Şyt köilek

Bızdıŋ auylda, auyl bolǧanda kädımgı Qaratereŋde menıŋ Zeineş degen qu tıldı aǧam aitqyştyǧymen belgılı-tın. Bırge oqyǧan Ädıl degen dosy Jıbek degen qyzǧa üilengende sol aǧamnyŋ: «Bız mektep bıtıre sala «şytqa» ūrynyp edık, sen jürıp-jürıp, aqyry «jıbegın» aldyŋ ǧoi», – degenı bar edı. Bügıngı äŋgımemız de osy şyttyŋ töŋıregınen ūzamaidy... Jalpy, şyt köilektı öleŋıne qosqan qazaqtyŋ ekı myqty aqynyn bılemız. Olar – Jūmeken Näjımedenov pen Abzal Böken. Mümkın būl taqyrypty terbetken olardan basqa da şaiyrlar bar şyǧar. Jyrlasa jyrlaǧan bolar. Sebebı, auyl-eldegı şyt köilek kigen (bügıngıdei «aq köilek kigen, kök köilek kigen» emes) sämbı taldai boijetkender aldymen solardyŋ közıne tüspei me? Bızdı bır qaibır şekesı qyzǧan şyt köilektanuşy deisız, bıreu-mıreu baiqausyzda nazarymyzdan qaǧys qalyp jatsa, renji körmesın. Aldyn-ala ǧafu ötınemız. Ärkımnıŋ öz tanymyndaǧy şyt köilegı bar. Sonymen, Jūmekennıŋ şyt köilegı... Senı salǧannan kürdelı pälsapalyq iırımge bastai jöneletın tanymy tereŋ şaiyrdyŋ ädepkıde şyt köilektı qai tūrǧydan därıptep otyrǧanyn aŋǧara almai qinalasyŋ. Sälden soŋ jaqsy men jamannyŋ, ozyq pen tozyqtyŋ, eskı men jaŋanyŋ, dästür men jaŋaşyldyqtyŋ, ötken men bügınnıŋ arasyn salmaqtap, şyt köilektı sonyŋ bezbendeu mysaly retınde körsetıp otyrǧanyn topşylaisyŋ. Bıraq ol şytty bırese şyrqau biıkke şyǧarady, bırese, külkılı kekesınnıŋ nysanasyna ainaldyrady. Şyt köilektı betke ūstai otyryp, qoǧamnyŋ qoiasyn aqtaruǧa tyrysady, būzylǧan tepe-teŋdıktı, äleumettık teŋsızdıktı äigıleidı. Jıbek – jūqa, Mauyt – qalyŋ, maidandy bastap tūrǧan ala şyttar qaida älgı?! Şūǧa, maqpal, bastondarǧa aiyp taq, Sörelerge şyt-şypyrdy jaiyp baq! Gastrit pe? Qasqyr-it pe? Bärı osy – Bözden köilek kimegennıŋ bälesı. Jūmeken tanymyndaǧy şyt degenımız – tez oŋatyn äsıreqyzyl dünie («Sonyŋ bärı şyt köilekke ūqsaidy: Bır terleseŋ tüsetūǧyn sylynyp!»), tym tūrpaiy talǧampazdyq («O, şyt-talǧam! Tas bezedık, jyr syzdyq – Modaǧa er dep zorlap jürgen kım sızdı?! Öŋmendı atty ömırdegı qūnsyzdyq»), jılıgı tatymaityn arzandyq («Şytqa ainalyp köp än-küiıŋ, tırlıgıŋ, Jaimanyŋ bar betın bermei jür bügın»). Dei tūrǧanmen, Jūmeken aqyn sodan keiın ǧana jan düniesımen aşyla tüsedı («Şytqa men de qarsy emespın, bar şynym: Önerdegı arzandyqqa qarsymyn»), baǧyt-baǧdaryn da naqtylaidy («Qūnsyzdyqqa qarsy aşamyn qan-maidan, Marjan-terdı monşaqtatyp maŋdaidan»). Dälırek aitqanda, Jūmeken şyt köilektı jyrlaǧan joq, şyt-ölşemdı ǧana tılıne tiek ettı. «Şyt qoǧam jaŋa beleske şyǧa ala ma, joq pa, şyqqan künde de aldaǧy kezeŋde qai tūrǧydan körınıs tappaq?» degen sūraqtyŋ sorabyna salǧan syŋaily. Sondyqtan ol jaqsysy men jasyǧy arpalysyp jatatyn şyt qoǧamnyŋ pendelerıne bylaişa jar saldy: Ei, şytqūmar! Qane, alyp qal, alyp qal, Şyt-jyrlardy qara baqyr-şabyttan! Al men şytqa qaramaimyn – jaraidy, bıraq men de modaǧa erıp qaraimyn Qara barqyt şapanymen Abaidyŋ... Sodan soŋ bızdıŋ däuırımızde taǧy bır şyt köilek kölbeŋ-kölbeŋ etıp, qara öleŋnıŋ arqauyna ainaldy. Janry jaǧynan ballada deuge keledı. Avtory – Abzal Böken. Aqtoǧaidyŋ aqyny. Jalpy, ol kezde elde tūratyn şaiyrlardy, äsırese Jezqazǧan jaqtaǧy Aqtoǧai men Ūlytaudyŋ aqyndaryn köp oqityn edık. Serıppedei şiryǧyp tūratyn Serık Aqsūŋqarūlyn («Sereŋ etıp jatty jerde segız qol, Segız basty segız jylan siiaqty»), jyrymen jūrtty jūbatatyn Jürsın Ermandy («Men ertegı aitatūǧyn bolamyn, Köp jasaityn keiuanalar jaiynda»), lirikasy monşaqtai körkem, är sözınen estettıgı baiqalatyn Abzal Bökendı («Joǧaltyp alǧandaimyn özımdı men, Sekıldı özgenıkı sözım kıleŋ») öleŋ örısındegı öz dauystary arqyly tüstep tanyŋqyrap qalǧan kezımız-dı.

