«ULTTYQ QUNDYLYQTAR – ULT QORǴANY» ATTY BAIQAÝǴA KELIP TÚSKEN MAQALALAR
Ilııas Esenberlınniń « Kóshpendilerinde» Abylaı hannyń tús kórýi týraly ańyz aıtylady. Ańyz mynandaı edi: túsinde Abylaı arystan qýady. Endi jettim be dep soıylyn silteı bergende, arystan jolbarysqa aınalyp qashady. Qýyp jetse, onysy qasqyrǵa, qasqyr – túlkige, túlkisi – qoıanǵa aınalyp qashyp, dińkesin ábden qurtady. Aqyrynda onyń qýǵan ańy qurt-qumyrysqaǵa aınalyp ketip, san soqtyryp, ózekti órter ókinishke qaldyrady... Qazaq qana emes, búkil adamzattyń, berisi, kúlli keńes halqynyń bolmysy Abylaıdyń túsindeı azbas úshin oı tolǵap, úgit aıtyp, jón siltep jatqan iri, iri tulǵalar kóp. Ári-beriden soń qazirgi jańarý, jańǵyrý degenimizdiń ózi soǵan kelip saıady. Solaıy – solaı. Demek, bolashaǵymyzdy Áýezov aıtqandaı, besigimizdi tárbıeleýimiz kerek.
Oıdy oı oı qozǵaıdy. Osydan bes ǵasyr buryn ári sheshen, ári bı Móńke bı Tileýulyna aqyrzaman týraly suraq qoıǵanda bylaı depti: «Basy qosylǵan jıynda áıel jaǵy den bolar. Jaman, jaqsy aıtsa da óziniki jón bolar. Oraı salyp bastaryn, jelbiretip shashtaryn, taqymdary jaltyldap, emshekteri salpyldap, uıat jaǵy kem bolar. Orys-qazaq qosylyp, bir-birine úıir bolar. Sóıtken zaman kez kelse, túzelýi qıyn bolar». Dananyń sózi ólmeıdi. Keshe ǵana aıtqan sııaqty. Osyndaı dana ǵıbratty ulaǵatyn, halqymyzdyń bar qadir-qasıetin boıyna jınaýǵa umtylǵan jastar káne! Injý-marjan asyldarymyzdy zerdemen qabyldap, jan júregimen túsiný ekiniń birine jeter me?
Halqymyzda: «Jeti atasyn bilmeıtin er jetesiz, jeti ǵasyr tarıhyn bilmeıtin el jetesiz» degen naqyl bar. Álbette, halyqtyń san ǵasyrlyq tarıhyna oı kózimen, ǵulamalyq zerdemen úńilý, ult rýhanııatynyń tek-tórkinin taný, uly qubylystaryn túsindirý, sóıtip, ǵylymı aınalymǵa qosý – uly paryz, uly sharýa. «Túrki áleminiń meılinshe kemel baı tarıhy men mádenıeti bar. B.z.d. 1-shi myńjyldyqta ómir súrgen saqtyń kúmis kómeı shesheni Anaqarys (Anaharsıs), b.z. IV-V ǵǵ. Eýropa tórinde memleket qurǵan Edil batyr (Attıla), Orhon-Enıseı ózeni boıyndaǵy Túrki qaǵanaty (Kúltegin qaǵan), Mysyr jerindegi qypshaq mámlúkteriniń memleketi (Beıbarys sultan), Syr elindegi qorqyt Ata jáne onyń ǵajaıyp dástúrleri bizdiń keshegi kir shalmas asyl tarıhymyz emes pe? Sol batyr halyqtyń urpaqtary búgingi tańǵa kelgende san túrli dindik aǵymnyń saldarynan barynan aıyrylyp, baǵy taıyp bara jatqanyn qalaı jasyrýǵa bolady. Din men dástúr, tanym men salt-sana qaıshylyǵy búgingi kúnniń basty taqyrybyna aınalǵany qashan. Tipti, qazaq halqynyń qaısar qundylyǵyn jermen jeksen etkisi keletin toptar men jikterde jyltyńdap boı kórsete bastady. Jas óskinniń sanasyn dinnı aǵymnyń betalysymen buǵaýlap, júrekke sińgen aıaýly sezimderimizdi laılap jatqandar da bar. Oǵan tosqaýyl bolar kúsh-jiger bar ma? Árıne, bar. Ol bizdiń asyl ulttyq bolmysymyz.
