Euraziia universitetınıŋ Bükılälem tarihy jäne arheologiiasy kafedrasynyŋ oqytuşylary jürgızgen zertteulerıne süiensek, Bozoq qalaşyǧynyŋ orny üş bölıkten – negızgı ortalyq jäne şet jaǧynda ornalasqan ekı bölıkten tūrady. Derekterde olardyŋ ärqaisysy orlarmen, bögettermen qorşalǧany jazylady. Arheologiialyq derekterdıŋ ışınde Bozoqtyŋ Altyn Orda kezeŋıne tän jerleu oryndary turaly erekşe atap ötken jön.
Mūnda ekı sebep bar. Tarihi derekterge jügınsek, arheologiialyq qazba jūmystary kezınde tabylǧan zoomorfty örnekpen ärlengen aǧaş qabyǧynan jasalǧan jebe qaltasy men metall maskalar tabylǧany aitylady. Mūndai būiymdar Deştı Qypşaqtyŋ batys öŋırlerındegı qorǧandyq jerleude tabylǧan. Bozoq qalaşyǧyndaǧy taǧy bır jerleude bas süiektıŋ bet jaǧyn jabatyn bylǧary maska tabylǧan. 5 jerleudıŋ ekeuınde aǧaş qabyǧynan jasalǧan jebe qaltalar şyqqan. Olarda tabylǧan 5-7 temır jebe ūştary jerleu oryndaryn XIII - XIV ǧǧ tiesılı ekenı belgılı bolǧan.
Jebe qaltalardyŋ kölemı men qalyptary Nūra - Esıl özenderı aŋǧarlarynda qazylǧan qorǧandardan tabylǧan būiymdar arqyly qalpyna keltırılgen. Būl qaltalar aǧaş qabyǧynan jasalyp, süiekpen qaptalǧan. Ondai qaltalar XX ǧasyrdyŋ 60 jyldary Selinograd audanynyŋ Vişnevka aulynyŋ tübınde jäne Tasmola şatqalynda tabylǧan. Būl būiymdar qypşaq mädeni keşenıne jatady dep esepteledı. Aǧaş qabyǧynan jasalǧan jebe qaltalardyŋ ūzyndyǧy 68 sm, enı 19 santimertden 11 sm aralyǧynda, tübınde temır şegelermen bekıtılgen ekı sopaqşa bölıkten qūralǧan. Olardyŋ syrtynda üş qatardan süiekten qiylǧan örnekter baiqalady. Vişnevka auylynyŋ tübınen tabylǧan jebe qaltasynyŋ biıktıgı 8,5 - 9,5 sm, enı 4 - 4,5 sm bolady. Oiudyŋ arǧy jaǧy qara, qyzyl jäne sary boiaumen boialǧan.
Tarihi derekter boiynşa osy aimaqtaǧy aqsüiekter jerleuınıŋ arasynda qaru-jaraǧymen bırge kömılgen äieldıŋ de mürdesı tabylǧany jönınde aitylady. Onyŋ beiıtı oŋtüstık mahallanyŋ kıreberısınde ornalasqan. Osy faktınıŋ özı ol jerlengen uaqytta qalaşyqta eşkım tūrmaǧanyn körsetedı. Arheologtarǧa tek metall, qyş jäne süiek būiymdar men äşekeiler jettı, solardyŋ özı-aq jerleu räsımın qaita qalpyna keltıruge mümkındık beredı.
Äieldıŋ qoldarynda kümıs bılezıkter bolǧan. Oŋ qoly kümıs kesenı ūstap jatty. Beldeuınıŋ sol jaǧynda aǧaş qynaptaǧy temır qanjar ılulı boldy. Qanjardyŋ qasynda temır naiza tabyldy. Süiektıŋ aiaq jaǧynda, tabyttan tys temır auyzdyq tabyldy. Bas kiımınen aǧaş qabyǧynan jasalǧan silindr men oǧan jabysqan kauri rakovinalary ǧana saqtalyp qalǧan. Bas süiektıŋ ekı jaǧynan sūraq belgısı keibınde soǧylǧan tabyldy. Inju jıbek jıpke ötkızılgen. Olardyŋ sany är samai tūsynan 400-ge juyq. Kezınde olar äieldıŋ bas süiegımen äşekeilengen bolsa kerek. Kei tūstarda ınju romb tärızdes qalypta jatyp qalǧan, solar arqyly bız bas kiımnıŋ podveskalaryn qalpyna keltırdık.
