Memlekettik tildiń ahýaly

01.09.2021

3777

Qazaq tili óz tarıhynda asa kúrdeli ahýaldy keshýde. Tildik orta barǵan saıyn tarylyp, qoldaný sapasy quldyraı túsýde. Bul qujat Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili bolyp tabylatyn qazaq tilin damytý salasyna qatysty ústirtin saraptamalyq baıan bolyp tabylady. Maqsat - beıresmı kózqaras retindegi bul qujatty qoǵamdyq orta nazaryna salý arqyly memlekettik tildi damytý úderisine ońdy yqpal etý.

Qazaqstandaǵy tilderdiń ahýaly jóninde naqty da dáıekti zerttemelik derekkózdiń joqtyǵynan, qoǵamdyq taraptan ázirlengen atalmysh baıan buqaralyq aqparat quraldarynda jarııa bolǵan, qoǵamdyq ortaǵa belgili jáıtterge, aqparattarǵa, kózqarastarǵa, derekter men jaǵdaılarǵa negizdeldi.

Bul qujat resmı bılikti synaýǵa ne muqatýǵa arnalǵan qandaı da bir saıası málimdeme emes, qazaq tiliniń qazirgi ahýalyn saraptaýdy onyń ádebıettik til («ádebıettik til» uǵymy retinde osyzamanǵy resmı stıli ornyqqan til alynyp otyr, ol ádette «ádebı til» - ıazyk vejlıvostı túrinde atalyp júr) retindegi jáne memlekettik til mártebesindegi jaǵdaıyn barynsha shynaıy ashý arqyly, memlekettik tildi damytýǵa qajetti usynymdardy málimdeý qarastyryldy.

I. Qazaq tiliniń ádebıettik tilge aınalý ahýaly

Búgingi dáýirde qoǵamdyq qatynastyń basty ıgiligi bolý úshin tildiń ádebıettik sıpatynyń damýy - negizgi shart. Qazaq tiliniń ádebıettik deńgeıin anyqtaý jolynda reseılik akademık F.P.Fılınniń ádebıettik tildiń tujyrymdamasyn aıqyndaıtyn 7 belgisin qoldaný arqyly qarastyrylady.

1.Tildiń óńdelimi (obrabotannost ıazyka).

Til kez kelgen etnostyń ǵana emes, sondaı-aq memlekettiń damýy barysyndaǵy lıngvıstıkalyq qubylys. Bul taraptan alǵanda, «qazaq tili – agrarlyq sharýashylyqqa tán sıpatty, folklordyń yqpalyndaǵy til» degen kózqarastyń baryn joqqa shyǵarýǵa da, ol ýájge kóz jumyp qaraýǵa da bolmaıdy. Buǵan qosa, qazaq leksıkasy negizinen aýyl sharýashylyǵyn beınelep, kóbine malshylyq jáne aýyldyq turmyspen shekteletindigi de qoǵamdyq ýájge aınalǵan.

Eń bastysy, qazaq tiliniń postındýstrıaldyq qoǵam jaǵdaıyndaǵy qoldanysqa tolyq beıimdelmegendigi ǵylymı nysanǵa aınalmaı otyr. Bul másele ǵylymı kún tártibinde baıypty qoıylmaǵandyqtan jáne soǵan sáıkes shara alynbaǵandyqtan, qazaq tiliniń qalalyq turǵyndar tiline aınala almaýy taǵy da soǵan aıǵaq. Osynyń nátıjesinde qazaq tili orys tiliniń uǵymdary men sóz oramdaryn solaıymen kóshirýge amalsyz beıimdelgen.

Memlekettik tildiń óz qaǵıdalarynan jurdaı bolý qateri týyndap, ózge tildiń júıesin negiz etýge májbúr. Sondyqtan da, qazaq tilindegi resmı sóz oramdary túsiniksiz, jalańaýdarmanyń talabyna ǵana jaýap beretin qasań mátin retindegi qoldanysta. Osydan baryp, qazaq tiliniń resmı salasy damymaı, tutynýshylaryna kereksiz, aýdarmalyq statıstıka úshin jansyz resmı til salasy retinde qalyptasýda. Bul, ásirese, isjúrgizim (deloproızvodstvo) tiline tán bolýda. Keńes ókimeti tusynda qalyptasa bastaǵan qazaq tiliniń resmı salasy osylaısha keri ketý úderisin bastan keshýde.

Atalmysh jaǵdaıdy ǵylymı saralap, taldap, durys-burystyǵyn jónge salatyn ǵylymı-ákimshilik qurylym joq. Saıyp kelgende, bul jáıt qazaq tiliniń postındýstrıaldyq til retinde emes, orys tiliniń resmı salasyn sińirmesten, jalań túrdegi jansyz aýdarma til retinde qalyptasýyna ıtermeleýde. Sol sebepti qazaqtildi tutynýshy resmı túrdegi qazaq mátinin túsiný úshin áýeli onyń orystildi nusqasyn oqýǵa májbúr. Osylaısha, resmı stıli damymaǵan qazaq leksıkasyn barǵan saıyn orys tilinsiz sińirý múmkin bolmaýda.

Qazaq tiliniń leksıkalyq qory aýyldyq jáne malshylyq turmys tarapynan qaraǵanda asa baı, biraq onyń óńdelimi jolǵa qoıylmaǵandyqtan jáne resmı saladaǵy aınalymy damymaǵandyqtan, til resmı qoldanysqa kelgende jutań tartýda. Bul – til óńdeliminiń kázirgi jaǵdaıynan habar beretin kórinis.

Qazaq tili memlekettik mártebe alǵaly ony ǵylymı turǵydan postındýstrıaldyq qoǵam jaǵdaıynda damytý máselesi ashyq qalyp keldi. Bul maqsatta ne baǵdarlama, ne irgeli joba nemese derbes ǵylymı zertteý jumystary uıymdastyrylmaı keledi.

Til qaǵıdasynyń qalpy (normırovannost ıazyka).

Qazaq tili búginde buryn qalyptasqan erejeni tárk etý úderisin bastan keshýde. Grammatıkalyq erejeler turaqsyz, dáıeksiz, ekiushty jáne qaıshylyqty. Keıbir sarapshylardyń moıyndaýynsha, ondaı kórinisti ondaǵan qatelermen esepteýge bolady. Ókinishke oraı, tildiń qaǵıdasy qanshalyqty oryndalatyndyǵy jóninde júrgizilgen monıtorıng joq, tipti qarapaıym túrde jekelegen ǵalymdardyń sońǵy jyldardaǵy til qaǵıdasynyń oryndalýyna jasaǵan saraptamasy da kórinbeıdi. Buǵan sebep - atalmysh salanyń memlekettik turǵydan qolǵa alynbaýy.

Sóılem qurylymy qazaq tiline tán emes júıege negizdelgen kórinister daǵdyǵa aınalyp, qazaq tiliniń normasyna kereǵar jáıtter qaǵıdaǵa aınalý ústinde. Qazaq tiliniń ózine tán ishki áleýetinen týyndamaǵan, ózge tildiń zańdylyǵyna baǵynǵan qaǵıdalar qazaq tiliniń júıesin talqandap, til tabıǵatyna qaıshy erejeler týyndatýda. Osylaısha til qaǵıdasynyń tárk etilýi jazbalyq, aýyzekilik sala boıynsha jappaı kórinis berýde.

Tildiń turlamy (stabılnost ıazyka).