Ulttyq sananyń ósýi men ulttyq dúnıetanymnyń qalyptasýy rýhanı bastaýlarǵa negizdeletindikten qazaq halqynyń dúnıetanymy da kóne túrkilerdiń rýhanı-tanymdyq qundylyǵynan bastaý alady. Kóne túrkiler dúnıetanymyndaǵy «Táńirlik» ıdeıasy, qaǵandy «Táńir elshisi» retinde qabyldaý eldiń saıası-áleýmettik qurylymynyń tutastyǵyn saqtaýmen qatar, ishki birlikti nyǵaıtýǵa da yqpal etip, áskerı júıeniń strategııalyq-taktıkalyq áleýetin damytýǵa, kórshi memleketpen dıplomatııalyq qatynas ornatýǵa da negiz boldy. Táńirlik tanymǵa negizdelgen dúnıetanym kazaqtar sanasynan da berik oryn alǵany belgili.
Orta Azııaǵa ıslam dini kelgenge deıin, túrki halyqtary Kók táńirige tabynǵany belgili. Olar táńirini ardaq tutyp, jaqsylyq pen jamandyq ataýly sonyń qalaýymen bolady dep sengen. Túrkilerdiń arǵy tegi bolyp tabylatyn ǵundar zamanynda dúnıege kelgen “Alyp Er Tońa”, “Shý batyr” sııaqty dastandarda táńiri ataýy bir emes, orta ǵasyrlyq musylman ádebıetindegi sekildi birneshe jerde kezdesip otyrady. Tól álippesi – syna jazýmen tasqa qashalyp jazylǵan Orhon-Eneseı, Talas boıynan tabylǵan Kúltegin, Tonykók eskertkishterinde de osy jaǵdaı sóz bolady. Túrkilerdiń ıslamǵa deıingi seniminde el bıleıtin qaǵandardy kóktegi táńiri jaratqan dep sengen. Rýna jazýlarymen tasqa basylǵan jádigerlerdi qazaq tiline aýdarǵan Ǵ. Aıdarovtyń “Orhon eskertkishteriniń teksi” degen kitabyna arqa súıer bolsaq, onda “Kúltegin” mátininde 13, “Bilge qaǵan” mátininde 12, “Tonykókte” 7, “qutlyq qaǵanda” 7, “Moıyn chorda” 3 jerde “Táńiri” ataýy oryn alǵan. Osy saryndas jerlerdi Orhon, Talas boıynan tabylǵan eskertkishter sııaqty syna jazýymen tasqa qashalyp jazylǵan “Behıstýn” jazbalarynan da kezdestiremiz.
Osydan eki myń jyl ilgeri ómir súrgen Qytaı tarıhshysy Sy Ma Chıanniń «Tarıhnama» atty kitabynyń «Batys óńir shejiresi jáne Ǵundar baıany» degen taraýynda:
– «Ǵun jasaýyldary kóktem shyǵa orta jazyqty (kezindegi qytaılar qonysy) talan-tarjylaýdy kúsheıte túsetin. Han (qytaı patshalyǵy) patshasy 150 myń atty jasaqpen ǵundarǵa qarsy soǵysqa shyqty. Ádette, jazyq jerdegi soǵysqa jattyqpaǵan han jasaýyldary taýly aımaqtaǵy soǵysta álsizdik tanytty. Onyń ústine ǵun áskerlerimen betpe-bet kele almady. Sonda bir ýázir: «Ǵundar – arýaqtaryn qadirlep, qabirin taptatpaıtyn el. Sondyqtan olardyń qabirlerin qazý kerek» dep keńes aıtady. Han jarlyǵy oryndalady. Kezikken qabirdi qaza bastasa boldy, attandap ǵun áskerleri shyǵa keledi. Jasanǵan jaý osy tásil arqyly ǵundardy talqandady», – dep jazǵan.
Árıne, qazaq tegin quraǵan ǵundardan jalǵasqan arýaq totemi osydan keıingi san ǵasyrlar boıy qazaq dalasyn biriktirýshi kúsh bolyp keldi. «Arýaq» dep attandasa atqa qonbaıtyn qazaq joq. Ǵundar ydyrap, jıyrma ǵasyr ótkennen keıin tarıh sahnasyna kelgen jońǵar handyǵyna qarsy kúreste qazaq balasyn – dalasynyń jaý qolynda qalǵany emes, atalar arýaǵynyń aıaqqa taptalǵany biriktirdi. Aqsaqaldardyń «attanyna» ere shabatyn qazaq uldarynyń Túrkistan túbinde bas qosyp, jońǵar qolyn talqandaǵany osynyń dáleli. Al táýelsiz el bolyp, eń aldymen atalarymyzdy túgendegenimiz, odan soń tarydaı shashylǵan qazaqtyń basyn qosqanymyz basqa emes, «Atamyzdyń at sýarǵan jerinde óleıik» degen nıet emes pe? Atajurt atalýy da osynda. Endeshe, osy táýelsizdikti nyǵaıtý jolynda qazaq ulandaryn irkitshe iritpeı, bir nıette uıytýdyń joly qaısy?. Búgingi qazaqty arýaqtap jınaýǵa bolmaıdy. Bul zaman talaby emes. Sondyqtan din arqyly ımandylyqqa, til arqyly ultjandylyqqa beıimdegimiz keldi. Árıne, atqarylyp jatqan is qomaqty. Biraq qaıyryńdy sháıir qylatyndary da joq emes.
