Memlekettık tıldıŋ ahualy

Qazaq tılı öz tarihynda asa kürdelı ahualdy keşude. Tıldık orta barǧan saiyn tarylyp, qoldanu sapasy qūldyrai tüsude. Būl qūjat Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı bolyp tabylatyn qazaq tılın damytu salasyna qatysty üstırtın saraptamalyq baian bolyp tabylady. Maqsat - beiresmi közqaras retındegı būl qūjatty qoǧamdyq orta nazaryna salu arqyly memlekettık tıldı damytu üderısıne oŋdy yqpal etu. Qazaqstandaǧy tılderdıŋ ahualy jönınde naqty da däiektı zerttemelık derekközdıŋ joqtyǧynan, qoǧamdyq taraptan äzırlengen atalmyş baian būqaralyq aqparat qūraldarynda jariia bolǧan, qoǧamdyq ortaǧa belgılı jäitterge, aqparattarǧa, közqarastarǧa, derekter men jaǧdailarǧa negızdeldı. Būl qūjat resmi bilıktı synauǧa ne mūqatuǧa arnalǧan qandai da bır saiasi mälımdeme emes, qazaq tılınıŋ qazırgı ahualyn saraptaudy onyŋ ädebiettık tıl («ädebiettık tıl» ūǧymy retınde osyzamanǧy resmi stilı ornyqqan tıl alynyp otyr, ol ädette «ädebi tıl» - iazyk vejlivosti türınde atalyp jür)  retındegı jäne memlekettık tıl märtebesındegı jaǧdaiyn barynşa şynaiy aşu arqyly, memlekettık tıldı damytuǧa qajettı ūsynymdardy mälımdeu qarastyryldy.

I. Qazaq tılınıŋ ädebiettık tılge ainalu ahualy

Bügıngı däuırde qoǧamdyq qatynastyŋ basty igılıgı bolu üşın tıldıŋ ädebiettık sipatynyŋ damuy - negızgı şart. Qazaq tılınıŋ ädebiettık deŋgeiın anyqtau jolynda reseilık akademik F.P.Filinnıŋ ädebiettık tıldıŋ tūjyrymdamasyn aiqyndaityn 7 belgısın qoldanu arqyly qarastyrylady. 1.Tıldıŋ öŋdelımı (obrabotannost iazyka). Tıl kez kelgen etnostyŋ ǧana emes, sondai-aq memlekettıŋ damuy barysyndaǧy lingvistikalyq qūbylys. Būl taraptan alǧanda, «qazaq tılı – agrarlyq şaruaşylyqqa tän sipatty, folklordyŋ yqpalyndaǧy tıl» degen közqarastyŋ baryn joqqa şyǧaruǧa da, ol uäjge köz jūmyp qarauǧa da bolmaidy. Būǧan qosa, qazaq leksikasy negızınen auyl şaruaşylyǧyn beinelep, köbıne malşylyq jäne auyldyq tūrmyspen şekteletındıgı de qoǧamdyq uäjge ainalǧan. Eŋ bastysy, qazaq tılınıŋ postindustrialdyq qoǧam jaǧdaiyndaǧy qoldanysqa tolyq beiımdelmegendıgı ǧylymi nysanǧa ainalmai otyr. Būl mäsele ǧylymi kün tärtıbınde baiypty qoiylmaǧandyqtan jäne soǧan säikes şara alynbaǧandyqtan, qazaq tılınıŋ qalalyq tūrǧyndar tılıne ainala almauy taǧy da soǧan aiǧaq. Osynyŋ nätijesınde  qazaq tılı orys tılınıŋ ūǧymdary men söz oramdaryn solaiymen köşıruge amalsyz beiımdelgen. Memlekettık tıldıŋ öz qaǧidalarynan jūrdai bolu qaterı tuyndap, özge tıldıŋ jüiesın negız etuge mäjbür. Sondyqtan da, qazaq tılındegı resmi söz oramdary tüsınıksız, jalaŋaudarmanyŋ talabyna ǧana jauap beretın qasaŋ mätın retındegı qoldanysta. Osydan baryp, qazaq tılınıŋ resmi  salasy damymai, tūtynuşylaryna kereksız, audarmalyq statistika üşın jansyz resmi tıl salasy retınde qalyptasuda. Būl, äsırese, ısjürgızım (deloproizvodstvo) tılıne tän boluda. Keŋes ökımetı tūsynda qalyptasa bastaǧan qazaq tılınıŋ resmi salasy osylaişa kerı ketu üderısın bastan keşude. Atalmyş jaǧdaidy ǧylymi saralap, taldap, dūrys-būrystyǧyn jönge salatyn ǧylymi-äkımşılık qūrylym joq. Saiyp kelgende, būl jäit qazaq tılınıŋ postindustrialdyq tıl retınde emes, orys tılınıŋ resmi salasyn sıŋırmesten, jalaŋ türdegı jansyz audarma tıl retınde qalyptasuyna itermeleude. Sol sebeptı qazaqtıldı tūtynuşy resmi türdegı qazaq mätının tüsınu üşın äuelı onyŋ orystıldı nūsqasyn oquǧa mäjbür. Osylaişa, resmi stilı damymaǧan qazaq leksikasyn barǧan saiyn orys tılınsız sıŋıru mümkın bolmauda. Qazaq tılınıŋ leksikalyq qory auyldyq jäne malşylyq tūrmys tarapynan qaraǧanda asa bai, bıraq onyŋ öŋdelımı jolǧa qoiylmaǧandyqtan jäne resmi saladaǧy ainalymy damymaǧandyqtan, tıl resmi qoldanysqa kelgende jūtaŋ tartuda. Būl – tıl öŋdelımınıŋ käzırgı jaǧdaiynan habar beretın körınıs. Qazaq tılı memlekettık märtebe alǧaly ony ǧylymi tūrǧydan postindustrialdyq qoǧam jaǧdaiynda damytu mäselesı aşyq qalyp keldı. Būl maqsatta ne baǧdarlama, ne ırgelı joba nemese derbes ǧylymi zertteu jūmystary ūiymdastyrylmai keledı.

2. Tıl qaǧidasynyŋ qalpy (normirovannost iazyka).

Qazaq tılı bügınde būryn qalyptasqan erejenı tärk etu üderısın bastan keşude. Grammatikalyq erejeler tūraqsyz, däieksız, ekıūşty jäne qaişylyqty. Keibır sarapşylardyŋ moiyndauynşa, ondai körınıstı ondaǧan qatelermen esepteuge bolady. Ökınışke orai, tıldıŋ qaǧidasy qanşalyqty oryndalatyndyǧy jönınde jürgızılgen monitoring joq, tıptı qarapaiym türde jekelegen ǧalymdardyŋ soŋǧy jyldardaǧy tıl qaǧidasynyŋ oryndaluyna jasaǧan saraptamasy da körınbeidı. Būǧan sebep - atalmyş salanyŋ memlekettık tūrǧydan qolǧa alynbauy. Söilem qūrylymy qazaq tılıne tän emes jüiege negızdelgen körınıster daǧdyǧa ainalyp, qazaq tılınıŋ normasyna kereǧar jäitter qaǧidaǧa ainalu üstınde. Qazaq tılınıŋ özıne tän ışkı äleuetınen tuyndamaǧan, özge tıldıŋ zaŋdylyǧyna baǧynǧan qaǧidalar qazaq tılınıŋ jüiesın talqandap, tıl tabiǧatyna qaişy erejeler tuyndatuda. Osylaişa tıl qaǧidasynyŋ tärk etıluı jazbalyq, auyzekılık sala boiynşa jappai körınıs berude.