Búginde qazaq tiliniń leksıkalyq birlikteri birjaqty mánge ıe emes, bir sóz alýan maǵynaǵa ıe bolmasa túrli sózder jabylyp bir maǵyna bildirýde. Osydan baryp, tildiń turlamsyzdyǵy týyndap otyr. Qazaqy ortada ony til baılyǵynyń kórinisi degen qasań uǵymmen qabyldaý qalyptasqan. Sodan kelip, qaptaǵan sózderdi naqty uǵym úshin tańdaýda qıyndyq týyp, qoldanýǵa kelgende senimsizdikti qozdyrýda. Osyǵan oraı, «qazaq tiliniń búgingi leksıkasy uǵymnyń sózdik órnegi retinde maǵyna jaǵynan da, túr jaǵynan da dóreki burmalaýǵa ushyrap otyr» deýshilerge dáıekti daý aıtý qıyn. Bul da tildiń postındýstrııalyq sıpatta damymaı, árbir sózdiń ózine tán uǵymǵa qatysty leksıkalyq birlik retinde qalyptaspaı qalǵandyǵynan qordalanǵan másele.

Til stıliniń salalanýy (dıfferenıaııa stılıa ıazyka).

Ádebıettik til óziniń resmı stıldik salalary arqyly kórinis tabady. Al, tildiń stıldik damýy salalyq termınderdiń qalyptasýyna tikeleı qatysty. Qazaq tiliniń ekonomıka, isjúrgizim, ǵylym men tehnıka salalaryna tán ádebıettik resmı stılderi tolyq qalyptaspaǵan. Áleýmettik-saıası jáne rýhanı salalarǵa burynǵysha stıhııalyq sıpattaǵy qoldanys tán bolyp qalyp otyr. Ómirdiń túrli salalary boıynsha resmı sıpaty damymaǵandyǵynan, qazaq tiliniń qoldanymy turmystyq deńgeımen shektelýde.

Tildiń salalyq termınderi jalań otanshyldyqtyń qurbany bolýda. Belgili bir ǵylymı sala boıynsha qazaq termınderin qalyptastyrý sol salanyń mamandarynyń emes, kezdeısoq til janashyrlarynyń kirisýi arqyly sheshimin tapqan. Bul úderis tildiń sózjasam qabyletin ońdy-soldy tárk etýde.

Qazaq termınderin qalyptastyryp, damytýǵa, termın qoryn bekitýge arnalǵan Memlekettik termın komıssııasy jańa termınderdi qazaq tiliniń teorııalyq júıesine sáıkes ornyqtyrýǵa ıkemsiz, ǵylymı saraptamadan ótpegen jasandy da til tabıǵatyna jat sózderdi zańdandyrýǵa májbúr qurylym bolyp qalýda. Óıtkeni, termınkom - naqty bekitilgen tujyrymdama, krıterıler boıynsha emes, tipti, ǵylymı keńesterdiń tereń talqylaýynsyz termın bekitý úderisin qalyptastyryp alǵan, júıesiz ári qısynsyz, áreketi bulyńǵyr qurylym. Sóıtip, resmı stıldik salanyń negizi bolyp tabylatyn qazaq tiliniń termınologııasy jekelegen kózqaras pen qoǵamdyq talǵajaý úderisiniń nátıjesine aınalyp otyr.

Tildiń ámbebaptyǵy (ýnıversalnost ıazyka).

Qazaq tiliniń salalyq jaǵynan damymaý saldary onyń ámbebaptyq qabyletine nuqsan keltirýde. Sodan baryp, tildiń atqarympazdyǵy (fýnkıonırovanıe) keri ketip otyr. Osynyń kesirinen qazaq tili derbes lıngvıstıkalyq júıe emes, orys tiliniń aýdarma nusqasy túrinde qalyptasý úderisi ornyqty. Nátıjesinde memlekettik til aqparat óndirýdiń tiline aınala almaı otyr, onyń ústine parlament pen úkimettegi zań shyǵarý jáne basqarý tili, óndiristi meńgerý tili bola almaýda.

Memlekettik (ıaǵnı, resmı) tildiń máni memlekettik mindetti atqarýǵa arnalǵan úderistiń jumys tili retinde qalyptaspaǵan, onyń ornyn biryńǵaı orys tili atqaryp, el konstıtýııasynyń 7-babynyń 2-tarmaǵy «Orys tili qazaq tiliniń ornyna memlekettik til retinde qoldanylady» degen ýáj retinde júzege asyrylýda. Sebebi, orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylǵanymen, qazaq tili memleketti basqarýǵa orys tilimen qatar ári teń dárejede qoldanylmaı otyr.

Qazaqstan egemen bolǵaly qazaq tili qoǵamdyq ómir salasynyń elýge tarta aıasyna engizilý qarastyrylmady, aqyrynda keńestik kezdegi onshaqty ǵana qoldanym aıasymen shektelgenimen, keıbir kórsetkishter boıynsha ahýal odan da tómen quldyraýda.

Qazaq tili dıplomatııalyq resmı til retinde qalyptaspaı otyr. Memlekettik til ózge sheteldik tildermen orys tili arqyly ǵana aýdarma isjúrgizim deńgeıinde qamtylǵan, al dıplomatııalyq úderis tili retinde iske aspaýda. Nátıjesinde qazaq tiliniń álemdik tildermen memlekettik til retindegi deldalsyz (orys tilinsiz) araqatynasy joqqa tán. Buǵan aıǵaq retinde qazaq tiliniń shet tildermen tikeleı qatysqa shyǵarý tetigi bolyp tabylatyn tilmashtyq (ilespe aýdarma) turaqty tájirıbe men onyń dıplomatııalyq tildik qurylym retinde qalyptaspaǵandyǵyn ataýǵa bolady.

Tildiń qoǵamǵa ortaq mindettiligi.

Qazaq tili - áli kúnge qoǵamnyń bar múshesi úshin bilý mindeti júktelmegen til. Bul talap qoǵamnyń bar múshesi túgili memlekettik qyzmetshiler úshin orys tilimen qatar bilý mindeti júktelmeı ári zańdanbaı otyr. Memlekettik qyzmetke synnan ótý talabyna memlekettik tildi engizý qarastyrylmaǵandyqtan, memlekettik qyzmet aıasynda qazaq tiliniń qarapaıym deńgeıin bylaı qoıǵanda, aýyzeki sózdi uǵa bilýdiń ózi talapta joq. Bul jaǵdaı memlekettik qyzmetke orystildiler men sol tildi meńgergen qazaqtildilerdiń ǵana shoǵyrlanýyn qalyptastyrǵan. Biryńǵaı qazaqtildilerdiń, ásirese, ortalyq memlekettik organdarda qyzmet etýi barǵan saıyn múmkin bolmaı qalýda. Nátıjesinde tumystyq deńgeıdegi qatynasty eskermegende, memlekettik qyzmet salasy birtildi (orystildi) ortaǵa aınalyp boldy.