Bıraq şynymyzdy aitaiyq, talaidyŋ talantyn qozǧap, şabytyn qozdyrǧan «Şyt köilektıŋ» Abzaldyŋ öleŋı ekenın ädepkıde bılgenımız joq. Nu, jaraidy, şyt köilek, jaqsy öleŋ, jaqsy oqylady. Sezımıŋdı selt etkızedı, qyzdardy bır dürlıktıruge molynan jarap jatyr. Jetpei me sonyŋ özı?! Al avtory keiın tabylar deisıŋ, tıptı tabylmasa da neǧylar deisıŋ dep tötesınen tarta beresıŋ.

Söitıp, ataqty «Şyt köilek» bızdıŋ däuırımızdegı KazGUgradqa Abzalsyz özı keldı. «İeŋ qaida, Aqbozat?», – dep Tölegendı joqtaǧan Qyz Jıbek sekıldı Abzal aǧamdy şam alyp ızdegen ne bır bozbala, ne bır boijetken bolǧan joq. Öleŋ oqyp, qyzdardyŋ yqylasyn ielenıp, qara şaiyn ışkende päledeimız, al endı osy jūrt jappai jattaǧan jyrdyŋ iesı qaida degendı eşqaisymyz da qaperge ala qoimappyz. Al sol tūsta avtory belgısız «Şyt köilek» qyz-qyrqynnyŋ aldynda jaqsylap bır jūlqynyp alyp, ekılenıp öleŋ oqyǧan talai jıgıtke dürkın-dürkın «dividend» äkelıp jatty. «Şyt köilektı» aldymen jattap, qazaq ruhaniiatyna eŋ köp taratqan jäne barynşa nasihattaǧan oily oqyrman – bızdıŋ Şerubai dosymyz. İä, bügıngı aibarly akademik, parasatty professor, ǧibratty ǧalym, tūǧyrly tılşı, tegeurındı terminolog Şerubai Qūrmanbaiūly. Bız bılgende, Şerudıŋ elden asqan ekı önerı bar-dy. Bırınşı önerı – kez-kelgen bidıŋ tübın tüsıredı. Ortaǧa Şerubai şiryǧyp şyǧa kelgende bırden şettei bastaǧanyŋdy özıŋ de aŋǧarmai qalasyŋ. Ekınşı önerı – öleŋdı jaqsy oqidy. Keiınırekte oqu oryndarynda öleŋdı mänerlep ärı körkemdep oqu ädıstemesınen därıs berıp te jürdı-au deimın.