3. Tıldıŋ tūrlamy (stabilnost iazyka).

Bügınde qazaq tılınıŋ leksikalyq bırlıkterı bırjaqty mänge ie emes, bır söz aluan maǧynaǧa ie bolmasa türlı sözder jabylyp bır maǧyna bıldırude. Osydan baryp, tıldıŋ tūrlamsyzdyǧy tuyndap otyr. Qazaqy ortada ony tıl bailyǧynyŋ körınısı degen qasaŋ ūǧymmen qabyldau qalyptasqan. Sodan kelıp, qaptaǧan sözderdı naqty ūǧym üşın taŋdauda qiyndyq tuyp, qoldanuǧa kelgende senımsızdıktı qozdyruda. Osyǧan orai, «qazaq tılınıŋ bügıngı leksikasy ūǧymnyŋ sözdık örnegı retınde maǧyna jaǧynan da, tür jaǧynan da dörekı būrmalauǧa ūşyrap otyr» deuşılerge däiektı dau aitu qiyn. Būl da tıldıŋ postindustriialyq sipatta damymai, ärbır sözdıŋ özıne tän ūǧymǧa qatysty leksikalyq bırlık retınde qalyptaspai qalǧandyǧynan qordalanǧan mäsele.

4. Tıl stilınıŋ salalanuy (differensiasiia stilia iazyka).

Ädebiettık tıl özınıŋ resmi stildık salalary arqyly körınıs tabady. Al, tıldıŋ stildık damuy salalyq terminderdıŋ qalyptasuyna tıkelei qatysty. Qazaq tılınıŋ ekonomika, ısjürgızım, ǧylym men tehnika salalaryna tän ädebiettık resmi stilderı tolyq qalyptaspaǧan. Äleumettık-saiasi jäne ruhani salalarǧa būrynǧyşa stihiialyq sipattaǧy qoldanys tän bolyp qalyp otyr. Ömırdıŋ türlı salalary boiynşa resmi sipaty damymaǧandyǧynan, qazaq tılınıŋ qoldanymy tūrmystyq deŋgeimen şektelude. Tıldıŋ salalyq terminderı jalaŋ otanşyldyqtyŋ qūrbany boluda. Belgılı bır ǧylymi sala boiynşa qazaq terminderın qalyptastyru sol salanyŋ mamandarynyŋ emes, kezdeisoq tıl janaşyrlarynyŋ kırısuı arqyly şeşımın tapqan. Būl üderıs tıldıŋ sözjasam qabyletın oŋdy-soldy tärk etude. Qazaq terminderın qalyptastyryp, damytuǧa, termin qoryn bekıtuge arnalǧan Memlekettık termin komissiiasy jaŋa terminderdı qazaq tılınıŋ teoriialyq jüiesıne säikes ornyqtyruǧa ikemsız, ǧylymi saraptamadan ötpegen jasandy da tıl tabiǧatyna jat sözderdı zaŋdandyruǧa mäjbür qūrylym bolyp qaluda. Öitkenı, terminkom -  naqty bekıtılgen tūjyrymdama, kriteriler boiynşa emes, tıptı, ǧylymi keŋesterdıŋ tereŋ talqylauynsyz termin bekıtu üderısın qalyptastyryp alǧan, jüiesız ärı qisynsyz, äreketı būlyŋǧyr qūrylym. Söitıp, resmi stildık salanyŋ negızı bolyp tabylatyn qazaq tılınıŋ terminologiiasy jekelegen közqaras pen qoǧamdyq talǧajau üderısınıŋ nätijesıne  ainalyp otyr.

5. Tıldıŋ ämbebaptyǧy (universalnost iazyka).

Qazaq tılınıŋ salalyq jaǧynan damymau saldary onyŋ ämbebaptyq qabyletıne nūqsan keltırude. Sodan baryp, tıldıŋ atqarympazdyǧy (funksionirovanie) kerı ketıp otyr. Osynyŋ kesırınen qazaq tılı derbes lingvistikalyq jüie emes, orys tılınıŋ audarma nūsqasy türınde qalyptasu üderısı ornyqty. Nätijesınde memlekettık tıl aqparat öndırudıŋ tılıne ainala almai otyr, onyŋ üstıne parlament pen ükımettegı zaŋ şyǧaru jäne basqaru tılı, öndırıstı meŋgeru tılı bola almauda. Memlekettık (iaǧni, resmi) tıldıŋ mänı memlekettık mındettı atqaruǧa arnalǧan üderıstıŋ jūmys tılı retınde qalyptaspaǧan, onyŋ ornyn bıryŋǧai orys tılı atqaryp, el konstitusiiasynyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧy «Orys tılı qazaq tılınıŋ ornyna memlekettık tıl retınde qoldanylady» degen uäj retınde jüzege asyryluda. Sebebı, orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylǧanymen, qazaq tılı memlekettı basqaruǧa orys tılımen qatar  ärı teŋ därejede qoldanylmai otyr. Qazaqstan egemen bolǧaly qazaq tılı qoǧamdyq ömır salasynyŋ eluge tarta aiasyna engızılu qarastyrylmady, aqyrynda keŋestık kezdegı onşaqty ǧana qoldanym aiasymen şektelgenımen, keibır körsetkışter boiynşa ahual odan da tömen qūldyrauda. Qazaq tılı diplomatiialyq resmi tıl retınde qalyptaspai otyr. Memlekettık tıl özge şeteldık tıldermen orys tılı arqyly ǧana audarma ısjürgızım deŋgeiınde qamtylǧan, al diplomatiialyq üderıs tılı retınde ıske aspauda. Nätijesınde qazaq tılınıŋ älemdık tıldermen memlekettık tıl retındegı deldalsyz (orys tılınsız) araqatynasy joqqa tän. Būǧan aiǧaq retınde qazaq tılınıŋ şet tıldermen tıkelei qatysqa şyǧaru tetıgı bolyp tabylatyn tılmaştyq (ılespe audarma) tūraqty täjıribe men onyŋ diplomatiialyq tıldık qūrylym retınde qalyptaspaǧandyǧyn atauǧa bolady.

6. Tıldıŋ qoǧamǧa ortaq mındettılıgı.

Qazaq tılı - älı künge qoǧamnyŋ bar müşesı üşın bılu mındetı jüktelmegen tıl. Būl talap qoǧamnyŋ bar müşesı tügılı memlekettık qyzmetşıler üşın orys tılımen qatar bılu mındetı jüktelmei ärı zaŋdanbai otyr. Memlekettık qyzmetke synnan ötu talabyna memlekettık tıldı engızu qarastyrylmaǧandyqtan, memlekettık qyzmet aiasynda qazaq tılınıŋ qarapaiym deŋgeiın bylai qoiǧanda, auyzekı sözdı ūǧa bıludıŋ özı talapta joq. Būl jaǧdai memlekettık qyzmetke orystıldıler men sol tıldı meŋgergen qazaqtıldılerdıŋ ǧana şoǧyrlanuyn qalyptastyrǧan. Bıryŋǧai qazaqtıldılerdıŋ, äsırese, ortalyq memlekettık organdarda qyzmet etuı barǧan saiyn mümkın bolmai qaluda. Nätijesınde tūmystyq deŋgeidegı qatynasty eskermegende, memlekettık qyzmet salasy bırtıldı (orystıldı) ortaǧa ainalyp boldy.   Arnauly zaŋmen anyqtalmaǧandyqtan, qazaq tılınıŋ konstitusiialyq märtebesı jönındegı 7-baptyŋ 1-tarmaǧy deklarasiia türınde ǧana qalyp otyr. Būl jaǧynan orys tılınıŋ resmi türde qoldanyluynyŋ özı memlekettık märtebelı tılden anaǧūrlym joǧary qūzyry bar memlekettık nyşan bolyp qalyptasqan. Söitıp, kün tärtıbınde memlekettık tıldı orys tılımen qatar nemese sonymen teŋ därejede qoldanu mäselesı uşyǧuda. Qazaq tılın bıludıŋ qoǧamǧa ortaq mındettılıgı joqtyqtan, memlekettık tıl otbasy men tūrmystyq deŋgeiden aspauda. Būǧan qosa, qazaq tılı tūtynu tılı retınde de qalyptaspaǧan: dükenderde, saudajailar men meiramhanalarda arnaiy tılmaştar bolmasa qyzmet etuşılerden qazaq tılınde qyzmet kütu qiyndai tüsude.