Arnaýly zańmen anyqtalmaǵandyqtan, qazaq tiliniń konstıtýııalyq mártebesi jónindegi 7-baptyń 1-tarmaǵy deklaraııa túrinde ǵana qalyp otyr. Bul jaǵynan orys tiliniń resmı túrde qoldanylýynyń ózi memlekettik mártebeli tilden anaǵurlym joǵary quzyry bar memlekettik nyshan bolyp qalyptasqan. Sóıtip, kún tártibinde memlekettik tildi orys tilimen qatar nemese sonymen teń dárejede qoldaný máselesi ýshyǵýda. Qazaq tilin bilýdiń qoǵamǵa ortaq mindettiligi joqtyqtan, memlekettik til otbasy men turmystyq deńgeıden aspaýda. Buǵan qosa, qazaq tili tutyný tili retinde de qalyptaspaǵan: dúkenderde, saýdajaılar men meıramhanalarda arnaıy tilmashtar bolmasa qyzmet etýshilerden qazaq tilinde qyzmet kútý qıyndaı túsýde.

Tildiń aýyzeki (folklorlyq) jáne jazbalyq úlgileri.

Qazaq tili – aýyzeki de, jazbasha da úlgileri qalyptasqan til.

Al, tildiń resmı stıli aýdarma salanyń nátıjesinde qalyp otyrǵandyqtan, damı almaýda. Kázirgi qazaq tili negizinen turmystyq deńgeıdegi qoldanysta bolǵandyqtan, bir izge túspegen óńirlik sıpattaǵy leksıkalyq aınalym tildiń buryn qalyptasqan aýyzeki jáne jazbasha resmı stılderin odan ári damytýǵa kedergi keltirýde. Onyń ústine qazaq tili derbes aqparat óndirý tili emes, aýdarmalyq deńgeıden asa almaǵandyqtan da, resmı stıldiń ornyǵýy kúrdeli máselelerdi qordalandyra túsýde.

Óńirlik leksıkalyq aınalymnyń basyńqy kórinisi óńirlik, lokaldyq fonetıkany tildiń basty zańdylyǵyna aınaldyryp, ony emlege de engize bastady. Sóıtip, qazaq tiliniń basty zańy sanalatyn Úndesim qaǵıdasy kórer kózge buzylýda.

Keıbir sarapshylardyń pikirinshe, qazaq tiliniń aýyzeki jáne jazbasha resmı stılderi turmystyq deńgeıden ári aspaýda jáne ol baqylaýsyz, stıhııalyq damý jolyna túsýde, resmı stıldik normalardan aýytqý dástúrge aınalýda. Ondaı aýytqýlar mynadaı joldardan kórinis tabýda: sózderdiń mazmundyq jáne túrlik turlamsyzdyǵy; grammatıkalyq, sıntaksıstik, orfografııalyq, orfoepııalyq qateler; oı bildirýdegi júıesizdik; kirme jáne qos sózder men konflıktogenderdiń moldyǵy; jartylaı ári kesindi frazalardyń kóptigi t.t. Bul aýytqýlar tildik ádebıettik normalardyń resmı deńgeıdegi qoldanysynda úrdiske aınalyp, resmı stıldiń ornyǵýyna qarsy baǵyttalǵan zańdylyq retinde bekı túsýde.

II. Qazaq tiliniń Memlekettik til retinde qalyptasý ahýaly

Memlekettik mindetti atqarý jolyndaǵy qatynas quraly bolyp tabylatyn tildi búginde memlekettik nemese resmı til ataý qalyptasqan. Qazaq tili Qazaqstandaǵy memlekettik til retinde zań júzinde bekigenimen, ol mártebeni tolyq túrde orys tili atqaryp otyr. Qazaq tiliniń memlekettik til retinde damý jáne onyń qoǵamdyq ortadaǵy moıyndalý deńgeıin kórsetetin jáıtterdiń ózi bul saladaǵy basty kedergiler bolyp tabylady. Solardy atap ótý arqyly memlekettik tildiń shynaıy ahýalyna kóz jetedi.

1.Saıası kedergi.

Qazaq tili memlekettik ómirdiń barlyq úderisin qamtıtyn jumys tili bolýǵa tıisti jáne memlekettik organdar men uıym, mekemelerdiń qoldanysyndaǵy basty til bolýy kerek. Ózge tilder zańdama boıynsha jergilikti deńgeıde qoldanys tabýy múmkin. Alaıda, konstıtýııanyń 7-babynyń 1-tarmaǵyna onyń 2-tarmaǵynyń qaıshy ýáji memlekettik aıada qazaq tili men orys tilin bir birine qarsy qoıǵany óz aldyna, konstıtýııanyń 7-babynyń 1-tarmaǵyn onyń 2-tarmaǵy joqqa shyǵaryp tur. Eki tarmaq bir birine qaıshy bolmas úshin eń bolmasa, 2-tarmaq bylaısha bolýy kerek edi: «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde memlekettik tilmen qajetti jaǵdaıda teń qoldanylýy múmkin.»

1-tarmaqtyń quzyretin aıqyndaıtyn «Memlekettik til týraly» arnaıy zań qabyldanbaı keledi. Onyń ústine, 2-tarmaqtaǵy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady.» degen ýáj qoǵamda jáne quqyqtyq salada «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde memlekettik tildi almastyrady.» degen ýáj retinde qabyldanǵan. Bul qabyldamnyń nátıjesinde, orys tilin qoǵam úshin mindetti ortaq til retinde ornyqtyrý úderisi aıaqtaldy. Qalyptasqan bul jaǵdaıda, qazaq tili qazaqstandyq ózge dıasporalar tiliniń qoldaný deńgeıinde qalyp otyr.

Memlekettik til máselesi memlekettik deńgeıdegi mindet retinde resmı jáne zańdamalyq jaǵynan tolyq moıyndalmaǵan; buǵan memlekettik tildi damytýdyń mindetin atqaratyn memlekettik organnyń joqtyǵymen kóz jetkizýge bolady. Til saıasaty jónindegi ýákildik organ bolyp tabylatyn Til komıteti (oryssha: Tilder jónindegi komıtet) memlekettik organ deńgeıinde emes, vedomostvolyq (mınıstrlik qaraýynda) quzyrdyń aıasynda bolǵandyqtan, memlekettik mindetti atqarýǵa qaýqarsyz, quzyrsyz. Sonymen birge Til komıtetiniń mindeti memlekettik tildi emes, Qazaqstandaǵy barlyq etnos tilderin damytýǵa mindettelgen. Onyń ústine atqarylyp jatqan sharalardyń barlyǵy da áýesqoılyq aýqymdaǵy óńirlik, uıymdyq, mekemelik, ártekti jáne ár sıpatty, ármaqsatty, árdeńgeıli. Til komıteti ózimen ózi, óńirlik til basqarmalary óz betterinshe ákimdik quzyr aıasynda árekettenýde, iste biryńǵaı tigińki (vertıkal) baǵynystaǵy memlekettik mindetti atqaratyndaı memlekettik uıymdyq sıpat joq. Oblystyq, qalalyq tilderdi damytý basqarmalary tikeleı ákimdikterdiń qurylymy, olar Til komıtetine qarjylyq jáne ákimshilik taraptan baǵynbaıdy.

Memlekettik tildi damytý máselesi memlekettik jalpy mindet retinde eshbir memlekettik organdarǵa talap qoıyp, salmaq salyp otyrǵan joq. Saıyp kelgende, elde naqty anyqtalǵan til saıasaty joq. Eldegi basty til quzyry memlekettik mártebesi bar qazaq tiliniń paıdasyna aıqyndalmaǵan. Deklaratıvtik túrde qazaq tiliniń memlekettik mártebesi bolǵanymen, shynaıy ahýal boıynsha eldegi basty til orys tili bolyp tabylady. Qazaq tilin damytý biregeı memlekettik mindet emes, eldegi etnostar tiliniń biri retinde, sál-pál basymdyqpen damytý ǵana qolǵa alynýda jáne atqarylǵan nátıjeli isten góri, sóz ben ýáde, dańǵaza nasıhat basym.