Äieldıŋ moinynda monşaqtar bolǧan. Olardyŋ arasynda kümıs, nemese ınju monşaqtar bar. Al negızgı bolıgı kök laǧylmen kömkerılıp, küidırılgen qyştan jasalǧan monşaqtar ekenı anyqtalǧan. Ortasynda ūzyndyǧy 2 sm pelikenyŋ tūmsyǧy tärızdes podveska bolsa, olardyŋ ainalasynan qūs qalybyna oiylǧan kışkene monşaqtar tabylypty. Antropologtardyŋ paiymdauynşa, äiel 50 jasynda köz jūmǧan.
Osy bır jerleu men ondaǧy būiymdardyŋ özı Astana aumaǧynda XIII-XIV ǧasyrlarda tūrǧan taipalardyŋ tarihy men mädenietı turaly köp aqpar bere alady. Bırınşıden, jerlengen äieldıŋ joǧary älkumettık tegı kümän tuǧyzbaidy. Onyŋ beiıtıne kümıs kese qoiylsa, özı kümıs äşekeilerge oranǧan. Bas kiımı ınjuge bai örnektelgen. Antropologtar äieldı tek oşaq qasynda ǧana otyryp qoimai, sonymen bırge erlermen bırge joryqtarǧa da qatysty dep jobalaidy. Qanjar men naizaǧa qaraǧanda, ol qatardaǧy jauynger emes, jetekşı jauynger bolǧany baiqalady.
Bozoq qalaşyǧynda jürgızılgen qazba nätijelerınıŋ bırı osy jerde būdan 700 jyl būryn ömır sürgen «astanalyq äieldıŋ» beinesın qaita qalpyna keltıru boldy. Qalpyna keltıru Mäskeudegı RǦA Antropologiia jäne etnologiia institutynyŋ Antropologiialyq rekonstruksiia laboratoriiasynda jasaldy. Būl 2002 jyly oŋtüstık mahallaǧa kıre berıstıŋ aldynda aşylǧan äiel-jauyngerdıŋ qabırı bolatyn. Ol betı jıbek matamen jabylǧan tabytta jerlengen.
Onyŋ kiımı jıbek bolǧan, tek ūsaq bölıkterı ǧana saqtalǧan. Onyŋ basynda şlem tärızdı bas kiımı bolǧan, qolynda kümıs blezıkter, qūlaǧynda kümıs syrǧa bar. Janyna temır naiza, belıne bır jaǧyna temır qanjar, kelesı jaǧyna kümıs kese, aiaǧynda temır auyzdyǧy bar. Būl äiel mongoloid beinesıne bet-älpetı erlerge tän. Jasy 50 şamasynda. Onyŋ janyna qoiylǧan zattardyŋ jiyntyǧyna qaraǧanda, ol öz zamanyndaǧy erlermen qatar äskeri ısterge qatysqan. Sonymen qatar özınıŋ äieldık bolmysyn saqtaǧan. Mūny äşekei būiymdar men marjan tastarmen bezendırılgen bai bas kiımı däleldeidı.
Altyn Orda resmi türde islam dının 1312 jyly qabyldaǧany tarihtan belgılı. Derekterge sensek, būl Özbek hannyŋ el bilegen uaqytyna tūspa-tūs keledı. Tarihta islam köşpelı aristokratiiaǧa bılektıŋ küşımen, naizanyŋ ūşymen engızılgenı jazylady. Alaida islamyŋ tarala bastauy sauda jäne missioner arnalary arqyla H ǧasyrǧa tän ekenın aita ketkenımız jön. Mūsylmandanu qalalardyŋ ösuımen tyǧyz bailanysta boldy. Özbek han tūsynda (1312-1341jj) Altyn Ordada qalalardyŋ kenetten ösuı baiqalady. Qalalarda qoǧamdyq ǧimarattar – meşıtter, monşalar, medıreseler salyna bastaidy. Sauda ülken rol atqarady. Qalalardyŋ qasynda ülken zirattar paida bola bastaǧan.
Bozoq qalaşyǧynyŋ territoriiasynda XII - XIV ǧǧ. mūsylman beiıtterdıŋ barlyq türı kezdesedı. Auzy küidırılıp jabylǧan büiırden qazylǧan şūŋqyrlar retınde tarihta qalyp otyr.