Seksenınşı jyldardyŋ orta şenınde KazGU-ge tüsken Şerubaidyŋ jataqhanasyna bır künı Qaraǧandy jaqtan äldebır jıgıt keledı. Özınıŋ akterlık önerge edäuır qatysy bar eken. Sol jıgıt bır keşte «Şyt köilek» degen öleŋ oqidy. Jataqhananyŋ serılerı men perılerı, bozbalalary men boijetkenderı jappai ūiyp tyŋdaidy. Būl öleŋdı qatty ūnatqan Şerubai älgınıŋ qyr soŋynan qalmai jürıp, dereu jazyp alady. Al endı sodan oqy...

Sol sol-aq eken, «Maiakovskii bastaldy!» dep Aseev aitqandai, KazGU-dıŋ qalaşyǧynda Şerubaidyŋ «Şyt köilek» däuırı bastaldy. Ol juyq arada toqtamady. Sol oqyǧannan mol oqydy. «Şyt köilektı» alǧaş jattaǧanda ol jalaŋaiaq ärı jalaŋtös student edı. «Şyt köilektı» körkemdep oqi jürıp, aspirant boldy, kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiialaryn qorǧady, dürdei dosent, pärmendı professor, azuly akademik atandy. Sonda da sol «Şyt köilektı» qarapaiymdylyqtyŋ simvoly retınde älı künge deiın aŋyratyp oqyp keledı. Armanyŋyz bar ma, Abzal aǧa! Al endı bar ǧoi, Şerubaidyŋ būl öleŋdı oqyǧany keremet! «Aqyn üşın öleŋ özıŋ, än özıŋ, Aqyn üşın sūlulyqtyŋ pänı özıŋ. Äsem eken üstıŋdegı köilegıŋ, Köilegıŋnen äsemdeusıŋ jäne özıŋ», – dep salǧannan şaryqtata jönelgende, maŋaiyndaǧy jūrt sıltıdei tynady. Şymyr şumaqtardan när alyp, şamyrqanǧan Şeru obrazǧa kırgende anau-mynau akterıŋ jolda qalady. Ol «Şyt köilektı» jan-tänımen berılıp oqidy. Ardaqty Abzal aǧam menı keşırer, tıptı ol kısınıŋ özı de däl bızdıŋ dosymyz sekıldı jandyryp jıbere almaidy-au... Şerubai oqyǧan «Şyt köilek» tyŋdaǧan qyz-jıgıtterdı onyŋ janyna jıpsız bailady. Toqsanynşy jyldardyŋ ortasynda Syr boiyna qyzmetke barǧanymda sol öŋırden taǧy bır «şyt köilekşını» kezdestırdım. Filolog Ösken Közbekov. Qorqyt ata atyndaǧy universitettıŋ oqytuşysy. Şerubaidyŋ kurstasy. Ol da jiyn-toilarda qoŋyr dauysymen sol öleŋdı oqidy. Bıraq şymyr Şerudei şyraiyn şyǧara almaidy ärine. Qara jaiau deuge taǧy da kelmeidı. Qalai bolǧanda da, ol jyraulyq önerdıŋ tuyn tıkken Syrdariia jaǧalauynda bärımızge arman bolǧan jastyqtyŋ jalauy – «Şyt köilektı» şyn nietımen berıle nasihattap jürdı. Ölkemızdegı körkem öleŋ oqudyŋ jalǧyz ärı talassyz köşbasşysy bola qoimas. Bärıbır erekşe ekpınınen, dara dauysynan Şerubaidyŋ «Şyt köilek» mektebınıŋ ozyq oily ökılı ekenı körınıp tūratyn. Bızdıŋ de bır oqyrlyq (oipyrai, bır kierlık dei jazdappyz ǧoi) «Şyt köilegımız» bar edı. Alaida Şerubaidyŋ şiryqqan «Şyt köilegın» tyŋdaǧan soŋ bızdıŋ «Şyt köilek» özınen-özı jidıp tüsıp qaldy. Qūddy Jūmeken aqynnyŋ: «Bır terleseŋ tüsetūǧyn sylynyp!», – degenı sekıldı... Osy Şerubai men «Şyt köilektı» qaita-qaita termelep, öleŋnıŋ avtory Abzal aǧamdy säl ūmytyŋqyrap bara jatqan joqpyz ba?! İä, soǧan keleiık... Ekı ǧasyrdyŋ toǧysynda jas ǧylym doktory Şerubai Qūrmanbaiūly Astanaǧa qyzmetke auysady. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgındegı jūmysyn bastaidy. Mūnda da sol baiaǧy «Şyt köilek» Şerubaidyŋ şaujaiyna jarmasyp qalmaidy-au qalmaidy. Bır künı ülken ūjymnyŋ korporativtık keşınde kündei kürkırep tūryp oqidy ol süiıktı «Şyt köilegın». Būl öleŋ ministr, qazaq ruhaniiatynda özındık orny bar qairatker-qalamger Mūhtar Qūl-Mūhammedke bırden ūnaidy. «Avtory kım?», – dep sūraidy ol sosyn. Sonda Şerubai: «Mūha, būl öleŋ bızge avtorsyz kelıp edı, soǧan onşa män bermeppın», – deidı. Al ministr: «Avtorsyz aitylatyn ol bır folklorlyq jädıgerlık pe edı? Sen, professor myrza, dereu avtoryn tauyp al. Qandai jaqsy öleŋ özı?!» – dep süisınedı. Sodan Şäkeŋ būdan bylai osy öleŋdı oqyr aldynda tamaǧyn bır kenep alyp, «Abzal Böken, «Şyt köilek» deidı de, bastai jöneletın boldy: Aqyn üşın öleŋ özıŋ, än özıŋ, Aqyn üşın sūlulyqtyŋ pänı özıŋ. Äsem eken üstıŋdegı köilegıŋ, Köilegıŋnen äsemdeusıŋ jäne özıŋ. Orny beine ot tigendei külbırep, Oŋǧaq sezım tyimasaŋyz – büldıred. Üstıŋdegı güldei körkem köilekpen Özıŋ de bır tūrdyŋ güldei ülbırep. Jarqyldatyp sezımderdıŋ şaqpaǧyn, Jan düniemde astaŋ-kesteŋ jatty aǧyn. Amalsyzdan äielıme, Men senıŋ özıŋdı emes, köilegıŋdı maqtadym: – Köilegınıŋ äsemın-ai, – dedım men, Basqalardyŋ bäseŋın-ai, – dedım men. Şet jūrttykı bolar, bälkım, Bızdıkı tıkpeuşı edı, bäse, būlai, – dedım men. Jaǧasy men jeŋderın-ai, – dedım men, Belı menen belbeuın-ai, – dedım men. Jel jelpıgen etegın-ai, Etegın ädıptegen şeŋberın-ai, – dedım men. Ottai janǧan boiauyn-ai, – dedım men, Örtenuge taiauyn-ai, – dedım men. Modasyn-ai, mūny tıkken şeberdıŋ Köŋılınıŋ oiauyn-ai, – dedım men. Serıŋızdıŋ sory ma, būl baǧy ma, Joq, äldebır şatasatyn şaǧy ma. Qasietın älgı ǧajap köilektıŋ, Keskındemek bolyp edım taǧy da... Jarym aitty: – Köp maqtama şeberdı, Matasyn da maqtai berme köp endı. Būl degenıŋ şyt köilek qoi, Şyt köilek, Soǧan ölıp-öşetındei ne boldy?! Qarsy kelsem örlemesın qalai dau, Köngen boldym. (Ol da sony qalaidy-au). O, sūlulyq! Senı keide jyrlauǧa Sändep tıkken şyt köilek te jaraidy-au!

Jä, bıttı endı osymen atyşuly «Şyt köilek» hikaiasy. Būl äŋgımenı qaitıp qorytsaq eken endı a?! Öleŋ oquşy öleŋmen özektesıp, qanşa jyldan berı bırge kele jatsa da, sol öleŋnıŋ avtorymen älı künge deiın arnaiy kezdesıp, şüiırkelesıp äŋgımelese qoimapty. Qarbalas qoǧam. Tynymsyz tırşılık. Mazasyz mezgıl. Ūşqyr uaqyt. San myŋ sebep... Äiteuır sätı tüspegen.

Jeter endı, Şeru! Bara ǧoi aqyn aǧaŋa! Söiles. Şer tarqat. Öz öleŋın özıne oqyp ber. Öleŋdı qaitıp oqitynyŋdy körset oǧan. Talaidy tamsandyrǧan «Şyt köilektı» qaitar Abzal aǧama! Qyryq jyl boiy äbden terıŋdı sıŋırıp, akademik bolǧanşa kidıŋ ǧoi...

Bauyrjan OMARŪLY