarajat ekenin aıtyp qaldy. Eseptep kórsek, jekelegen álsiz mamandyqtar boıynsha 150 lıenzııany qaıtaryp alý men onshaqtysyn tolyq jabý degenińiz – munaı ken ornymen para-par eken. Alaıda, aqsha sorǵylap otyrǵan qubyr – Astanada. Sol úshin de soǵys júrip jatyr.
Besinshiden, Qazaqstanda rektorlyq lobbı kúshti. Tanymal adamdar. Keıbireýleri KSRO kezinen beri rektor bolyp otyr. Aqsaqaldar jastarǵa oryn bergileri kelmeıdi, biraq ózderi zanaýılyqtan artta qalǵanyn moıyndaýdan qorqady. Sol úshin de ýnıversıtetterine progressıvti novatorlardy jaqyndatpaıdy.
Jýyrda men Almatyda bir top jas ǵalymdarmen jolyqtym. Olar jańa tehnologııalar salasynda qyzmet isteıdi. Mine, solar: «Eger endi 5 jylda jaǵdaı rettelmese, basqa jaqqa ketýge májbúrmiz», - deıdi.
Qazir jeke kompanııalar ǵylymı potenıaldy paıdalaný jaǵyn oılastyryp jatyr. Al olarmen jumys istedi degen sóz – úlken ǵylymdy umytyńyz degen sóz. Kommerıalyq qupııa degen bar. Munda da «tazartý» bastalǵan. Áýeli «men basshymyn – men aıttym» degen eskirgen ujymdyq basqarý modelin yǵystyra bastady. Táýelsiz Dırektorlar keńesin qurdy. Olar qyzmetke taǵaıyndaý men strategııany anyqtaıdy. Konkýrs ashyq, onlaın formatta ótedi. Básekelestik kúsheıdi. Osynyń arqasynda rektorlar arasyndaǵy «ardagerler» azaıdy. Kóp jyldan beri otyrǵan rektorlar amalsyzdar oryndaryn bosata bastady. Olar óz oryndarynan ketpeıtinine ózderi de qatty senetin, aınalasy da soǵan sendirgen adamdar edi. Al olardyń ornyna jańa basshylar, jas basshylar kele bastady. Onyń bir dáleli – SQO ýnıversıtetine 36 jastaǵy Erlan Sholanovtyń, Sátpaev ýnıversıtetine Meıram Begentaevtyń kelýi. Eki ýnıversıtetti áıel basqaratyn boldy. Iassaýı atyndaǵy HQTÝ-dy Janar Temirbekova, Qyzylordadaǵy Qorqyt ata atyndaǵy ýnıversıtetti Beıbitkúl Karımova basqarady.
Bulardan bólek ǵylymdy qarjylandyrý máselesi taǵy bar. Onda da úlken ózgerister bastaldy. Kóp jyldan beri maıleshpekke qaryq bolyp kelgender yǵystyryla bastady. Instıtýt dıektorlary arasynda da osy jaǵdaı. Bul jaıynda keıinirek jazarmyz.
Bilim jáne ǵylym salasyndaǵy kez kelgen ózgeris – kóptegen adamnyń jeke taǵdyryna áser etedi. Ózgeristiń barlyǵy derlik sol sátte-aq, sátti bolyp ketpeýi múmkin. Syn aıtylatyn kezderi de bolady. Al biraq qoǵamdaǵy pozıtıvti trendti kórip, bilip otyryp únsiz qalýǵa bolmaıdy. Igilikti jumystarǵa qoldaý kerek. Jaǵymsyz jaıttardy sheteldikterge jaldap, feık materıaldar jazǵyzbaı, ashyq aıtý kerek. Reseılik BAQ bizdiń elimizde aqparattyq soǵys ashpaýy kerek.