Til saıasatynyń negizgi nysany retinde qazaq tilin damytý jatqyzylmaǵan, nysan retinde oǵan barlyq 130-dan asa etnos tilderi jatqyzylyp otyr. Alaıda, bul til saıasatynyń salıqalylyǵy emes, onyń júıesizdigi men maqsatsyzdyǵyn týdyryp otyr. Júzden asa tildi bir elde damytý múmkin emestigi eskerilmegen. Memlekette memlekettik til ǵana damýǵa jatatyny, al qalǵan tilder etnostyq ortaq qatynas qural men etnostyq mádenı nysan retinde qorǵaýǵa alynatyny saıası naqty maqsat retinde aıqyndalmaǵan jáne saıasatqa aınalmaǵan.

Qabyldanǵan tujyrymdamalar men baǵdarlamalar qasań sózýarlyqqa urynǵan, deklaratıvtik sıpaty ǵana bar, naqty baǵyt pen is-sharany, mindetti anyqtaýǵa dármensiz. Sondyqtan da elde memlekettik tildi damytýǵa arnalǵan naqty sheshim men zańdama joq, bary dolbar men joramalǵa negizdelgen. Naqtylanbaǵan til saıasaty memlekettik tildiń damýyna birden bir saıası kedergi bolyp otyr. Sonyń nátıjesinde qazaq tili birtutas ulttyń qalyptasýyna qajetti faktorǵa aınalmaı otyr. Memlekettik uıymdar men mekemelerde memlekettik tilge qolaıly orta men múmkindik jasaý saıasaty júrgizilmeı, til saıasaty jattandy sharalarmen qamtylǵan nátıjesiz aldanysh retindegi kóriniske aınalǵan. Tildik saıasatty atqarýǵa, júzege asyrýǵa memlekettik mindet eshkimge naqty júktelmegen jáne kórsetilmegen, talap aıqyndalmaǵan.

Memlekettegi isjúrgizim úderisin baqylaý tetigi aıqyndalmaǵan. Konstıtýııa qabyldanǵan kúnnen bastap memlekettik tilde is júrgizýge tıisti memlekettik organdar men uıymdar, basty zańnyń quzyryna qaıshy túrli merzimderdi oılap tabý arqyly isjúrgizimdi memlekettik tilde júrgizýden astyrtyn túrde bas tartyp keledi. Bul jaǵynan Til komıteti tilderdi damytý jónindegi basty Ýákildik organ retinde olardy baqylaý jónindegi derbes sheshim qabyldaı almaıdy jáne ony júzege asyrý quzyry joq. Al, Memlekettik qyzmet agenttigi bul máseleden ózin ózi meılinshe oqshaýlaǵan.

2.Ekonomıkalyq kedergi.

Memlekettik tildiń damýyna bólinip jatqan qarjy jalpy alǵanda burynyraqta qomaqty bolǵanymen, Til komıteti tarapynan quralǵan bul bıýdjet barynsha saraptalyp aıqyndalǵan maqsattarǵa emes, jolaıy jáne sýbektıvtik pikirlerdiń yqpalymen anyqtalǵan baǵyttar men jobalardy qarjylandyrýǵa jumsalyp ketti. Onyń ústine, memlekettik tildi jeleý etip bólingen jergilikti bılik deńgeıindegi qarjy da buryn 2010 jyldary asa qomaqty bolǵan, biraq olardyń qandaı maqsatqa jáne nátıjege jetkizgendigi beımálim. Qyrýar qarjy kóziniń tıimdiligi úlken kúdik týǵyzady; ásirese, til oqytý máselelerine mıllıondap bólinip jatqan qarjynyń tıimdiligi asa tómen, bul jóninen áli kúnge monıtorıng jasalǵan emes, árbir memqyzmetshige qansha aqsha bólindi, onyń nátıjesi qandaı degen saýal sol kúıinde qaldy; jalpy bul máselede tıimdi taktıka qarastyrylmaýda. Qyrýar qarjy bólip til oqytý úderisin uıymdastyrǵannan góri, til úırenýshige áldeqaıda tıimdi tildik orta jasaqtaý saıasaty qolǵa alynbaı otyr.

Memlekettik tildi bilý yntalandyrý júıesimen qamtylmaýda, qazaq tilin biletin memlekettik qyzmetshilerge tıisti syıaqymen de qarastyrylmaǵan. Alaıda, qostildi qyzmetshiler óz mindetine qosa isjúrgizimdi qazaqshaǵa aýdarý isin de tegin atqarýda, olardyń eńbegi ádiletti túrde qorǵaýǵa alynbaǵan.

Memlekettik tildegi aqparat óndirisi men óner, bilim jáne ǵylym salasy naqty ári aıyryqsha ekonomıkalyq qoldaýǵa jatpaı otyr. Sonyń kesirinen buqaralyq aqparatpen qamtýdyń 2000 jyldardaǵy ahýaly boıynsha 10 % - y ǵana qazaq tildi aqparat óndirisi bolǵanymen, bul ónimniń jartysynyń ózi orys tiliniń aýdarmalary bolyp tabylady. Sóıtip, qazaqtildi aqparat óndirisi ındýstrııalyq deńgeıdi bylaı qoıǵanda, derbes óndiristik salaǵa aınalmaýda. Al, qazaqtildi kıno, ádebıet jáne basqa gýmanıtarlyq óner sheteldik ekspansııa yqpalynan shyǵa almaı, qursaýda qalyp otyr. Bilim berý men ǵylym salasy eń tómengi qajettilik bolyp tabylatyn qazaq tilinde shyǵatyn ádebıet pen oqýlyqqa zárýlikti bastan keshýde. Atalmysh jáıt bul salalarǵa salyqty tómendetý, tıisti óneraqy tóleý sekildi qarapaıym sharalarmen de kótermelenbeýde.

3.Menedjmenttik kedergi.

Qazaqstandaǵy qazaq tiliniń orny naqty aıqyndalmaǵandyqtan, áli kúnge ony memlekettik til retinde qoldaný men lıngvıstıkalyq nysan retine damytý shatasqan sharalardyń kórinisi bolýda. Bul saladaǵy menedjmenttiń tómendigi qazaq tiliniń damý jáne ený nysany retindegi maqsattardyń naqtylanbaǵanynan týyndap otyr. Sonyń kesirinen, Til komıtetiniń basty baǵyty buldyr, ishki qurylymy tıisti baǵyttar men mindetterge sáıkestendirilmegen. Til komıteti men Tilbilim ınstıtýtynyń arajigi ajyratylmaǵan jáne Til komıtetiniń ózge salalar men vedomostovalarmen qatynas deńgeıi de sheshilmegen. Aıtalyq, Tilbilim ınstıtýty qazaq tilin damytýdy lıngvıstıkalyq ǵylymı turǵydan qolǵa alý úderisinde Til komıteti qandaı deńgeıde qatysýy kerek, ınstıtýtqa joǵarǵy organ retinde me, tapsyrys berýshi me bolmasa seriktes uıym retinde me – beımálim. Al, sol ınstıtýt pen Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń ara jigi qandaı ekeni taǵy beımálim. Osyndaı bala-bajyrdyń kesirinen qazaq tiliniń áli kúnge postındýstrııalyq ǵylymı damý programmasy joq, áli kúnge qazaq tiliniń orfografııalyq, orfoepııalyq, fonetıkalyq jáne transkrıpııalyq, sondaı-aq onomastıkalyq salalar boıynsha tujyrymdar men standarttardyń, programmalardyń joqtyǵynan, bul salalar boıynsha máseleler qordalanyp qaldy. Tilbilim ınstıtýtynyń da bul máseleler boıynsha quzyry men qaýqary, qarajat kózi aıqyndalmaǵan. Al, memlekettik tildiń enýine birden bir múddeli organ bolýǵa tıisti Memlekettik qyzmet agenttiginiń áli kúnge memlekettik qyzmet aıasyndaǵy memlekettik tildiń mártebesin qarastyrmaýy múldem túsiniksiz jáıt. Eń bastysy, munyń bárin retteıtin «Memlekettik til týraly» arnaıy zańnyń bolmaýy atalmysh máseledegi paradokstyq ahýaldy odan ári qozdyrýda.