Elimiz táýelsizdik alǵannan beri dinge degen betburysymyzdy jasyrýǵa bolmaıdy. Elimizde ıslamnyń kenjelep jatqanynyń ózinde namaz oqyp, oraza ustaıtyndar kóbeıýde. Sonyń basym bóligin jastar quraıdy. Munyń nátıjesinde mektep qabyrǵasynda jáne joǵary oqý orynynda sájdege bas qoıatyndar sany kóbeıip, namazhanalar ashylyp jatyr. Al juma namazynda meshitti toltyratyndardyń deni 10 jas pen 30 jas aralyǵyndaǵy jastar. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) bir hadısinde: «Ólim kelmeı turyp ómirińniń, kárilik jetpeı turyp jastyqtyń, aýrý kelmeı turyp densaýlyǵyńnyń, shyryp is kelmeı turyp bos ýaqytyńnyń, kedeılik kelmeı turyp baılyǵyńnyń qadirin bil», dep aıtylǵan. Biz din jolyn ustap jastardy bereke men birlikke uıyta aldyq pa? Joq, Qurannan qoryqpaı ózimizdi aldap júrmiz be? Bul – bir allaǵa aıan.
Árıne, qoǵamǵa paıda keltiretin tulǵa bolý úshin eń aldymen ımanymyz kámil bolýy kerek. Men ımandy bolýdyń sharty jaıynda bir din ókilimen áńgimelesip kórgen edim. Onyń pikirinshe: «Imandylyqtyń basty sharty – bes ýaqyt namaz oqyp, barlyq jamandyqtan tyıylý kerek». Jamandylyqtan tyıylý – ımandylyqtyń bastaýy. Quranda «Allaћ taǵala adamǵa shamasy jetpegen nárseni júktemeıdi» degen aıat bar. «Oraza-namaz toqtyqta» degendeı, baıdyń balasy toıyp sekirse, jarlynyń balasy tońyp sekirip jatqan myna, almaǵaıyp zamanda otbasyn asyraýǵa kúıi kelmeı jatqandarǵa ıslamnyń shartyn oryndamadyń dep kina artýǵa bola ma?
Bala kúnimizde Turysbek atty atamyz boldy. Ol kisini «Qajy ata» dep ataýshy edik. Aýyldyń balalaryn jınap alyp:
– Jaratýshyń kim?
– Alla.
– Paıǵambaryń kim?
– Muhammed.
– Kimniń mazћabyndasyń?
– Imam aǵzam Ábý Hanıfa.
– Neshe mazћab bar?
– Tórteý.
– Ol qandaı mazћab?
– Imam aǵzam, Imam Shafıhı, Imam Málik, Imam Ahmad bın Hambal, – dep jattatatyn.
Biz keri ketkenderdiń bárin keshegi keńestik dáýirge ıtere salyp, qutylýǵa qumarmyz. Atalarymyz kommýnıstik ıdelogııanyń jeteginde júrip te bizge ımandylyqty úlgi etip ketip edi. Jasyratyny joq, sol kisilerdiń óńinen bir-túrli nur tógilip turatyn. Jyly júzine tartynbaı qarap, aıtqan aqyl-ósıetin jadymyzǵa saqtaýǵa tyrysýshy edik. Qazir Quran kitabyn qushaqtap otyrsa da, óńinen jylylyqtyń taby bilinbeıtin adamdar kóbeıip keledi. Nege?
Al qazir atalarymyz barshylyq. Dese de, burys ketken jastardy tiline ılandyratyndar azaıyp barady? Besin namazyn ótep, úıine qaıtyp kele jatyp, jol boıynda ábes qylyq jasap jatqan jastarǵa: «Bularyń ne qaraǵym?» – dep aıtqannan góri, kórmeske salyp aınalyp ótip ketetinder jeterlik. Másele qaıda jatyr?