Bozoq turaly alǧaşqy tarihi mälımetter patşa armiiasynyŋ ofiserı, geodezist İ.Şanginnıŋ estelıkterınde kezdesedı. Zertteu maqala 1820 jyly Reseidıŋ imperatorlyq «Sibirskii vestnik» jurnalynda jaryq kördı. Odan keiın Batys pen Şyǧysty jalǧaǧan erte orta ǧasyrlyq qala turaly tyŋ derekter ızdeumen 50-70 jyldarynda Älkei Marǧūlan ainalysty. Ökınışke qarai, Bytyǧai jäne Bozoq qalalaryna qatysty tarihi derekter tek elımızdıŋ astanasy Almatydan Aqmolaǧa köşırılgen kezeŋde ǧana tabylǧan bolatyn.
1998 jyly Bozoq qalasynyŋ ornyn anyqtap, 1999 jyly alǧaş arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızgen Kemel Aqyşev bolatyn. Ǧalym Esıl arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ negızın qalap, zertteu jūmystaryn jürgızgen.
Akademik, körnektı arheolog Kemel Aqyşevten kezınde Dihan Qamzabekūly sūhbat alypty. Akademik sol sūhbatynda Bozoq turaly: «Bozoq syndy qalaşyq orny – el tarihynyŋ tereŋ ekenın tüisınu üşın kerek. Keŋesten qalǧan «qazaqtyŋ oŋtüstıgınde ǧana qala bolǧan» degen tūjyrymdamany özgertu üşın qajet. Suy tūşy köldıŋ jaǧasy – qalyŋ qamys pen qūraq. Qamys arasynda su qūstarynan aqqu, qoŋyr qaz, üirek, aq şaǧala, balyqşy, barqyldaq meken etkenın qazır de köre alasyzdar. Bozoq qalaşyǧynyŋ ainalasyndaǧy jusandy jerler Oryqty-jon jazyǧynyŋ şyǧys öŋırıne qoltyqtai kıretın Atbasar jazyǧynyŋ qūramyna enedı. Orta ǧasyrlarda Bozoqtyŋ oŋtüstık-şyǧysynan 2 şaqyrym jerden keruen joly Omby-Qyzyljar – Kökşetau-Burabai, odan ärı qarai Esıldıŋ oŋ tarmaǧy Qairaqty özenınen – Aqmola, odan Nūra özenı arqyly Bytyǧaiǧa deiın Qūlanötpes, Keŋgır, Sarysudy jaǧalap Sozaq-Syǧanaq-Sauran arqyly Türkıstanǧa deiın barǧan. Osy keruen jolynyŋ keibır tūstarynda jolauşylar aialdaityn tūraqtar bolǧan ba deimın. Topografiialyq zertteu barysynda Bozoq qalaşyǧyna Esılden auyz su tartylǧanyn aŋǧardyq. Kanaldyŋ ūzyndyǧy 5 şaqyrymǧa jetedı, enı 2 metrden asady. Qalaşyqtyŋ qorǧanys jüiesı de keremettei. Onyŋ syrtqa şyǧatyn jäne körşı bölıkterge baratyn esıkterı bolǧan. Kvartaldar bır-bırıne janasa ornalasqandyqtan üş japyraqty gülge ūqsaidy. Qalaşyqtyŋ ortalyq bölıgınde, üş kvartaldyŋ tüiısken jerınde batystan şyǧysqa qarai ornalasqan tık būryşty formadaǧy alaŋ bar. Mūnyŋ ruhani, mädeni oryn bolǧany aidan anyq»,- degen derekter keltıredı.
Qūs pen būǧy beinesı
Köne derekterge sensek, qūs pen būǧy – ortaǧasyrlyq dala taipalarynda jiı kezdesetın beineler. Zertteuşılerdıŋ pıkırı, beine siujetterınıŋ tüpqazyǧy skif – saq däuırınıŋ beineleu älemınde jatyr degenge saiady. Ekı motiv te türkıtıldes köşpelılerdıŋ tötemıne jatady. Olardyŋ jebe qaltalarynda beinelenuı – onyŋ iesıne siqyrly, qorǧauşy sipat bergen dep boljaimyz. Ūşynda ölım alyp keletın jebeler salatyn qalta öz ärlenuımen bürkıttıŋ jyldamdyǧy men däldıgın, maraldyŋ baisaldylyǧy men jaisaŋdyǧyn körsetken. Maral beinesı äsırese dala tūrǧyndaryna jaqyn.
Tarihi derekter boiynşa osy aimaqtaǧy aqsüiekter jerleuınıŋ arasynda qaru-jaraǧymen bırge kömılgen äieldıŋ de mürdesı tabylǧany jönınde aitylady. Onyŋ beiıtı oŋtüstık mahallanyŋ kıreberısınde ornalasqan. Osy faktınıŋ özı ol jerlengen uaqytta qalaşyqta eşkım tūrmaǧanyn körsetedı. Arheologtarǧa tek metall, qyş jäne süiek būiymdar men äşekeiler jettı, solardyŋ özı-aq jerleu räsımın qaita qalpyna keltıruge mümkındık beredı.