Joǵarydaǵy atalǵan jáıtterdiń nátıjesinde, memlekettik tildi damytý máselelerin sheshý joǵary deńgeıli menedjmenttik kirisimge (podhod) emes, dıletanttyq sıpattaǵy jáne qolda bar resýrsty Til festıváli sekildi dańǵoı da dańǵaza, tıimsiz sharalarǵa rásýáláýmen shektelýge negizdelip keldi. Turaqty da saýatty monıtorıng pen saraptama joq. Kommerııalyq jáne qoǵamdyq sektorlardaǵy til janashyrlarynyń áleýetin máseleni sheshýge paıdalana alý kórinis tappaǵan. Til departamentterindegi mamandardyń atalmysh sala boıynsha iskerligi men biliktiligin kóterý máselesi sheshilmegen. Oryndy ıdeıa men tıimdi tájirıbeler ortaq iske jumyldyrylmaǵan. Tildi damytý menedjmenti qalyptaspaı otyr; máseleni sheshýge qoǵamdyq uıymdardy tartý sharalary joqtyń qasy. Barlyq is-áreket qoǵamdyq ortanyń nazaryn dúrkin-dúrkin jelbýaz sharalarǵa aýdaryp otyrýǵa ǵana baǵyttalǵan, olar tıimsiz de nátıjesiz jáne júıesiz, ǵylymı sarapsyz ıdeıalarǵa negizdelgen.

4.Lıngvıstıkalyq kedergi.

Qazaq tilin damytý barysy kázirgi kezde lıngvıstıkalyq máselelerdiń sheshimine táýeldi bolyp otyr; ásirese, tildiń orfografııalyq jáne orfoepııalyq, fonetıkalyq jáne transkrıpııalyq, sondaı-aq onomastıkalyq salalar boıynsha tujyrym men standarttyń joqtyǵy, qazaq tiliniń odan ári damýy men qoǵamdyq ortaǵa sińisýin tuıyqqa tireýde. Bul jaǵynan Til komıteti, Tilbilim ınstıtýty jáne basqa da qurylymdardyń memlekettik tildi damytý máseleleri boıynsha irgeli uıymdastyrý jumystary men zerttemelerdi qolǵa alýy júıeli jolǵa qoıylmaı otyr. Atalmysh organdar men mekemelerdiń jumystary óz betterinshe, memlekettik tildi damytýdyń biryńǵaı júıesin qamtymaıdy, sharalary naýqandyq sıpatta, ortaq strategııa dáıektelmegen jáne ol sáıkesinshe mindet retinde tıisti mekemelerge júktelmegen. Sonyń saldarynan qazaq tiliniń lıngvıstıkalyq problemalary jekelegen ǵalymdar men biren-saran til janashyrlary tarapynan jekedara kózqaras retinde ǵana aıtylyp, málimdelip keldi. Ǵylymı konferenııalar men otyrystardyń qararlary men sheshimderi, usynymdary tyńǵylyqty iske aspaýda, olar qazaq tilin damytý men engizýde strategııalyq jáne taktıkalyq jumys josparyn júzege asyratyn júıege aınalmaýda.

Qoǵamdyq kedergi.

Bul kedergi, shyn máninde, tildik ortanyń qanshalyqty ekeninen týyndaıdy. Qoǵamda belgili bir tildik orta qanshalyqty bolsa, tildiń qoldanymy da sonshalyqty degen sóz. Endeshe, tildik ortanyń aýmaǵyn qarastyrý arqyly qoǵamdyq kedergini de anyqtaýǵa bolady.Tildik ortanyń aýmaǵy retinde mynalardy atap ótemiz: memlekettik uıymdar, kommerııalyq qurylymdar jáne qoǵamdyq uıymdar, BAQ. Tildik ortany jasaqtaıtyn tildiń eki túrli sıpaty bar: aýyzeki jáne jazba til, soǵan sáıkes qazaq tiliniń de qoldanym aıasy ár alýan bolýda. Tildiń atalmysh eki sıpatyn qarastyrý arqyly, bul másele boıynsha shynaıy kóriniske kóz jetkizýge bolady.

Memlekettik uıymdar.

Memlekettik tildi aýyzeki qoldaný memlekettik uıymdarda turmystyq deńgeıde, odan qaldy áshekeı retinde qoldaný keń taraǵan; aýyzeki qazaq tili sálemdesýmen, qyzmetshilerdiń ózara jekeleı pikirlesýimen ǵana shekteledi. Resmı otyrystarda jumys tili esebinde emes, sálemdesý, kirissóz ben aqyrsóz retinde, memlekettik tildiń atqarympazdyq úderisi emes, áldebir rámizdik keıpi ǵana qalyptasqan. Memlekettik uıymdarda qazaqtildi azamattardyń bar ekendigine qaramastan, olardy sol tilde sóıleýge ıkemdeý, mindetteý nemese yntalandyrý memlekettik deńgeıde qarastyrylmaǵan. Qazaqsha sóıleýge múddeli azamattardyń sózi aýdarmamen qamtylmaıdy jáne ol resmı ári hattamalyq dástúrge engizilmegen, tehnıkalyq jaǵynan ilespe aýdarma shtattyq kestemen jáne quraldarmen qamtylmaǵan.

Elde úshtildi resmı baǵyt jarııalanǵanyna qaramastan, memlekettik uıymdar birtildi (orystildi) qoǵamnyń ǵana qajetin óteýge baǵyttalǵan. Sonyń nátıjesinde memlekettik qyzmettegi qazaqtildi azamattardyń óz tilin óz qyzmetine qoldanýy barǵan saıyn tómendep, turmystyq deńgeıge quldyraǵan. Sonyń kesirinen memlekettik uıymdarda qazaqsha telesuhbat beretin adamdy tabý asa kúrdeli másele ekendigi basy ashyq. Óıtkeni, qazaqtildi azamattar birtindep orystildige aınalý arqyly óz tilinde oıyn erkin jetkizý qabyletinen ajyraý qarqyn alǵan. Osylaısha, memlekettik uıymdarda orys tilin bilmeıtin adamǵa qyzmet etý múmkin emestigi barǵan saıyn ornyǵyp otyr. Bul ahýal belgili bir monıtorıng pen baqylaýǵa ushyratylmaǵandyqtan, betaldymen ketken.

