"QazAtomÓnerkásip" kompanııasynyń burynǵy prezıdenti, belgili krızıs-menedjer Muhtar Jákishev "Baıtasov LIVE" Youtube kanalyna qańtar tragedııasy týraly keń kólemdi suhbat berdi, dep habarlaıdy "Adyrna" ulttyq portaly Inbusiness.kz-ke silteme jasap.
"Qańtar tragedııasy halyqtyń arasyna jik salyp ketti"
Suhbat berýshi áleýmettik jeli arqyly kópshilikten kelip túsken saýaldarǵa jaýap bere otyryp, búgingi bılikpen ekonomıkany reformalaý baǵytynda jumys isteý úshin qandaı shart qoıatynyn aıtty.
"Eger sizge Úkimette kez kelgen pozıııada jumys isteýdi usynsa, kelisesiz be?", - dep surady Armanjan Baıtasov.
"Tek bir jaǵdaıda ǵana. Eger meniń qyzmetim shynymen de reformalarǵa jol ashatyn bolsa, baramyn. Al eger halyq senim artatyn adamnyń sımvoly retinde jurtty tynyshtandyrý úshin shaqyrsa, tek osyndaı motıvpen usynsa, "joq" dep aıtamyn. Úzildi-kesildi kelispeımin. Meniń qolymda bilim men repýtaııam ǵana bar. Sol bilimim men repýtaııamdy jumys júrip jatqandaı eles týǵyzýǵa nemese qyzmet úshin jumsaǵym kelmeıdi. Meni qyzmet te, laýazym da qyzyqtyrmaıdy. Eshqashan qyzyqtyrǵan emes. Qazirgi jaǵdaıda tipten qyzyqty emes. Eger meniń qyzmetke barýym eldiń paıdasyna qyzmet etse, jyldam reformaǵa ákeletin bolsa, ıá, men daıynmyn. Al munyń bári qur sóz ǵana bolyp shyqsa, eshqandaı jaǵdaıda kelispeımin. Oǵan ýaqyt shyǵyndaǵym kelmeıdi", - dedi Muhtar Jákishev.
Sondaı-aq, ol elde jaǵdaı ýshyqqan kezde óziniń koronavırýspen ekinshi ret aýyryp jatqanyn, qarapaıym halyqtyń zardap shekkenin kórgende qatty qınalǵanyn aıtty.
"Bul oqıǵalarmen baılanysty taǵy bir orasan problema bar. Ol – qoǵamnyń ydyraýy. Osy oqıǵalardan keıin biz bilimi barlar men bilim joqtar dep, qalalyq, aýyldyq, qala mańyndaǵylar dep, margnıaldar men baqýattylar dep bólinetin boldyq. Quqyq qorǵaýshylar bir jaqta, ereýilshiler bir jaqta, beıbit turǵyndar bir jaqta qaldy. Elde qandaı da bir reforma júrgizý úshin qoǵamnyń toptasýy kerek dep oılaımyn", - degen kásipker kezinde "QazAtomÓnerkásipte" osyǵan uqsas oqıǵa bolǵanyn eske aldy.
"Margınal" dep júrgenderińiz Marstan túsken joq
"Tipti ony áleýmettik eksperıment dep qaraýǵa da bolady. 2007 jyldyń jazy bolatyn. Men Eýropa elderiniń birinde issaparda júrgenmin. Tańǵy saǵatta tórtterdiń kezinde qońyraý tústi. Eldegi áriptesterim eken.
"Muhtar Aqynuly, problemaǵa tap boldyq" dedi. Ne bolǵanyn suradym. Biz Qyzylorda oblysynda japondyqtarmen birge kenish salyp jatqanbyz. Ken ornyna jaqyn jerdegi Baıkenje degen eldi mekenniń turǵyndary túnde qurylys alańyna kelip, toptasyp tóbeles jasaǵan.
"Vagondardy órtep, qurylystardy qıratyp ketti. Sondyqtan qazir aýyldyń ishinde júrmiz, polıııa shaqyrdyq. Tóbeleske qatysqandardyń bári ustaldy. Endi solardyń ústinen shara qoldanbaqshymyz", - dep menen nusqaý surady.
Turǵyndardyń talaby qandaı dep surap edim, margınal toptar iship alyp, buzyqtyq jasaǵan dep túsindire bastady. Jergilikti mılıııanyń bastyǵymen de sóılestim.