7. Tıldıŋ auyzekı (folklorlyq) jäne jazbalyq ülgılerı.

Qazaq tılı – auyzekı de, jazbaşa da ülgılerı qalyptasqan tıl. Al, tıldıŋ resmi stilı audarma salanyŋ nätijesınde qalyp otyrǧandyqtan, dami almauda. Käzırgı qazaq tılı negızınen tūrmystyq deŋgeidegı qoldanysta bolǧandyqtan, bır ızge tüspegen öŋırlık sipattaǧy leksikalyq  ainalym tıldıŋ  būryn qalyptasqan auyzekı jäne jazbaşa resmi stilderın odan ärı damytuǧa kedergı keltırude. Onyŋ üstıne qazaq tılı derbes aqparat öndıru tılı emes, audarmalyq deŋgeiden asa almaǧandyqtan da, resmi stildıŋ ornyǧuy kürdelı mäselelerdı qordalandyra tüsude. Öŋırlık leksikalyq ainalymnyŋ basyŋqy körınısı öŋırlık, lokaldyq fonetikany tıldıŋ basty zaŋdylyǧyna ainaldyryp, ony emlege de engıze bastady. Söitıp, qazaq tılınıŋ basty zaŋy sanalatyn Ündesım qaǧidasy körer közge būzyluda. Keibır sarapşylardyŋ pıkırınşe, qazaq tılınıŋ auyzekı jäne jazbaşa resmi stilderı tūrmystyq deŋgeiden ärı aspauda jäne ol baqylausyz, stihiialyq damu jolyna tüsude, resmi stildık normalardan auytqu dästürge ainaluda. Ondai auytqular mynadai joldardan körınıs tabuda: sözderdıŋ mazmūndyq jäne türlık tūrlamsyzdyǧy; grammatikalyq, sintaksistık, orfografiialyq, orfoepiialyq qateler; oi bıldırudegı jüiesızdık; kırme jäne qos sözder men konfliktogenderdıŋ moldyǧy; jartylai ärı kesındı frazalardyŋ köptıgı t.t. Būl auytqular tıldık ädebiettık normalardyŋ resmi deŋgeidegı qoldanysynda ürdıske ainalyp, resmi stildıŋ ornyǧuyna qarsy baǧyttalǧan zaŋdylyq retınde beki tüsude.