Jazbasha sala boıynsha shalǵaıdaǵy qazaqtildi eldi mekender men aýdandardan basqasynda óńkeı orys tiliniń aınalymda ekeni daý týǵyzbaıdy. Alaıda, muraǵat úshin jáne keıbir tekserimderge bola isjúrgizimdi qazaqshaǵa aýdarý daǵdyǵa aınalǵan. Bul aýdarmashy ustaý shyǵynyn týyndatyp, qazaqtildi qyzmetshilerge artyq júk bolýda, al aýdarma qaǵazdar muraǵat retinde saqtalatyn quny bolmasa, eshbir resmı jazbalyq qundylyqqa jaramaýda. Sebebi, aýdaryndy isjúrgizimdik aınalymǵa túspeıtin ári isjúrgizimniń úderisin kórsetetin jumystyq qujat bolyp tabylmaıdy. Sóıtip, eldegi isjúrgizim úderisine memlekettik tildiń qatysy meılinshe azaıyp, jumystyq shynaıy muraǵattar negizinen orys tilinde hattalǵan.

«Is qaǵazdaryn memlekettik tilge kóshirý» naýqany ózin ózi aqtamaıtyn shara. Ol memlekettik uıymdardaǵy jazbasha tildik ortanyń orys tilinde qalyptasqandyǵyn, memlekettik tilde jazbasha ortanyń joqtyǵyn kórsetetin aıǵaq bolyp otyr. Tildik ortanyń mańyzyn túsinbegendikten, oǵan qarabaıyr jolmen kirisýden týylǵan turpaıy áreket sebep bolýda. Nátıjesinde bul baǵyttaǵy áreketten eshbir tyńǵylyqty til damýy baıqalmaı otyr. Onyń ústine áli kúnge qandaı qujat qaı tilde jazylatyny, memlekettik qyzmetshi memlekettik tildegi qandaı deńgeıdi meńgerýge mindettiligi aıqyndalmaǵandyqtan, atalmysh istiń bári quzyry men mártebesi beımálim aýdarmashyǵa júktelgen. Sóıtip, memlekettik til resmı jumys tili emes, aýdaryndy túrindegi jansyz muraǵattyń shala ónimine aınalýda.

Memlekettik organdardyń blankalary biryńǵaı orys tilinde basylady, ásirese, qarjy, salyq, quqyq organdary bul kóriniste eshbir qymsynbaıdy. Al, notarıýs sekildi jaýapty mekemelerdi jasaqtaýda memlekettik til talap etilmegendikten, iri qalalarda qazaqtildi is júrgizetin notarıýs tabý múmkindigi az.

Bıliktiń sot, parlament butaqtarynyń resmı tili orys tili bolyp tabylady. Memlekettik tilde sot úderisin jatyq júrgizetin sot tóreshileri tapshy. Qazaqtildi azamattardyń múddesi aýdarma arqyly orys tilinde júrgiziledi. Qazaqtildi depýtattardyń ózderi depýtattyq suraýlaryn atqarý bıliginiń ókilderi úshin orys tilinde málimdeýge daǵdylanǵan jáne qoǵamdy soǵan kóndirgen.

Ishinara jekeleı júrgizilgen testileý qorytyndysyna nazar aýdarsaq: testileýge (2009-2010 jyldardaǵy jaǵdaı, biraq bunyń aıtarlyqtaı ońdy ózgergendigine úlken kúmán bar) jergilikti atqarýshy organdardan 1643 memlekettik qyzmetshiniń 1352-si, ıaǵnı 82,2 % qatysqan testileý qorytyndysy boıynsha - olardyń 33,7%-nyń memlekettik tilde is júrgize alatyny, 35%-nyń paıyzynyń is júrgizýge múmkindigi bary, 20,3%-nyń is júrgize almaıtyndyǵy, 11%-nyń tildi múlde bilmeıtindigi anyqtaldy. Bul - jergilikti deńgeıde, memlekettik tilsiz de memleketti basqarý múmkindiginiń ábden ornyqqan kórinisi.

2005 jylǵy aqparat boıynsha Almaty qalasyndaǵy 66 joǵary oqý ornynda oqıtyn 205 myń 657 stýdenttiń 39%-y ǵana qazaq bólimderinde, 61%-y orys bólimderinde oqyǵan. Odan keıingi statıstıkany kezdestirý qıyn boldy. Bul bilim salasyndaǵy el boıynsha memlekettik tildegi bilim berý jaǵdaıyn kórsetetin ahýal. Bilim berý mekemelerindegi qazaq tilinde bilim men tárbıe alýshylardyń, shyn máninde, aýyzeki jáne jazbasha qazaq tilin meńgerý jaǵdaıy asa tómen. Balalar óz oıyn qazaqsha bildire almaıdy, bul ásirese, qazaqtildi qala balabaqtary men mektepterine tán. Bul máseleni qamtıtyn arnaıy pán joq. Alaıda, orystildi balalar úshin bul «Rýsskaıa rech» nemese «Rodnaıa rech» pánderi arqyly júzege asyp, orystildi balanyń sheshendik jáne oılaý qabyletin arttyrý talaby qolǵa alynǵan. «Ana tili» atalatyn qazaq tiline baýlýǵa tıisti pán bul údeden shyǵa almaýda. Qazaqy bul pán shákirtterdi tek qana qazaqtildi ádebı shyǵarmalarmen tanysýǵa negizdelgen. Munyń bári saıyp kelgende, bilim berý salasyndaǵy standart pen talaptyń bul saladaǵy olqylyǵyn kórsetip otyr.

Memlekettik uıymdar men mekemeler buqara aldynda BAQ arqyly negizinen orys tilinde qatynas jasaıdy, qazaqtildi BAQtar bul jaǵynan memlekettik uıymdardyń aýdarmashysy qyzmetin atqarýda. Tipti, jarııasóz (press-relız) ústirtin, qatemen aýdaryla salady bolmasa kóptegen mekemelerde buqaraǵa arnalǵan qujattar orys tilinde ǵana taratylyp, qazaqtildi baspasóz talaby oryndalmaıdy.

Qoryta kelgende, memlekettik uıymdar memlekettik tildiń aýyzeki jáne jazba salalaryn damytýdy bylaı qoıǵanda, ony qalyptastyratyndaı orta bola almaýda.

Kommerııalyq qurylymdar.

Qazaqstandyq kommerııalyq qurylymdar isterin biryńǵaı orys tilinde júrgizedi. Tipti, qazaqtildi azamattar qurǵan fırmalardyń ózi orystildi qyzmetshini jaldap isjúrgizimdi oryssha júrgizýge májbúr. Al, sheteldik fırmalar aýyzeki til retinde óz tilderin qoldanyp, al isjúrgizimi - biryńǵaı orys tilinde. Munyń bári saıyp kelgende, kommerııalyq qurylymdar men memlekettik sektor arasyndaǵy qatynastyń tek qana orys tilinde birjaqty qamtylǵandyǵyn kórsetedi.

Qazaqstannyń memlekettik tiliniń aıasy úshin aýyzeki turmystyq deńgeıdi aıtpaǵanda, biren-saran qazaqtildi qurylymdardy qospaǵanda, kommerııalyq uıymdardyń ishki ortasyn aıtpaǵanda, olardyń qoǵamdyq ortamen qatynasy boıynsha qazaq tiline arnalǵan orta meılinshe tarylǵan. Olardyń uıymdyq sharalary men merekeleri orys tilinde ne shet tilde ótiledi. Memleketke degen qurmetti aıtpaǵanda, qazaqtildi azamattardyń quqyǵy kózbe kóz taptalyp jatady, ári olardyń bárin orystildi azamattar retinde qabyldaý daǵdyǵa aınalǵan.