«Bul – jalǵan dúnıe, shyn ómir – ujymaqta. Sol úshin anany isteme, mynany iste» dep nemeresine aqyl aıtyp otyrǵan qarııalardy kórgende: «Shirkin-aı, Kaıqaýystyń «Kabýsnamasyn» oqytyp alý kerek edi» dep oılaısyń. Munyń ózi oı-órisi kemeldenbegen balaǵa keri áser tıgizbeı me? Paıǵambarymyz: «Eger kimde -kim meniń aıtqanymdy jastarǵa ornymen úıretse, ol meniń jannattaǵy áshirim bolady» degen. Alla taǵala qazaqqa táýelsizdikti bergen eken, osy tirlikte sol táýelsizdikti qorǵańdar degen mindetti de berip otyr. « Qurannyń bári tejemnen qurylǵan ba?» – dep sol bala oılanyp qalsa, onyń zardabyn mólsherleýge bolmaıdy. Qazir óz-ózine qol jumsaıtyn balalardyń sany artyp barady. Biz muny qoǵamnan kóremiz. Joq, onyń bir ushy basqada jatyr. Basqa dinniń («Krıshna», «Iegova»..) azdyrǵyshtaryn aıtpaǵannyń ózinde, qasıetti dindi burmalap («Hızb-ýt-tahrır», Islam qozǵalysy), jeke basynyń paıdasyna asyryp júrgen aǵaıyndar qanshama? Gúl ataýlynyń barlyǵynda tús bolady. Al tústi nárseniń bári gúl bolmaıtyny esimizde bolsyn.
Qazir ımandylyqqa jol ashyldy. Juma namazyna jınalǵan jamaǵatty kórip kóńiliń ósip qalady. Dese de, ımandylyq úıiniń tórt buryshqa bólinip alyp, tórt túrli ýaǵyz aıtyp otyratyndardy kóresiń. Bári óz mazћabynyń ıdeıasyn úgitteıdi. Namazdy da ózderiniń tásilimen óteıdi. Biri-birine qaıshy. Qarabaıyr halyq qyrma saqaly men sáldesine qarap syılaıtyn shyǵar, biraq qaısysyna senerin bilmeı áńki-táńki. Al namazda jamaǵatqa ýaǵyz aıtyp, meshitten shyǵa sala jeke múddesiniń qamymen jan-jaǵyna qaramaı, qaraılamaı shapqylaıtyndardy ne deımiz? Qurannyń bes súresin jattap alyp, túnimen urlyq, zınaqorlyq jasap, tań ata namazyn oqyp, qudaıshyl bolyp shyǵa keletinder kóbeıip aldy. Olar adamdardy aldaı alatyn shyǵar. Alla taǵalany aldaı ala ma? Bular qasıetti ıslam dinine shirkeý keltiretin pıǵyldar. Ómirde de, ǵylymda da ıslam dininiń ornyn basatyn eshqandaı bir qudiret joq. Bul – dálelsiz shyndyq. Biz osy shyndyqqa kir keltirip júrmiz.
Qazaq– qashanda jaqsylyqty tez meńgeretin halyq. Sondyqtan jastardy tárbıeleý ulttyń bolashaǵyn bekemdeý bolyp tabylady. Ata-babalarymyz ejelden dindi júregimen, dilimen qabyldaǵan. Paıǵambarymyzdyń hadısinde halyqqa jeńil tıetin maqal men mátelge aınaldyryp jattaǵan. Mysaly, «Atańa ne isteseń, aldyńa sol keledi», «Ne ekseń sony orasyń», taǵy basqalar. Búgingi kúnge kelgende sol júreginde ımany bar halyqty órkenıetti din arqyly uıyta almaı otyrǵanymyzdyń keıbir sebepteri joǵarydaǵy jaılarǵa qatysty bolyp otyr. Kim kináli?
Islam dininiń ornyǵýyna oraı jaratýshy ıe – Táńir ataýyn arabtyq Alla, parsylyq qudaı teonımderi birshama yǵystyrǵanymen, qazaq halqynyń leksıkalyq qorynda «Táńiri jarylqasyn», «Táńirdiń qolynda», «Táńirge qulshylyq etý», «Táńiri jaratqan pende», «Táńirdiń syıy» t.b. tárizdi Táńir teonımi arqyly jasalǵan tirkester men oralymdardyń, Táńirbergen, Táńirbek, Táńirbaı, Táńir antrponımderiniń, Han Táńiri tárizdi toponımderiniń saqtalýy osynyń dáleli. qazaq uǵymynda aspandy (kókti) jaratýshy ıe uǵymyna balama retinde aýyspaly maǵynasynda qoldaný kezdesedi.