II. Qazaq tılınıŋ Memlekettık tıl retınde qalyptasu ahualy

Memlekettık mındettı atqaru jolyndaǧy qatynas qūraly bolyp tabylatyn tıldı bügınde memlekettık nemese resmi tıl atau qalyptasqan. Qazaq tılı Qazaqstandaǧy memlekettık tıl retınde zaŋ jüzınde bekıgenımen, ol märtebenı tolyq türde orys tılı atqaryp otyr. Qazaq tılınıŋ memlekettık tıl retınde damu jäne onyŋ qoǧamdyq ortadaǧy moiyndalu deŋgeiın körsetetın jäitterdıŋ özı būl saladaǧy  basty kedergıler bolyp tabylady. Solardy atap ötu arqyly memlekettık tıldıŋ şynaiy ahualyna köz jetedı. 1.Saiasi kedergı. Qazaq tılı  memlekettık ömırdıŋ barlyq üderısın qamtityn jūmys tılı boluǧa tiıstı jäne memlekettık organdar men ūiym, mekemelerdıŋ qoldanysyndaǧy basty tıl boluy kerek. Özge tılder zaŋdama boiynşa jergılıktı deŋgeide qoldanys tabuy mümkın. Alaida, konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 1-tarmaǧyna onyŋ 2-tarmaǧynyŋ qaişy uäjı memlekettık aiada qazaq tılı men orys tılın bır bırıne qarsy qoiǧany öz aldyna, konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 1-tarmaǧyn onyŋ 2-tarmaǧy joqqa şyǧaryp tūr. Ekı tarmaq bır bırıne qaişy bolmas üşın eŋ bolmasa, 2-tarmaq bylaişa boluy kerek edı: «Memlekettik ūiymdarda jäne jergilikti özin-özi basqaru organdarynda orys tili resmi türde memlekettık tilmen qajettı jaǧdaida teŋ qoldanyluy mümkın.» 1-tarmaqtyŋ qūzyretın aiqyndaityn «Memlekettık tıl turaly» arnaiy zaŋ qabyldanbai keledı. Onyŋ üstıne, 2-tarmaqtaǧy «Memlekettik ūiymdarda jäne jergilikti özin-özi basqaru organdarynda orys tili resmi türde qazaq tilimen teŋ qoldanylady.» degen uäj qoǧamda jäne qūqyqtyq salada «Memlekettik ūiymdarda jäne jergilikti özin özi basqaru organdarynda orys tili resmi türde memlekettık tıldı almastyrady.» degen uäj retınde qabyldanǧan. Būl qabyldamnyŋ nätijesınde, orys tılın qoǧam üşın mındettı ortaq tıl retınde ornyqtyru  üderısı aiaqtaldy. Qalyptasqan būl jaǧdaida, qazaq tılı qazaqstandyq özge diasporalar tılınıŋ qoldanu deŋgeiınde qalyp otyr. Memlekettık tıl mäselesı memlekettık deŋgeidegı mındet retınde resmi jäne zaŋdamalyq jaǧynan tolyq moiyndalmaǧan; būǧan memlekettık tıldı damytudyŋ mındetın atqaratyn memlekettık organnyŋ joqtyǧymen köz jetkızuge bolady. Tıl saiasaty jönındegı uäkıldık organ bolyp tabylatyn Tıl komitetı (orysşa: Tılder jönındegı komitet) memlekettık organ deŋgeiınde emes, vedomostvolyq (ministrlık qarauynda) qūzyrdyŋ aiasynda bolǧandyqtan, memlekettık mındettı atqaruǧa qauqarsyz, qūzyrsyz. Sonymen bırge Tıl komitetınıŋ mındetı memlekettık tıldı emes, Qazaqstandaǧy barlyq etnos tılderın damytuǧa mındettelgen. Onyŋ üstıne atqarylyp jatqan şaralardyŋ barlyǧy da äuesqoilyq auqymdaǧy öŋırlık, ūiymdyq, mekemelık, ärtektı jäne är sipatty, ärmaqsatty, ärdeŋgeilı. Tıl komitetı özımen özı, öŋırlık tıl basqarmalary öz betterınşe äkımdık qūzyr aiasynda ärekettenude, ıste bıryŋǧai tıgıŋkı (vertikal) baǧynystaǧy memlekettık mındettı atqaratyndai memlekettık ūiymdyq sipat joq. Oblystyq, qalalyq tılderdı damytu basqarmalary tıkelei äkımdıkterdıŋ qūrylymy, olar Tıl komitetıne qarjylyq jäne äkımşılık taraptan baǧynbaidy. Memlekettık tıldı damytu mäselesı memlekettık jalpy mındet retınde eşbır memlekettık organdarǧa talap qoiyp, salmaq salyp otyrǧan joq. Saiyp kelgende, elde naqty anyqtalǧan tıl saiasaty joq. Eldegı basty tıl qūzyry memlekettık märtebesı bar qazaq tılınıŋ paidasyna aiqyndalmaǧan. Deklarativtık türde qazaq tılınıŋ memlekettık märtebesı bolǧanymen, şynaiy ahual boiynşa eldegı basty tıl orys tılı bolyp tabylady. Qazaq tılın damytu bıregei memlekettık mındet emes, eldegı etnostar tılınıŋ bırı retınde, säl-päl basymdyqpen damytu ǧana qolǧa alynuda jäne atqarylǧan nätijelı ısten görı, söz ben uäde, daŋǧaza nasihat basym. Tıl saiasatynyŋ negızgı nysany retınde qazaq tılın damytu jatqyzylmaǧan, nysan retınde oǧan barlyq  130-dan asa etnos tılderı jatqyzylyp otyr. Alaida, būl tıl saiasatynyŋ saliqalylyǧy emes, onyŋ jüiesızdıgı men maqsatsyzdyǧyn tudyryp otyr. Jüzden asa tıldı bır elde damytu mümkın emestıgı eskerılmegen. Memlekette memlekettık tıl ǧana damuǧa jatatyny, al qalǧan tılder etnostyq ortaq qatynas qūral men etnostyq mädeni nysan retınde qorǧauǧa alynatyny saiasi naqty maqsat retınde aiqyndalmaǧan jäne saiasatqa ainalmaǧan. Qabyldanǧan tūjyrymdamalar men baǧdarlamalar qasaŋ sözuarlyqqa ūrynǧan, deklarativtık sipaty ǧana bar, naqty baǧyt pen ıs-şarany, mındettı anyqtauǧa därmensız. Sondyqtan da elde memlekettık tıldı damytuǧa arnalǧan naqty şeşım men zaŋdama joq, bary dolbar men joramalǧa negızdelgen. Naqtylanbaǧan tıl saiasaty memlekettık tıldıŋ damuyna bırden bır saiasi kedergı bolyp otyr. Sonyŋ nätijesınde qazaq tılı bırtūtas ūlttyŋ qalyptasuyna qajettı faktorǧa ainalmai otyr. Memlekettık ūiymdar men mekemelerde memlekettık tılge qolaily orta men mümkındık jasau saiasaty jürgızılmei, tıl saiasaty jattandy şaralarmen qamtylǧan nätijesız aldanyş retındegı körınıske ainalǧan. Tıldık saiasatty atqaruǧa, jüzege asyruǧa memlekettık mındet eşkımge naqty jüktelmegen jäne körsetılmegen, talap aiqyndalmaǧan. Memlekettegı ısjürgızım üderısın baqylau tetıgı aiqyndalmaǧan. Konstitusiia qabyldanǧan künnen bastap memlekettık tılde ıs jürgızuge tiıstı memlekettık organdar men ūiymdar, basty zaŋnyŋ qūzyryna qaişy türlı merzımderdı oilap tabu arqyly ısjürgızımdı memlekettık tılde jürgızuden astyrtyn türde bas tartyp keledı. Būl jaǧynan Tıl komitetı tılderdı damytu jönındegı basty Uäkıldık organ retınde olardy baqylau jönındegı derbes şeşım qabyldai almaidy jäne ony jüzege asyru qūzyry joq. Al, Memlekettık qyzmet agenttıgı būl mäseleden özın özı meilınşe oqşaulaǧan. 