Qazaqstandyq kommerııalyq qurylymdar úshin qazaqtildi tutynýshylar quqyǵy basty emes. Mysaly, áli kúnge deıin bankterde tutynýshylarǵa arnalǵan qazaqtildi blanktar joq, olar tutynýshylarǵa orystildi kelisimsharttyń mátinin ǵana usynady, kompıýterleri qazaq qaryptarymen áli kúnge qamtylmaǵan.

Qazaqstanda jarnama men habarlandyrýdyń túpnusqasy men taratý úderisi 100 % -ǵa derlik áýeli orys tilinde júzege asady, qazaq tiline aýdarý ekinshi kezekte ǵana qolǵa alynady. Osydan kelip, qazaqtildi jarnama jasaýshy kásipkerlik te atymen joq. Almaty qalalyq Tilderdi damytý basqarmasynyń 2009 jylǵy málimetinshe, Almaty qalasyndaǵy 200-den astam jarnama agenttikteriniń bir de biri qazaq tilinde jarnama jasamaıdy. Sóıtip, jarnama berýshiler qazaqtildi tutynýshylar múddesin eskergendikten emes, til saıasatynda týýy múmkin daýdan qashqaqtaǵannan amalsyz túrde orystildi jarnamany ústirt qazaqshalaýmen shekteledi. Al, saýda oryndaryndaǵy ımporttalatyn ónimderdiń 10%-y ǵana qazaqsha japsyrmalar (etıketka) men nusqamalardy (ınstrýkııa) qamtıdy, qalǵany orys tilinde ne basqa shet tilderde.

Qoǵamdyq uıymdar.

Qazaqstandaǵy qoǵamdyq sektor tek qana orys tilinde kún kórýde. Qoǵamdyq uıymdardy qarjymen qamtıtyn, tapsyrys jasaıtyn donorlyq jáne halyqaralyq uıymdardyń barlyǵy derlik tek qana orys jáne aǵylshyn tilderinde qatynas jasaıdy. Ishinara keıbireýi ǵana konkýrstardy qazaqsha habarlaǵany bolmasa, negizgi sharalardyń barlyǵy derlik oryssha ótedi, qazaqtildi tilmash tartylmaıdy. Bul jáıt qoǵamdyq sektormen qatynas jasaýǵa tıisti memlekettik organdar tarapynan baqylaýǵa alynbaıdy. Nátıjesinde elde qazaqtildi azamattardyń belsenimi enjar, qoǵamdyq-saıası jáne áleýmettik sharalar men naýqandardan tys, azamattyq quqyqtaryn talap etý múmkindigi tómen, qoǵamdyq-áleýmettik aqparatpen qamtý joqtyń qasy. Qoǵamdyq úderisten tildik orta arqyly shettetilgen qazaqtildi azamattar óz turǵysyn talap etetindeı qoǵam múshesi bolyp qalyptaspaýda.

Uzaq jyldar boıy qoǵamdyq kelisim ıdeologııasy júrgizilgen Qazaqstanda qazaq emes etnostardyń qazaq tilin meńgerýine qazaqstandyq orystardyń deńgeıimen kóz jetkizýge bolady. Jekelegen zertteýler boıynsha, olardyń 0,7%-y ǵana úılerinde qazaqsha sóılesedi, 1%-y eki tilde qatynasady. Orystardyń orys tilin bilmeıtini joq, biraq olardyń qazaqsha biletini 2% ǵana. Bul jaǵdaı qazaq tiliniń qoǵamdyq kelisim faktory retinde qalyptaspaı otyrǵandyǵyn kórsetedi.

Buqaralyq aqparat quraldary.

Eldegi qoǵamdyq málimet kózine qaraǵanda, (bul sala boıynsha resmı málimet nemese ǵylymı zertteme joq) BAQ óndirisiniń qazaqshasy 10%-dan aspaıdy, qalǵany orys tilindegi ónimder bolyp tabylady da, olar qazaqshaǵa aýdarylyp beriledi. Bul ahýal qazaqtildi BAQ-tardyń deńgeıi qanshalyqty ekenin kórsetedi. Qazaqtildi BAQtar kúrdeli kiriptarlyqty bastan keshýde, ony bylaısha atap ótýge bolady:

qarajattyq kiriptarlyq; eldegi jarnamanyń asa kóp mólsheri orys tilinde berilip, keıbireýi ǵana áýpirimmen qazaqshaǵa amalsyz aýdarylady, soǵan sáıkes qazaqtildi BAQtarda jarnamadan tabys tabý asa tómen; olardyń 90%-y memlekettik bıýdjetke táýeldi;
saıası-ıdeologııalyq kiriptarlyq; qazaqtildi jýrnalısterdi mamandyqqa daıarlaıtyn oqý oryndarynyń kópshiligi qazirgi zamanǵy jýrnalıstıkany meńgermegen, keńestik dıdaktıkadan arylmaǵan, totalıtarlyq sanadaǵy nasıhatshylyqtan ada emes;
biliktilik kiriptarlyq; qazaq jýrnalısteri eski ádistemelik oqý júıesimen, praktıkany meńgermegen kúıi dıplom alyp shyǵýda, olar ózderiniń qoǵamdyq mıssııasyn kúnkórispen ǵana shekteýde, al orystildi jýrnalıster qomaqty tabys tabýda.

Qazaqstandaǵy orystildi BAQ nysandary damyǵan ındýstrııalyq sıpatqa ıe, al qazaqtildi BAQ nysandary ylǵı da damý jolyndaǵy sıpatta. Saıyp kelgende, Qazaqstandaǵy qazaqtildi BAQtardyń bostandyǵy jónindegi áńgimeden góri, qazaqtildi BAQtardy qutqarý máselesi paıda bolyp otyr.

Tehnıkalyq kedergi.

Qazaq tiliniń zamandyq tehnıkalarǵa sińispeýi de basty kederginiń biri bolýda. Bul, ásirese, elektrondyq tehnıkalyq salaǵa tán jáıt. Qazaqstanǵa ımporttalatyn barlyq turmystyq jáne uıymdyq tehnıkalardyń barlyǵy derlik memlekettik tilge sáıkestiligi qarastyrylmastan, tutynymǵa túsýde. Nátıjesinde eldegi mıllıondaǵan uıaly baılanys tutynýshylary qazaq tilindegi aqparattan tys qalyp keledi. Tıisti organdar, eń bolmasa, qazaq tiliniń latyndyq volotıýk (2010 jyldarǵa deıin ahýal osylaı, beıresmı, azamattyq qoldanysqa arnalǵan ýaqytsha álipbı) nusqasyn da bekitý jóninde másele qoımaýda.

Qazaq tiliniń elektrondyq keńistikti meńgerý máselesi kúrdeli kúıde qalyp otyr. Eldegi elektrondyq saıttar men portaldar biryńǵaı orys tilinde damýda, al memlekettiń qamqorlyǵynsyz nyǵaıý múmkindigi joq qazaqtildi elektrondyq keńistikti ıgerý salasy endi ǵana qolǵa alynýda. Memlekettik organdardyń barlyǵy derlik elektrondyq aqparattaryn tek qana orys tilinde tyńǵylyqty taratýda, al qazaqtildi aqparat ónimderi júrdim-bardym deńgeıde. Naqty da júıeli túrde qazaq tilin elektrondaý saıasaty áli qolǵa alynbaýda.