Äieldıŋ qoldarynda kümıs bılezıkter bolǧan. Oŋ qoly kümıs kesenı ūstap jatty. Beldeuınıŋ sol jaǧynda aǧaş qynaptaǧy temır qanjar ılulı boldy. Qanjardyŋ qasynda temır naiza tabyldy. Süiektıŋ aiaq jaǧynda, tabyttan tys temır auyzdyq tabyldy. Bas kiımınen aǧaş qabyǧynan jasalǧan silindr men oǧan jabysqan kauri rakovinalary ǧana saqtalyp qalǧan. Bas süiektıŋ ekı jaǧynan sūraq belgısı keibınde soǧylǧan tabyldy. Inju jıbek jıpke ötkızılgen. Olardyŋ sany är samai tūsynan 400-ge juyq. Kezınde olar äieldıŋ bas süiegımen äşekeilengen bolsa kerek. Kei tūstarda ınju romb tärızdes qalypta jatyp qalǧan, solar arqyly bız bas kiımnıŋ podveskalaryn qalpyna keltırdık.
Äieldıŋ moinynda monşaqtar bolǧan. Olardyŋ arasynda kümıs, nemese ınju monşaqtar bar. Al negızgı bolıgı kök laǧylmen kömkerılıp, küidırılgen qyştan jasalǧan monşaqtar ekenı anyqtalǧan. Ortasynda ūzyndyǧy 2 sm pelikenyŋ tūmsyǧy tärızdes podveska bolsa, olardyŋ ainalasynan qūs qalybyna oiylǧan kışkene monşaqtar tabylypty. Antropologtardyŋ paiymdauynşa, äiel 50 jasynda köz jūmǧan.
Osy bır jerleu men ondaǧy būiymdardyŋ özı Astana aumaǧynda XIII-XIV ǧasyrlarda tūrǧan taipalardyŋ tarihy men mädenietı turaly köp aqpar bere alady. Bırınşıden, jerlengen äieldıŋ joǧary älkumettık tegı kümän tuǧyzbaidy. Onyŋ beiıtıne kümıs kese qoiylsa, özı kümıs äşekeilerge oranǧan. Bas kiımı ınjuge bai örnektelgen. Antropologtar äieldı tek oşaq qasynda ǧana otyryp qoimai, sonymen bırge erlermen bırge joryqtarǧa da qatysty dep jobalaidy. Qanjar men naizaǧa qaraǧanda, ol qatardaǧy jauynger emes, jetekşı jauynger bolǧany baiqalady.
Bozoq qalaşyǧynda jürgızılgen qazba nätijelerınıŋ bırı osy jerde būdan 700 jyl būryn ömır sürgen «astanalyq äieldıŋ» beinesın qaita qalpyna keltıru boldy. Qalpyna keltıru Mäskeudegı RǦA Antropologiia jäne etnologiia institutynyŋ Antropologiialyq rekonstruksiia laboratoriiasynda jasaldy. Būl 2002 jyly oŋtüstık mahallaǧa kıre berıstıŋ aldynda aşylǧan äiel-jauyngerdıŋ qabırı bolatyn. Ol betı jıbek matamen jabylǧan tabytta jerlengen.
Onyŋ kiımı jıbek bolǧan, tek ūsaq bölıkterı ǧana saqtalǧan. Onyŋ basynda şlem tärızdı bas kiımı bolǧan, qolynda kümıs blezıkter, qūlaǧynda kümıs syrǧa bar. Janyna temır naiza, belıne bır jaǧyna temır qanjar, kelesı jaǧyna kümıs kese, aiaǧynda temır auyzdyǧy bar. Būl äiel mongoloid beinesıne bet-älpetı erlerge tän. Jasy 50 şamasynda. Onyŋ janyna qoiylǧan zattardyŋ jiyntyǧyna qaraǧanda, ol öz zamanyndaǧy erlermen qatar äskeri ısterge qatysqan. Sonymen qatar özınıŋ äieldık bolmysyn saqtaǧan. Mūny äşekei būiymdar men marjan tastarmen bezendırılgen bai bas kiımı däleldeidı.