"Muhtar Aqynuly, bul Baıkenje aýylynyń jastary shetinen sportshy. Búkil Qyzylorda oblysyna krımmınaldyq kúsh joldap otyrǵan aýyl bul. Mundaı margınal aýylǵa qazir qatań shara qoldanbasańyz, keleshekte únemi osyndaı shabýylǵa tap kelesizder. Onyń ústine bul kásiporyndy japonııalyqtarmen birlesip salyp jatyrsyzdar. Ýrannyń qaýip táýekeli jáne bar", - dep keńes berdi.
Men sondaǵy áriptesterimniń de oıyn suradym.
"Biz aýyldyń ózinde halyq sotyn ótkizbekshimiz. Tóbeleske qatysqandardy halyqtyń aldynda zańdaǵy eń úlken merzimge sottaǵymyz keledi. Sol arqyly margınal toptardy jermen-jeksen eteıik. Bálkim sonda aýyldyń basqa turǵyndary keıin bizdiń nysandardy qıratpas buryn 100 ret oılanatyn shyǵar", - dedi.
Men olarǵa bylaı dep jaýap berdim.
"Eger jazalaǵaly jatqandaryńyz Marstan kelgen bolsa, men sizdermen keliser edim. Biraq bul Marstyń turǵyndary emes qoı. Bular sizderdiń otandastaryńyz. Túptep kelgende osy kenishti de solar úshin salyp jatyrmyz. Biz ulttyq kompanııamyz. Ne salsaq ta, ózimiz úshin emes, halyq úshin salamyz. Muny túsine almasańyzdar, bul olardyń emes, bizdiń kemshiligimiz. Eki saǵattan keıin máseleni sheshýdiń basqa jolyn usynyńyzdar. Sol usynystyń qorytyndysy boıynsha durys áriptestermen jumys istep júgenime kóz jetkizetin bolaıyn", - dep talap qoıdym.
Tańǵy saǵat 6.00-de oıanyp, ózim habarlastym.
"Biz aqsaqaldardy jınadyq. Olar bizge jastardyń keleshekte mundaı bassyzdyqqa barmaıtynyna kepildik berip otyr. Esesine biz álgi sportshy jastardyń bir bóligin arnaıy daıyndyqtan ótkizip, "QazAtomÓnerkásiptiń" kúzet qyzmetine jumysqa alatyn boldyq. Kenishte qurylys salyp jatqan kompanııalardy biliktilikti talap etpeıtin qara jumysqa osy aýyldyń jastaryn birinshi kezekte alýǵa mindettedik. Halyq arasynda saýalnama júrgizdik. Bizdiń kásiporynda jumys istegisi keletinderdi tehnıkalyq ýchılıemizde oqytyp, dala mamandary retinde jumysqa alýǵa kelistik. Mektep múlde eskirgen eken. Jańa mektep salatyn bolyp ýaǵdalastyq. Aýyzsý sapasy tómen eken, jańa uńǵyma qazyp, sýyn tazartamyz. Jastary sportshy bolǵanymen sport alańy eskiripti, ony da jańadan salyp, qajetti jattyýǵa quraldaryn ákeletin boldyq. Al bapkerlerdi aýyldaǵy kánigi sportshylardan jasaqtaımyz", - degen usynys aıtty.
Keıin biz oǵan balabaqsha salý josparyn qostyq. Óıtkeni aýyldyń óskeleń býyny jaqsy bilim alyp shyǵýy qajet edi. Olarǵa biz joǵary tehnıkalyq bilim berip, ınjener retinde jumysqa alýymyz kerek edi. Búgin jastary dala mamany bolyp jumys istese, olardyń inileri men balalary ınjener bolýy kerek degen maqsat qoıdyq. Qysqasy, men áriptesterimniń usynysyn maquldadym. Qur sóz bolyp ketpes úshin jýyqta sondaǵy adamdarǵa habarlasyp, anyqtadym. Sol kezde oılastyrǵan jospardyń bári istelgen eken.
2009 jyldyń aqpanynda, meni qamaýǵa alardan birneshe aı buryn ǵana álgi japonııalyqtarmen birlesken kásiporyndy ashtyq. Sol kezde Toshiba kompanııasynyń prezıdenti Ishıdo myrza bir qyzyq oı aıtty.