III. Qazaq tiliniń ádebıettik sıpatyn damytý jolyndaǵy usynym

Qazaq tiline tán toqyraý jaǵdaıy qalyptasqan ahýal, ony túzetýge baǵyttalǵan tótenshe sharalar qabyldaýdy qajet etedi. Sharalardyń tez arada qabyldanýyn kózdeı otyryp, quzyrly memlekettik organdarǵa qoǵamdyq orta tarapynan tómendegideı usynymdar usynylady.

Qazaq tiliniń ádebıettik normasyn nyǵaıtý jónindegi memlekettik baǵdarlama qabyldansyn. Bul baǵdarlama myna baǵyttar boıynsha monıtorıng jasaýǵa, zertteý jumystaryn jáne sáıkes jobalardy júzege asyrýǵa baǵyttalǵany jón:

tildiń óńdelimi;
til qaǵıdasynyń qalpy;
tildiń turlamy;
til stıliniń salalanýy;
tildiń ámbebaptyǵy;
tildiń qoǵamǵa ortaq mindettiligi;
tildiń aýyzeki jáne jazbalyq úlgilerin damytý.

Qazaq tiliniń ádebıettik normasyn nyǵaıtý maqsatyn júzege asyrý jolynda Tilbilim ınstıtýtynyń negizinde «Memtil» holdıngi qurylsyn. Bul holdıngke atalǵan baǵdarlamany júzege asyrý mindettelsin.
«Memtil» holdınginiń quramynda qazaqtildi termındi damytýdy qolǵa alatyn Termınologııalyq zerthana ashylsyn. Bul zerthana ǵylymnyń jáne ómirdiń barlyq salasy boıynsha termınderdi retteý men jasaqtaý jumystaryn qolǵa alsyn.
«Memtil» holdınginiń quramynda onomastıka máselelerin sheshýmen aınalysatyn qurylym bolýy kerek. Onyń kartografııa máselelerine tikeleı yqpaly bolarlyq quzyrynyń da bolǵany jón.
Árbir ýnıversıtet janynda Termınologııalyq ǵylymı keńes qurylyp, olar Termınologııalyq zerthanamen tyǵyz qatynasta jumys isteýi kerek.
Elektrondyq keńistikte qazaq tilin damytý maqsatynda «Anatil» portaly qolǵa alynǵany abzal. Bul portal qazaq tili boıynsha qoǵamnyń suranysyna sáıkes túrli lıngvıstıkalyq qyzmet kórsetýmen aınalysqany jón.
«Memtil» MH quramynda áleýmettik lıngvıstıka salasyn qamtıtyn qurylym jasaqtalýy kerek, ol tildi damytý jolynda zańdama, áleýmettik zertteý, monıtorıng, sondaı-aq, tildik ortany damytý máseleleri sekildi mańyzdy baǵyttardy qolǵa alýǵa áleýeti bolýy tıis.
«Memtil» MH quramyna, sondaı-aq, qazaq tili boıynsha testileý úderisin qamtıtyn qurylymnyń da engeni maqul.

IV. Qazaq tilin memlekettik mártebege sáıkestendirý jolyndaǵy usynym

Qazaq tilin memlekettik mártebege sáıkestendirý boıynsha Konstıtýııanyń 7-babynyń 2-taraýy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde memlekettik tilmen qajetti jaǵdaıda teń qoldanylýy múmkin.» túrinde ózgertilip bolmasa «Memlekettik til týraly» arnaıy zań qabyldanǵany jón.
Zańdama talabyn júzege asyrý úshin «Qazaq tilin memlekettik mártebege sáıkestendirý» jónindegi memlekettik baǵdarlama óz aldyna bekitilgeni maqul. Bul qazaq tilin memlekettik uıymdar men mekemelerdiń barlyq jumys úderisi men olardyń kommerııalyq qurylymdarmen, qoǵamdyq uıymdarmen jáne Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ózge de sheteldik alýan uıymdarmen qatynas quraly retinde qalyptastyryp, nyǵaıtýyn júzege asyrýdaǵy basty qujat bolýy kerek.
Baǵdarlamany júzege asyratyn Ýákildik organ tigińki baǵynystaǵy barlyq jergilikti memlekettik tildi damytý basqarmalaryn quramyna engizgen Til komıteti tikeleı úkimetke nemese Prezıdent apparatyna qarasty Ishki saıasat departamentine qaraýy kerek.
Memlekettik tildi damytý men eldegi ózge dıasporalar tilin qorǵaý máselesi Ishki saıasattyń ajyramas bóligi bolyp tabylýy qajet. Qazaq tiliniń kázirgi jaǵdaıy eń aldymen orys tiliniń deńgeıimen teńestirilýi alǵashqy maqsat etip qoıylýy kerek. Bul saıasattyń negizi qalyptasqan birtildilikti (orystildilikti) ózara kirigińki qostildilikpen aýystyrýdy qamtýy qajet. Ózara kirigińki qostildilik - qazaqtildi qyzmetshige keminde orys tiliniń aýyzeki tómengi deńgeıin uǵý, al, orystildi qyzmetshige keminde qazaq tiliniń aýyzeki tómengi deńgeıin uǵýdy mindetteý arqyly ekijaqty biryńǵaı tildik túsinistikke jetkizetin eń tómengi satylyq shart. Bul - memlekettik tildi memlekettik dálizge engizýdegi alǵyshart bolyp tabylady.
Memlekettik dálizdegi tarylǵan qazaq tili úshin tildik orta, qazaqtildi qyzmetshiniń quqyǵynyń buzylý aıǵaǵy retinde moıyndalyp qoımaı, memlekettik rámizdiń biri sanalatyn memlekettik tildiń mártebesiniń aıaqqa basylýy retinde tanylýy kerek. Sondyqtan da árbir otyrys, jınalys pen forýmdar memlekettik tilsiz ótýin zańdy buzý retinde tanylatyndaı, zańdamalyq ózgerimder men tolyqtyrymdar qabyldanýy tıis.
Memlekettik tildi damytý belgili bir dárejede qoǵamdyq qundylyqqa aınalýy kerek. Ol úshin qazaq tiline degen janashyrlyq qoǵamdyq taraptan týylatyndaı sharalar uıymdastyrylyp, qoǵamdyq jobalardyń atqarylýy memleket pen kommerııalyq taraptan qoldaýǵa ıe bolýy qajet.
Árbir memlekettik, kommerııalyq, qoǵamdyq uıymdardyń memlekettik tildegi aqparat óndirý qabyleti baqylanatyndaı sharalar jasalýy kerek.
BAQ-tardaǵy qazaqtildi ónimge degen talap aıqyn da joǵary bolatyndaı kórsetkiler (ındıkatorlar) belgilenýi kerek jáne sol boıynsha turaqty monıtorıng jasalýy tıis.
Árbir joǵarǵy oqý ornynyń qazaqtildi ónim óndirý qabyleti ondaǵy oqytýshylar ázirlegen oqýlyqtar men ádebıetterdiń sany men sapasy arqyly ólshengeni maqul. Al, ár mekteptegi oqýshynyń qazaq tilin meńgergendigi sol tildegi aýyzeki oı bildirý deńgeıi men jazý qabyletimen tekserilgeni jón.