Altyn Orda resmi türde islam dının 1312 jyly qabyldaǧany tarihtan belgılı. Derekterge sensek, būl Özbek hannyŋ el bilegen uaqytyna tūspa-tūs keledı. Tarihta islam köşpelı aristokratiiaǧa bılektıŋ küşımen, naizanyŋ ūşymen engızılgenı jazylady. Alaida islamyŋ tarala bastauy sauda jäne missioner arnalary arqyla H ǧasyrǧa tän ekenın aita ketkenımız jön. Mūsylmandanu qalalardyŋ ösuımen tyǧyz bailanysta boldy. Özbek han tūsynda (1312-1341jj) Altyn Ordada qalalardyŋ kenetten ösuı baiqalady. Qalalarda qoǧamdyq ǧimarattar – meşıtter, monşalar, medıreseler salyna bastaidy. Sauda ülken rol atqarady. Qalalardyŋ qasynda ülken zirattar paida bola bastaǧan.
Bozoq qalaşyǧynyŋ territoriiasynda XII - XIV ǧǧ. mūsylman beiıtterdıŋ barlyq türı kezdesedı. Auzy küidırılıp jabylǧan büiırden qazylǧan şūŋqyrlar retınde tarihta qalyp otyr.
Bozoq turaly alǧaşqy tarihi mälımetter patşa armiiasynyŋ ofiserı, geodezist İ.Şanginnıŋ estelıkterınde kezdesedı. Zertteu maqala 1820 jyly Reseidıŋ imperatorlyq «Sibirskii vestnik» jurnalynda jaryq kördı. Odan keiın Batys pen Şyǧysty jalǧaǧan erte orta ǧasyrlyq qala turaly tyŋ derekter ızdeumen 50-70 jyldarynda Älkei Marǧūlan ainalysty. Ökınışke qarai, Bytyǧai jäne Bozoq qalalaryna qatysty tarihi derekter tek elımızdıŋ astanasy Almatydan Aqmolaǧa köşırılgen kezeŋde ǧana tabylǧan bolatyn.
1998 jyly Bozoq qalasynyŋ ornyn anyqtap, 1999 jyly alǧaş arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızgen Kemel Aqyşev bolatyn. Ǧalym Esıl arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ negızın qalap, zertteu jūmystaryn jürgızgen.
Akademik, körnektı arheolog Kemel Aqyşevten kezınde Dihan Qamzabekūly sūhbat alypty. Akademik sol sūhbatynda Bozoq turaly: «Bozoq syndy qalaşyq orny – el tarihynyŋ tereŋ ekenın tüisınu üşın kerek. Keŋesten qalǧan «qazaqtyŋ oŋtüstıgınde ǧana qala bolǧan» degen tūjyrymdamany özgertu üşın qajet. Suy tūşy köldıŋ jaǧasy – qalyŋ qamys pen qūraq. Qamys arasynda su qūstarynan aqqu, qoŋyr qaz, üirek, aq şaǧala, balyqşy, barqyldaq meken etkenın qazır de köre alasyzdar. Bozoq qalaşyǧynyŋ ainalasyndaǧy jusandy jerler Oryqty-jon jazyǧynyŋ şyǧys öŋırıne qoltyqtai kıretın Atbasar jazyǧynyŋ qūramyna enedı. Orta ǧasyrlarda Bozoqtyŋ oŋtüstık-şyǧysynan 2 şaqyrym jerden keruen joly Omby-Qyzyljar – Kökşetau-Burabai, odan ärı qarai Esıldıŋ oŋ tarmaǧy Qairaqty özenınen – Aqmola, odan Nūra özenı arqyly Bytyǧaiǧa deiın Qūlanötpes, Keŋgır, Sarysudy jaǧalap Sozaq-Syǧanaq-Sauran arqyly Türkıstanǧa deiın barǧan. Osy keruen jolynyŋ keibır tūstarynda jolauşylar aialdaityn tūraqtar bolǧan ba deimın. Topografiialyq zertteu barysynda Bozoq qalaşyǧyna Esılden auyz su tartylǧanyn aŋǧardyq. Kanaldyŋ ūzyndyǧy 5 şaqyrymǧa jetedı, enı 2 metrden asady. Qalaşyqtyŋ qorǧanys jüiesı de keremettei. Onyŋ syrtqa şyǧatyn jäne körşı bölıkterge baratyn esıkterı bolǧan. Kvartaldar bır-bırıne janasa ornalasqandyqtan üş japyraqty gülge ūqsaidy. Qalaşyqtyŋ ortalyq bölıgınde, üş kvartaldyŋ tüiısken jerınde batystan şyǧysqa qarai ornalasqan tık būryşty formadaǧy alaŋ bar. Mūnyŋ ruhani, mädeni oryn bolǧany aidan anyq»,- degen derekter keltıredı.