"Jákishev myrza, japon jumyskeri men qazaq jumyskeri bir-birine óte uqsas eken. Osy jerde bir oqıǵaǵa kýá boldym. Mashına ótkende dóńgeleginen ehtyń qabyrǵasyna batpaq shashyrap ketti. Al sol jerden ótip bara jatqan jumysshy súrtkish ákep, shashyraǵan batpaqty súrtip ketirdi. Eýropanyń eshbir elinde, Amerıkada da ondaıdy kórgen joqpyn. Amerıkalyq jumysshy da, eýropalyq jumysshy da kelisimshartta jazylǵan mindetinen basqa jumys istemeıdi. Japondar ǵana sondaımyz dep júrgem. Búgin qazaqtar da sondaı ekenine kóz jetkizdim. Bul qazaq jumysshysy da, japon jumysshysy da ózi eńbek etip júrgen kásiporynǵa týǵan úıindeı qaraıdy degen sóz", - dedi.
Álgi japondardy tańǵaldyrǵan jumysshy Baıkenje aýylynyń turǵyny bolyp shyqty. Eki jyl buryn bul adamǵa "qylmystan basqa eshteńege zaýqy joq margınal" degen baǵa berilgen edi. Men áriptesterime qarap "Toshiba prezıdentiniń aıtqany unady ma" dep suradym, "Iá" dedi. "Al sol sózdi aıtqyzǵan jumysshyny kezinde sizder jermen jeksen etpekshi bolyp edińizder ǵoı", - dedim.
Osylaısha biz bolashaǵyn joqqa shyǵarmaq bolǵan, ózgerý múmkindiginen aıyrmaq bolǵan adam kásiporynnyń abyroıyn asyrdy.
Men muny nege aıtyp otyrmyn. Qańtardaǵy oqıǵadan keıin áleýmettik jelide margınal toptardyń kóbeıgeni týraly aıtýshylar qaptap ketti. Biz muny qazir sheshilmeıtin másele sııaqty kórip otyrmyz. Olardyń bolashaǵyna qara qulyp qoıyp, ózgere almaıtyndaı etip sıpattap jatyrmyz. Baıkenje aýylynyń mysaly adamǵa bolashaqty, damý múmkindigin nusqasa, margınaldyń maqtanyshqa aınalatynyn kórsetedi. Baıkenjedegi oqıǵa bıyl qańtardyń basynda bolǵan oqıǵamen óte uqsas. Jalǵyz aıyrmashylyǵy – ol aýylda bul jolǵydaı beıbit sherýshiler bolmaǵan edi. Tóbeleske qatysqandardyń bári qazirgi rıtorıkamen aıtsaq, "terorrıster, "maroderler" edi. Biraq biz olarǵa múmkindik berdik. Al olar berilgen múmkindikti tańǵaldyryp aqtady".
"Alpaýyt kompanııalardyń akııasyn teńdeı taratý popýlıstik emes"
Suhbat barysynda Muhtar Jákishev Qazaqstannyń qazba baılyǵynyń arqasynda aýqymdy kapıtal ustap otyrǵan ulttyq kompanııalar men qorlardyń akııasyn 19 mln halyqqa teńdeı úlestirip berý bastamasy eshqandaı popýlızm emes degen pikir aıtty. Bul kerisinshe halyqtyń bırjaǵa kelýine, el ekonomıkasyn túzip otyrǵan kompanııalardyń jumysyna, qabyldanǵan sheshimderge sergek qarap, áser etýge jol ashatyn kórinedi.
Qańtar tragedııasynyń trıggeri bolǵan suıytylǵan gazdyń ishki naryqqa jetkiliksiz bola bastaǵany týraly ýájdiń de negizsiz ekeni aıtyldy. Oǵan Muhtar Jákishev Energetıka mınıstriniń orynbasary retinde 4 aı jumys istegen kezde kóz jetkizgen.
"Munaı munaralarynan jalyn bop ushyp jatqan ilespe gazdyń bárin munaı óndirip otyrǵan kompanııalar bosqa jaqpaı, qaıta óńdegen bolsa, sovet zamanynan qalǵan eski zaýyttarǵa arqap súıep otyra bermeı jańa zaýyttar salynǵan bolsa, búgingi qasiret bolmaýy da múmkin edi", - dedi ekonomıst.
"Adyrna" ulttyq portaly