2.Ekonomikalyq kedergı. Memlekettık tıldıŋ damuyna bölınıp jatqan qarjy jalpy alǧanda būrynyraqta qomaqty bolǧanymen, Tıl komitetı tarapynan qūralǧan būl biudjet barynşa saraptalyp aiqyndalǧan maqsattarǧa emes, jolaiy jäne subektivtık pıkırlerdıŋ yqpalymen anyqtalǧan baǧyttar men jobalardy qarjylandyruǧa jūmsalyp kettı. Onyŋ üstıne, memlekettık tıldı jeleu etıp bölıngen jergılıktı bilık deŋgeiındegı qarjy da būryn 2010 jyldary asa qomaqty bolǧan, bıraq olardyŋ qandai maqsatqa jäne nätijege jetkızgendıgı beimälım. Qyruar qarjy közınıŋ tiımdılıgı ülken küdık tuǧyzady; äsırese, tıl oqytu mäselelerıne milliondap bölınıp jatqan qarjynyŋ tiımdılıgı asa tömen, būl jönınen älı künge monitoring jasalǧan emes, ärbır memqyzmetşıge qanşa aqşa bölındı, onyŋ nätijesı qandai degen saual sol küiınde qaldy; jalpy būl mäselede tiımdı taktika qarastyrylmauda. Qyruar qarjy bölıp tıl oqytu üderısın ūiymdastyrǧannan görı, tıl üirenuşıge äldeqaida tiımdı tıldık orta jasaqtau saiasaty qolǧa alynbai otyr. Memlekettık tıldı bılu yntalandyru jüiesımen qamtylmauda, qazaq tılın bıletın memlekettık qyzmetşılerge tiıstı syiaqymen de qarastyrylmaǧan. Alaida, qostıldı qyzmetşıler öz mındetıne qosa ısjürgızımdı qazaqşaǧa audaru ısın de tegın atqaruda, olardyŋ eŋbegı ädılettı türde qorǧauǧa alynbaǧan. Memlekettık tıldegı aqparat öndırısı men öner, bılım jäne ǧylym salasy naqty ärı aiyryqşa ekonomikalyq qoldauǧa jatpai otyr. Sonyŋ kesırınen būqaralyq aqparatpen qamtudyŋ 2000 jyldardaǧy ahualy boiynşa  10 % - y ǧana qazaq tıldı aqparat öndırısı bolǧanymen, būl önımnıŋ jartysynyŋ özı orys tılınıŋ audarmalary bolyp tabylady. Söitıp, qazaqtıldı aqparat öndırısı industriialyq deŋgeidı bylai qoiǧanda, derbes öndırıstık salaǧa ainalmauda. Al, qazaqtıldı kino, ädebiet jäne basqa gumanitarlyq öner şeteldık ekspansiia yqpalynan şyǧa almai, qūrsauda qalyp otyr. Bılım beru men ǧylym salasy eŋ tömengı qajettılık bolyp tabylatyn qazaq tılınde şyǧatyn ädebiet pen oqulyqqa zärulıktı bastan keşude. Atalmyş jäit būl salalarǧa salyqty tömendetu, tiıstı öneraqy töleu sekıldı qarapaiym şaralarmen de kötermelenbeude. 3.Menedjmenttık kedergı. Qazaqstandaǧy qazaq tılınıŋ orny naqty aiqyndalmaǧandyqtan, älı künge ony memlekettık tıl retınde qoldanu men lingvistikalyq nysan retıne damytu şatasqan şaralardyŋ körınısı boluda. Būl saladaǧy menedjmenttıŋ tömendıgı qazaq tılınıŋ damu  jäne enu nysany retındegı maqsattardyŋ naqtylanbaǧanynan tuyndap otyr. Sonyŋ kesırınen, Tıl komitetınıŋ basty baǧyty būldyr, ışkı qūrylymy tiıstı baǧyttar men mındetterge säikestendırılmegen. Tıl komitetı men Tılbılım institutynyŋ arajıgı ajyratylmaǧan jäne Tıl komitetınıŋ özge salalar men vedomostovalarmen qatynas deŋgeiı de şeşılmegen. Aitalyq, Tılbılım instituty qazaq tılın damytudy lingvistikalyq ǧylymi tūrǧydan qolǧa alu üderısınde Tıl komitetı qandai deŋgeide qatysuy kerek, institutqa joǧarǧy organ retınde me, tapsyrys beruşı me bolmasa serıktes ūiym retınde me – beimälım. Al, sol institut pen Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ ara jıgı qandai ekenı taǧy beimälım. Osyndai bala-bajyrdyŋ kesırınen  qazaq tılınıŋ älı künge postindustriialyq ǧylymi damu programmasy joq, älı künge qazaq tılınıŋ orfografiialyq, orfoepiialyq, fonetikalyq jäne transkripsiialyq, sondai-aq onomastikalyq salalar boiynşa tūjyrymdar men standarttardyŋ, programmalardyŋ joqtyǧynan, būl salalar boiynşa mäseleler qordalanyp qaldy. Tılbılım institutynyŋ da būl mäseleler boiynşa qūzyry men qauqary, qarajat közı aiqyndalmaǧan. Al, memlekettık tıldıŋ enuıne bırden bır müddelı organ boluǧa tiıstı Memlekettık qyzmet agenttıgınıŋ älı künge memlekettık qyzmet aiasyndaǧy memlekettık tıldıŋ märtebesın qarastyrmauy müldem tüsınıksız jäit. Eŋ bastysy, mūnyŋ bärın retteitın «Memlekettık tıl turaly» arnaiy zaŋnyŋ bolmauy atalmyş mäseledegı paradokstyq ahualdy odan ärı qozdyruda. Joǧarydaǧy atalǧan jäitterdıŋ nätijesınde, memlekettık tıldı damytu mäselelerın şeşu joǧary deŋgeilı menedjmenttık kırısımge (podhod) emes, diletanttyq sipattaǧy jäne qolda bar resursty Tıl festivälı sekıldı daŋǧoi da daŋǧaza, tiımsız şaralarǧa  räsuäläumen şekteluge negızdelıp keldı. Tūraqty da sauatty monitoring pen saraptama joq. Kommersiialyq jäne qoǧamdyq sektorlardaǧy tıl janaşyrlarynyŋ äleuetın mäselenı şeşuge paidalana alu körınıs tappaǧan. Tıl departamentterındegı mamandardyŋ atalmyş sala boiynşa ıskerlıgı men bılıktılıgın köteru mäselesı şeşılmegen. Oryndy ideia men tiımdı täjıribeler ortaq ıske jūmyldyrylmaǧan. Tıldı damytu menedjmentı qalyptaspai otyr; mäselenı şeşuge qoǧamdyq ūiymdardy tartu şaralary joqtyŋ qasy. Barlyq ıs-äreket qoǧamdyq ortanyŋ nazaryn dürkın-dürkın jelbuaz şaralarǧa audaryp otyruǧa ǧana baǧyttalǧan, olar tiımsız de nätijesız jäne jüiesız, ǧylymi sarapsyz ideialarǧa negızdelgen. 4.Lingvistikalyq kedergı. Qazaq tılın damytu barysy käzırgı kezde lingvistikalyq mäselelerdıŋ şeşımıne täueldı bolyp otyr; äsırese, tıldıŋ orfografiialyq jäne orfoepiialyq, fonetikalyq jäne transkripsiialyq, sondai-aq onomastikalyq salalar boiynşa tūjyrym men standarttyŋ joqtyǧy, qazaq tılınıŋ odan ärı damuy men qoǧamdyq ortaǧa sıŋısuın tūiyqqa tıreude. Būl jaǧynan Tıl komitetı, Tılbılım instituty jäne basqa da qūrylymdardyŋ memlekettık tıldı damytu mäselelerı boiynşa ırgelı ūiymdastyru jūmystary men zerttemelerdı qolǧa aluy jüielı jolǧa qoiylmai otyr. Atalmyş organdar men mekemelerdıŋ jūmystary öz betterınşe, memlekettık tıldı damytudyŋ bıryŋǧai jüiesın qamtymaidy, şaralary nauqandyq sipatta, ortaq strategiia däiektelmegen jäne ol säikesınşe mındet retınde tiıstı mekemelerge jüktelmegen. Sonyŋ saldarynan qazaq tılınıŋ lingvistikalyq problemalary jekelegen ǧalymdar men bıren-saran tıl janaşyrlary tarapynan jekedara közqaras retınde ǧana aitylyp, mälımdelıp keldı. Ǧylymi konferensiialar men otyrystardyŋ qararlary men şeşımderı, ūsynymdary tyŋǧylyqty ıske aspauda, olar qazaq tılın damytu men engızude strategiialyq jäne taktikalyq jūmys josparyn jüzege asyratyn jüiege ainalmauda.  

5. Qoǧamdyq kedergı.

Būl kedergı, şyn mänınde, tıldık ortanyŋ qanşalyqty ekenınen tuyndaidy. Qoǧamda belgılı bır tıldık orta qanşalyqty bolsa, tıldıŋ qoldanymy da sonşalyqty degen söz. Endeşe, tıldık ortanyŋ aumaǧyn qarastyru arqyly qoǧamdyq kedergını de anyqtauǧa bolady.Tıldık ortanyŋ aumaǧy retınde mynalardy atap ötemız: memlekettık ūiymdar, kommersiialyq qūrylymdar jäne qoǧamdyq ūiymdar, BAQ. Tıldık ortany jasaqtaityn tıldıŋ ekı türlı sipaty bar: auyzekı jäne jazba tıl, soǧan säikes qazaq tılınıŋ de qoldanym aiasy är aluan boluda. Tıldıŋ atalmyş ekı sipatyn qarastyru arqyly, būl mäsele boiynşa şynaiy körınıske köz jetkızuge bolady.

Memlekettık ūiymdar.

Memlekettık tıldı auyzekı qoldanu memlekettık ūiymdarda tūrmystyq deŋgeide, odan qaldy äşekei retınde qoldanu keŋ taraǧan; auyzekı qazaq tılı sälemdesumen, qyzmetşılerdıŋ özara jekelei pıkırlesuımen ǧana şekteledı. Resmi otyrystarda jūmys tılı esebınde emes, sälemdesu, kırıssöz ben aqyrsöz retınde, memlekettık tıldıŋ atqarympazdyq üderısı emes, äldebır rämızdık keipı ǧana qalyptasqan.  Memlekettık ūiymdarda qazaqtıldı azamattardyŋ bar ekendıgıne qaramastan, olardy sol tılde söileuge ikemdeu, mındetteu nemese yntalandyru memlekettık deŋgeide qarastyrylmaǧan. Qazaqşa söileuge müddelı azamattardyŋ sözı audarmamen qamtylmaidy jäne ol resmi ärı hattamalyq dästürge engızılmegen, tehnikalyq jaǧynan ılespe audarma ştattyq kestemen jäne qūraldarmen qamtylmaǧan. Elde üştıldı resmi baǧyt jariialanǧanyna qaramastan, memlekettık ūiymdar bırtıldı (orystıldı) qoǧamnyŋ ǧana qajetın öteuge baǧyttalǧan. Sonyŋ nätijesınde memlekettık qyzmettegı qazaqtıldı azamattardyŋ öz tılın öz qyzmetıne qoldanuy barǧan saiyn tömendep, tūrmystyq deŋgeige qūldyraǧan. Sonyŋ kesırınen memlekettık ūiymdarda qazaqşa telesūhbat beretın adamdy tabu asa kürdelı mäsele ekendıgı basy aşyq. Öitkenı, qazaqtıldı azamattar bırtındep orystıldıge ainalu arqyly öz tılınde oiyn erkın jetkızu qabyletınen ajyrau qarqyn alǧan. Osylaişa, memlekettık ūiymdarda orys tılın bılmeitın adamǧa qyzmet etu mümkın emestıgı barǧan saiyn ornyǧyp otyr. Būl ahual belgılı bır monitoring pen baqylauǧa ūşyratylmaǧandyqtan, betaldymen ketken. Jazbaşa sala boiynşa şalǧaidaǧy qazaqtıldı eldı mekender men audandardan basqasynda öŋkei orys tılınıŋ ainalymda ekenı dau tuǧyzbaidy. Alaida, mūraǧat üşın jäne keibır tekserımderge bola ısjürgızımdı qazaqşaǧa audaru daǧdyǧa ainalǧan. Būl audarmaşy ūstau şyǧynyn tuyndatyp, qazaqtıldı qyzmetşılerge artyq jük boluda, al audarma qaǧazdar mūraǧat retınde saqtalatyn qūny bolmasa, eşbır resmi jazbalyq qūndylyqqa jaramauda. Sebebı, audaryndy ısjürgızımdık ainalymǧa tüspeitın ärı ısjürgızımnıŋ üderısın körsetetın jūmystyq qūjat bolyp tabylmaidy. Söitıp, eldegı ısjürgızım üderısıne memlekettık tıldıŋ qatysy meilınşe azaiyp, jūmystyq şynaiy mūraǧattar negızınen orys tılınde hattalǧan. «Is qaǧazdaryn memlekettık tılge köşıru» nauqany özın özı aqtamaityn şara. Ol memlekettık ūiymdardaǧy jazbaşa tıldık ortanyŋ orys tılınde qalyptasqandyǧyn, memlekettık tılde jazbaşa ortanyŋ joqtyǧyn körsetetın aiǧaq bolyp otyr. Tıldık ortanyŋ maŋyzyn tüsınbegendıkten, oǧan qarabaiyr jolmen kırısuden tuylǧan tūrpaiy äreket sebep boluda. Nätijesınde būl baǧyttaǧy äreketten eşbır tyŋǧylyqty tıl damuy baiqalmai otyr. Onyŋ üstıne älı künge qandai qūjat qai tılde jazylatyny, memlekettık qyzmetşı memlekettık tıldegı qandai deŋgeidı meŋgeruge mındettılıgı aiqyndalmaǧandyqtan, atalmyş ıstıŋ bärı qūzyry men märtebesı beimälım audarmaşyǧa jüktelgen. Söitıp, memlekettık tıl resmi jūmys tılı emes, audaryndy türındegı jansyz mūraǧattyŋ şala önımıne ainaluda. Memlekettık organdardyŋ blankalary bıryŋǧai orys tılınde basylady, äsırese, qarjy, salyq, qūqyq organdary būl körınıste eşbır qymsynbaidy. Al, notarius sekıldı jauapty mekemelerdı jasaqtauda memlekettık tıl talap etılmegendıkten, ırı qalalarda qazaqtıldı ıs jürgızetın notarius tabu mümkındıgı az. Bilıktıŋ sot, parlament būtaqtarynyŋ resmi tılı orys tılı bolyp tabylady. Memlekettık tılde sot üderısın jatyq jürgızetın sot töreşılerı tapşy. Qazaqtıldı azamattardyŋ müddesı audarma arqyly orys tılınde jürgızıledı. Qazaqtıldı deputattardyŋ özderı deputattyq sūraularyn atqaru bilıgınıŋ ökılderı üşın orys tılınde mälımdeuge daǧdylanǧan jäne qoǧamdy soǧan köndırgen. Işınara jekelei jürgızılgen testıleu qorytyndysyna nazar audarsaq: testıleuge (2009-2010 jyldardaǧy jaǧdai, bıraq būnyŋ aitarlyqtai oŋdy özgergendıgıne ülken kümän bar) jergılıktı atqaruşy organdardan 1643 memlekettık qyzmetşınıŋ 1352-sı, iaǧni 82,2 % qatysqan testıleu qorytyndysy boiynşa - olardyŋ 33,7%-nyŋ memlekettık tılde ıs jürgıze alatyny, 35%-nyŋ paiyzynyŋ ıs jürgızuge mümkındıgı bary, 20,3%-nyŋ ıs jürgıze almaityndyǧy, 11%-nyŋ tıldı mülde bılmeitındıgı anyqtaldy. Būl - jergılıktı deŋgeide, memlekettık tılsız de memlekettı basqaru mümkındıgınıŋ äbden ornyqqan körınısı. 2005 jylǧy aqparat boiynşa Almaty qalasyndaǧy 66 joǧary oqu ornynda oqityn 205 myŋ 657 studenttıŋ 39%-y ǧana qazaq bölımderınde, 61%-y orys bölımderınde oqyǧan. Odan keiıngı statistikany kezdestıru qiyn boldy. Būl bılım salasyndaǧy el boiynşa memlekettık tıldegı bılım beru jaǧdaiyn körsetetın ahual. Bılım beru mekemelerındegı qazaq tılınde bılım men tärbie aluşylardyŋ, şyn mänınde, auyzekı jäne jazbaşa qazaq tılın meŋgeru  jaǧdaiy asa tömen. Balalar öz oiyn qazaqşa bıldıre almaidy, būl äsırese, qazaqtıldı qala balabaqtary men mektepterıne tän. Būl mäselenı qamtityn arnaiy pän joq. Alaida, orystıldı balalar üşın būl «Russkaia rech» nemese «Rodnaia rech» pänderı arqyly jüzege asyp, orystıldı balanyŋ şeşendık  jäne oilau qabyletın arttyru talaby qolǧa alynǧan. «Ana tılı» atalatyn qazaq tılıne bauluǧa tiıstı pän būl üdeden şyǧa almauda. Qazaqy būl pän şäkırtterdı tek qana qazaqtıldı ädebi şyǧarmalarmen tanysuǧa negızdelgen. Mūnyŋ bärı saiyp kelgende, bılım beru salasyndaǧy standart pen talaptyŋ būl saladaǧy olqylyǧyn körsetıp otyr. Memlekettık ūiymdar men mekemeler būqara aldynda BAQ arqyly negızınen orys tılınde qatynas jasaidy, qazaqtıldı BAQtar būl jaǧynan memlekettık ūiymdardyŋ audarmaşysy qyzmetın atqaruda. Tıptı, jariiasöz (press-reliz) üstırtın, qatemen audaryla salady bolmasa köptegen mekemelerde būqaraǧa arnalǧan qūjattar orys tılınde ǧana taratylyp, qazaqtıldı baspasöz talaby oryndalmaidy. Qoryta kelgende, memlekettık ūiymdar memlekettık tıldıŋ auyzekı jäne jazba salalaryn damytudy bylai qoiǧanda, ony qalyptastyratyndai orta bola almauda. Kommersiialyq qūrylymdar. Qazaqstandyq kommersiialyq qūrylymdar ısterın bıryŋǧai orys tılınde jürgızedı. Tıptı, qazaqtıldı azamattar qūrǧan firmalardyŋ özı orystıldı qyzmetşını jaldap ısjürgızımdı orysşa jürgızuge mäjbür.  Al, şeteldık firmalar auyzekı tıl retınde öz tılderın qoldanyp, al ısjürgızımı - bıryŋǧai orys tılınde. Mūnyŋ bärı saiyp kelgende, kommersiialyq qūrylymdar men memlekettık sektor arasyndaǧy qatynastyŋ tek qana orys tılınde bırjaqty qamtylǧandyǧyn körsetedı. Qazaqstannyŋ memlekettık tılınıŋ aiasy üşın auyzekı tūrmystyq deŋgeidı aitpaǧanda, bıren-saran qazaqtıldı qūrylymdardy qospaǧanda, kommersiialyq ūiymdardyŋ ışkı ortasyn aitpaǧanda, olardyŋ qoǧamdyq ortamen qatynasy boiynşa qazaq tılıne arnalǧan orta meilınşe tarylǧan. Olardyŋ ūiymdyq şaralary men merekelerı orys tılınde ne şet tılde ötıledı. Memleketke degen qūrmettı aitpaǧanda, qazaqtıldı azamattardyŋ qūqyǧy közbe köz taptalyp jatady, ärı olardyŋ bärın orystıldı azamattar retınde qabyldau daǧdyǧa ainalǧan. Qazaqstandyq kommersiialyq qūrylymdar üşın qazaqtıldı tūtynuşylar qūqyǧy basty emes. Mysaly, älı künge deiın bankterde tūtynuşylarǧa arnalǧan qazaqtıldı blanktar joq, olar tūtynuşylarǧa orystıldı kelısımşarttyŋ mätının ǧana ūsynady, kompiuterlerı qazaq qaryptarymen älı künge qamtylmaǧan. Qazaqstanda jarnama men habarlandyrudyŋ tüpnūsqasy men taratu üderısı 100 % -ǧa derlık äuelı orys tılınde jüzege asady, qazaq tılıne audaru ekınşı kezekte ǧana qolǧa alynady. Osydan kelıp, qazaqtıldı jarnama jasauşy käsıpkerlık te atymen joq. Almaty qalalyq Tılderdı damytu basqarmasynyŋ 2009 jylǧy mälımetınşe, Almaty qalasyndaǧy 200-den astam jarnama agenttıkterınıŋ bır de bırı qazaq tılınde jarnama jasamaidy. Söitıp, jarnama beruşıler qazaqtıldı tūtynuşylar müddesın eskergendıkten emes, tıl saiasatynda tuuy mümkın daudan qaşqaqtaǧannan amalsyz türde orystıldı jarnamany üstırt qazaqşalaumen şekteledı. Al, sauda oryndaryndaǧy importtalatyn önımderdıŋ 10%-y ǧana qazaqşa japsyrmalar (etiketka) men nūsqamalardy (instruksiia) qamtidy, qalǧany orys tılınde ne basqa şet tılderde. Qoǧamdyq ūiymdar. Qazaqstandaǧy qoǧamdyq sektor tek qana orys tılınde kün körude. Qoǧamdyq ūiymdardy qarjymen qamtityn, tapsyrys jasaityn donorlyq jäne halyqaralyq ūiymdardyŋ barlyǧy derlık tek qana orys jäne aǧylşyn tılderınde qatynas jasaidy. Işınara keibıreuı ǧana konkurstardy qazaqşa habarlaǧany bolmasa, negızgı şaralardyŋ barlyǧy derlık orysşa ötedı, qazaqtıldı tılmaş tartylmaidy. Būl jäit qoǧamdyq sektormen qatynas jasauǧa tiıstı memlekettık organdar tarapynan baqylauǧa alynbaidy. Nätijesınde elde qazaqtıldı azamattardyŋ belsenımı enjar, qoǧamdyq-saiasi jäne äleumettık şaralar men nauqandardan tys, azamattyq qūqyqtaryn talap etu mümkındıgı tömen, qoǧamdyq-äleumettık aqparatpen qamtu joqtyŋ qasy. Qoǧamdyq üderısten tıldık orta arqyly şettetılgen qazaqtıldı azamattar öz tūrǧysyn talap etetındei qoǧam müşesı bolyp qalyptaspauda. Ūzaq jyldar boiy qoǧamdyq kelısım ideologiiasy jürgızılgen Qazaqstanda qazaq emes etnostardyŋ qazaq tılın meŋgeruıne qazaqstandyq orystardyŋ deŋgeiımen köz jetkızuge bolady. Jekelegen zertteuler boiynşa, olardyŋ 0,7%-y ǧana üilerınde qazaqşa söilesedı, 1%-y ekı tılde qatynasady. Orystardyŋ orys tılın bılmeitını joq, bıraq olardyŋ qazaqşa bıletını 2% ǧana. Būl jaǧdai qazaq tılınıŋ qoǧamdyq kelısım faktory retınde qalyptaspai otyrǧandyǧyn körsetedı. Būqaralyq aqparat qūraldary. Eldegı qoǧamdyq mälımet közıne qaraǧanda, (būl sala boiynşa resmi mälımet nemese ǧylymi zertteme joq) BAQ öndırısınıŋ qazaqşasy 10%-dan aspaidy, qalǧany orys tılındegı önımder bolyp tabylady da, olar qazaqşaǧa audarylyp berıledı. Būl ahual qazaqtıldı BAQ-tardyŋ deŋgeiı qanşalyqty ekenın körsetedı. Qazaqtıldı BAQtar kürdelı kırıptarlyqty bastan keşude, ony bylaişa atap ötuge bolady:

• qarajattyq kırıptarlyq; eldegı jarnamanyŋ asa köp mölşerı orys tılınde berılıp, keibıreuı ǧana äupırımmen qazaqşaǧa amalsyz audarylady, soǧan säikes qazaqtıldı BAQtarda jarnamadan tabys tabu asa tömen; olardyŋ 90%-y memlekettık biudjetke täueldı;
• saiasi-ideologiialyq kırıptarlyq; qazaqtıldı jurnalisterdı mamandyqqa daiarlaityn oqu oryndarynyŋ köpşılıgı qazırgı zamanǧy jurnalistikany meŋgermegen, keŋestık didaktikadan arylmaǧan, totalitarlyq sanadaǧy nasihatşylyqtan ada emes;
• bılıktılık kırıptarlyq; qazaq jurnalisterı eskı ädıstemelık oqu jüiesımen, praktikany meŋgermegen küiı diplom alyp şyǧuda, olar özderınıŋ qoǧamdyq missiiasyn künkörıspen ǧana şekteude, al orystıldı jurnalister qomaqty tabys tabuda.

Qazaqstandaǧy orystıldı BAQ nysandary damyǧan industriialyq sipatqa ie, al qazaqtıldı BAQ nysandary ylǧi da damu jolyndaǧy sipatta. Saiyp kelgende, Qazaqstandaǧy qazaqtıldı BAQtardyŋ bostandyǧy jönındegı äŋgımeden görı, qazaqtıldı BAQtardy qūtqaru mäselesı paida bolyp otyr.

6. Tehnikalyq kedergı.

Qazaq tılınıŋ zamandyq tehnikalarǧa sıŋıspeuı de basty kedergınıŋ bırı boluda. Būl, äsırese, elektrondyq tehnikalyq salaǧa tän jäit. Qazaqstanǧa importtalatyn barlyq tūrmystyq jäne ūiymdyq tehnikalardyŋ barlyǧy derlık memlekettık tılge säikestılıgı qarastyrylmastan, tūtynymǧa tüsude. Nätijesınde eldegı milliondaǧan ūialy bailanys tūtynuşylary qazaq tılındegı aqparattan tys qalyp keledı. Tiıstı organdar, eŋ bolmasa, qazaq tılınıŋ latyndyq volotiuk (2010 jyldarǧa deiın ahual osylai, beiresmi, azamattyq qoldanysqa arnalǧan uaqytşa älıpbi) nūsqasyn da bekıtu jönınde mäsele qoimauda. Qazaq tılınıŋ elektrondyq keŋıstıktı meŋgeru mäselesı kürdelı küide qalyp otyr. Eldegı elektrondyq saittar men portaldar bıryŋǧai orys tılınde damuda, al memlekettıŋ qamqorlyǧynsyz nyǧaiu mümkındıgı joq qazaqtıldı elektrondyq keŋıstıktı igeru salasy endı ǧana qolǧa alynuda. Memlekettık organdardyŋ barlyǧy derlık elektrondyq aqparattaryn tek qana orys tılınde tyŋǧylyqty taratuda, al qazaqtıldı aqparat önımderı jürdım-bardym deŋgeide. Naqty da jüielı türde qazaq tılın elektrondau saiasaty älı qolǧa alynbauda. III. Qazaq tılınıŋ ädebiettık sipatyn damytu jolyndaǧy ūsynym  Qazaq tılıne tän toqyrau jaǧdaiy qalyptasqan ahual, ony tüzetuge baǧyttalǧan tötenşe şaralar qabyldaudy qajet etedı. Şaralardyŋ tez arada qabyldanuyn közdei otyryp, qūzyrly memlekettık organdarǧa qoǧamdyq orta tarapynan tömendegıdei ūsynymdar ūsynylady.

1. Qazaq tılınıŋ ädebiettık normasyn nyǧaitu jönındegı memlekettık baǧdarlama qabyldansyn. Būl baǧdarlama myna baǧyttar boiynşa monitoring jasauǧa, zertteu jūmystaryn jäne säikes jobalardy jüzege asyruǧa baǧyttalǧany jön:

• tıldıŋ öŋdelımı;
• tıl qaǧidasynyŋ qalpy;
• tıldıŋ tūrlamy;
• tıl stilınıŋ salalanuy;
• tıldıŋ ämbebaptyǧy;
• tıldıŋ qoǧamǧa ortaq mındettılıgı;
• tıldıŋ auyzekı jäne jazbalyq ülgılerın damytu. 

2. Qazaq tılınıŋ ädebiettık normasyn nyǧaitu maqsatyn jüzege asyru jolynda Tılbılım institutynyŋ negızınde «Memtıl» holdingı qūrylsyn. Būl holdingke atalǧan baǧdarlamany jüzege asyru mındettelsın.
3. «Memtıl» holdingınıŋ qūramynda qazaqtıldı termindı damytudy qolǧa alatyn Terminologiialyq zerthana aşylsyn. Būl zerthana ǧylymnyŋ jäne ömırdıŋ barlyq salasy boiynşa terminderdı retteu men jasaqtau jūmystaryn qolǧa alsyn.
4. «Memtıl» holdingınıŋ qūramynda onomastika mäselelerın şeşumen ainalysatyn qūrylym boluy kerek. Onyŋ kartografiia mäselelerıne tıkelei yqpaly bolarlyq qūzyrynyŋ da bolǧany jön.
5. Ärbır universitet janynda Terminologiialyq ǧylymi keŋes qūrylyp, olar Terminologiialyq zerthanamen tyǧyz qatynasta jūmys ısteuı kerek.
6. Elektrondyq keŋıstıkte qazaq tılın damytu maqsatynda «Anatıl» portaly qolǧa alynǧany abzal. Būl portal qazaq tılı boiynşa qoǧamnyŋ sūranysyna säikes türlı lingvistikalyq qyzmet körsetumen ainalysqany jön.
7. «Memtıl» MH qūramynda äleumettık lingvistika salasyn qamtityn qūrylym jasaqtaluy kerek, ol tıldı damytu jolynda zaŋdama, äleumettık zertteu, monitoring, sondai-aq, tıldık ortany damytu mäselelerı sekıldı maŋyzdy baǧyttardy qolǧa aluǧa äleuetı boluy tiıs.
8. «Memtıl» MH qūramyna, sondai-aq, qazaq tılı boiynşa testıleu üderısın qamtityn qūrylymnyŋ da engenı maqūl.

     IV. Qazaq tılın memlekettık märtebege säikestendıru jolyndaǧy ūsynym

1. Qazaq tılın memlekettık märtebege säikestendıru boiynşa Konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 2-tarauy «Memlekettik ūiymdarda jäne jergilikti özin-özi basqaru organdarynda orys tili resmi türde memlekettık tilmen qajettı jaǧdaida teŋ qoldanyluy mümkın.» türınde özgertılıp bolmasa «Memlekettık tıl turaly» arnaiy zaŋ qabyldanǧany jön.
2. Zaŋdama talabyn jüzege asyru üşın «Qazaq tılın memlekettık märtebege säikestendıru» jönındegı memlekettık baǧdarlama öz aldyna bekıtılgenı maqūl. Būl qazaq tılın memlekettık ūiymdar men mekemelerdıŋ barlyq jūmys üderısı men olardyŋ kommersiialyq qūrylymdarmen, qoǧamdyq ūiymdarmen jäne Qazaqstan aumaǧyndaǧy özge de şeteldık aluan ūiymdarmen qatynas qūraly retınde qalyptastyryp, nyǧaituyn jüzege asyrudaǧy basty qūjat boluy kerek.
3. Baǧdarlamany jüzege asyratyn Uäkıldık organ tıgıŋkı baǧynystaǧy barlyq jergılıktı memlekettık tıldı damytu basqarmalaryn qūramyna engızgen Tıl komitetı tıkelei ükımetke nemese Prezident apparatyna qarasty Işkı saiasat departamentıne qarauy kerek.
4. Memlekettık tıldı damytu men eldegı özge diasporalar tılın qorǧau mäselesı Işkı saiasattyŋ ajyramas bölıgı bolyp tabyluy qajet. Qazaq tılınıŋ käzırgı jaǧdaiy eŋ aldymen orys tılınıŋ deŋgeiımen teŋestırıluı alǧaşqy maqsat etıp qoiyluy kerek. Būl saiasattyŋ negızı qalyptasqan bırtıldılıktı (orystıldılıktı) özara kırıgıŋkı qostıldılıkpen auystyrudy qamtuy qajet. Özara kırıgıŋkı qostıldılık - qazaqtıldı qyzmetşıge kemınde orys tılınıŋ auyzekı tömengı deŋgeiın ūǧu, al, orystıldı qyzmetşıge kemınde qazaq tılınıŋ auyzekı tömengı deŋgeiın ūǧudy mındetteu arqyly ekıjaqty bıryŋǧai tıldık tüsınıstıkke jetkızetın eŋ tömengı satylyq şart. Būl - memlekettık tıldı memlekettık dälızge engızudegı alǧyşart bolyp tabylady.
5. Memlekettık dälızdegı tarylǧan qazaq tılı üşın tıldık orta, qazaqtıldı qyzmetşınıŋ qūqyǧynyŋ būzylu aiǧaǧy retınde moiyndalyp qoimai, memlekettık rämızdıŋ bırı sanalatyn memlekettık tıldıŋ märtebesınıŋ aiaqqa basyluy retınde tanyluy kerek. Sondyqtan da ärbır otyrys, jinalys pen forumdar memlekettık tılsız ötuın zaŋdy būzu retınde tanylatyndai, zaŋdamalyq özgerımder men tolyqtyrymdar qabyldanuy tiıs.
6. Memlekettık tıldı damytu belgılı bır därejede qoǧamdyq qūndylyqqa ainaluy kerek. Ol üşın qazaq tılıne degen janaşyrlyq qoǧamdyq taraptan tuylatyndai şaralar ūiymdastyrylyp, qoǧamdyq jobalardyŋ atqaryluy memleket pen kommersiialyq taraptan qoldauǧa ie boluy qajet.
7. Ärbır memlekettık, kommersiialyq, qoǧamdyq ūiymdardyŋ memlekettık tıldegı aqparat öndıru qabyletı baqylanatyndai şaralar jasaluy kerek.
8. BAQ-tardaǧy qazaqtıldı önımge degen talap aiqyn da joǧary bolatyndai körsetkıler (indikatorlar) belgılenuı kerek jäne sol boiynşa tūraqty monitoring jasaluy tiıs.
9. Ärbır joǧarǧy oqu ornynyŋ qazaqtıldı önım öndıru qabyletı ondaǧy oqytuşylar äzırlegen oqulyqtar men ädebietterdıŋ sany men sapasy arqyly ölşengenı maqūl. Al, är mekteptegı oquşynyŋ qazaq tılın meŋgergendıgı sol tıldegı auyzekı oi bıldıru deŋgeiı men jazu qabyletımen tekserılgenı jön. 

Būl maqala būdan būryn jasaqtalǧan baian türındegı qūjattyŋ negızınde jazyldy.  

Serık ERǦALİ

A.Baitūrsynūlynyŋ tuǧan künıne arnalady

2021 jyl. Qyrküiek