Ókinishke qaraı, búginde túrli dinı aǵamdaǵy adamdar halqymyzdyń «táńir» uǵymyna tas atqanyn qoıar emes. Tipti, el qurmetine bólenip júrgen tulǵalardyń arasynda da sol pyıǵyldaǵy adamdar kóbeıip keledi. Al ıslam dinine degen senimi bizden tereń, bastaýy uzaqtan qaıyrylatyn ırandyqtardyń táńri uǵymyna degen qurmetin, jer anaǵa degen súıispenshilign, ata-babalary urpaqtaryna amanat etken ádet-ǵurp pen salt-dástúrge saıatyn qundylyqtaryn áli kúnge tumardaı saqtap keledi. Bul saıyp kelgende bizdiń tup-tamyrymyzǵa balta shapqanmen birdeı qubylys. «Áke turyp ul, sheshe turyp qyz sóılemeıtin» qalyptasqan tártibimizge tas atqandyq. Demek, qazaq sanasyndaǵy «táńiri» uǵymyn óshirý – eldikten aıyrýdyń, erlikten alystatýdyń, erkindikten shekteýdiń taptyrmas aılasy bolǵaly tur. Osy arqyly kishisi úlkenin syılamaıtyn, halqy patshasyn qurmettemeıtin, kez kelgen ýaqytta Otanyna opasyzdyq jasaýdy uıat dep bilmeıtin urpaq ósip keldi.
Kóne túrkiler sanasynda ornyqqan tanym boıynsha «Kók Táńiri» men «Jer» birin biri tolyqtyra otyryp, ózara úılesimdilikpen tirshiliktiń órkendeýine jaǵdaı jasaıdy. Qazaq uǵymyndaǵy «qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyr», «Ótpeli ómir», «adam – qonaq», «jalǵan dúnıe», «jalǵan ómir», taǵy da basqa tirkesterdiń mán-mazmuny da osyǵan saıady. Jer-Anany qadirleý, kıe tutý. qazaq uǵymyndaǵy Jerdi kıeli sanaý kóptegen dástúrli yrym men soǵan qatysty aıtylatyn tyıym sózderde: jerdi qazba! jer shuqyma!, qarǵys sózderde: jer jastanǵyr!; jer jutqyr!; frazeologızmderde: jer boldy «abyroıy tústi, beti kúıdi, kisiniń betine qaraı almady, uıatqa qaldy”, jerge kirip kete jazdady «betinen oty shyǵyp, qatty uıalý, jerge tyqty «qatty sógý, kinálaý», jerdiń jaryǵyn biteý túrinde saqtalǵan. Tirshilik nári – sýdy qasterleý, kıeli, ıesi bar dep sený de qazaqtyń dástúrli yrymdary negizinde qazaq tilinde keńinen oryn alǵan “Bulaq kórseń kózin ash” deıtin ata-babalarymyz sýdyń sokraldi mánin: Sýǵa qaraı júgirme!, Beıýaqta sýǵa barma!, Sýdy sapyrma!, sýǵa túkirme!, Sýdy shashyp oınama!, Bir qolyńmen eý quıma!, Sýǵa tas(kesek) atpa! Taǵyda basqa tyıym sózderge arqaý etken.
Al qazir týǵan jerin tý-talaqaı etken qylyqtardan jıirkenesiń. Betin búrkep, sholaq etek shalbar kıgender Atamekennen jerip, bezinip, ózgeniń topyraǵyn qanǵa boıap júrgen joq pa? “Jat jarylqamaıdy” degen de bar. Keshegi qaharymen jarty álemdi titiretken Beıbarys sultanda qazaqtyń dalasyna kelip, jan tapsyrǵan joq pa? Qanshama batyr babalarymyz súıemdeı jerdiń qadirin saqtap, jan qıǵanyn nege túsinbeımiz dep oılaısyń. Osyndaıda, týǵan jeriniń bir súıem topyraǵyn qadirleı almaǵan pendege jattyń topyraǵy torqa bolmasyn osy jurt nege túsinbeıdi dep te qınalasyń.
Kóne túrkiler tanymynda erekshe oryn alǵan qasıetti uǵymdardyń biri – Umaj. Ana men bala piri, shańyraqtyń, oshaqtyń uıtqysy sanalǵan Umaı ana urpaqtyń aman-esen dúnıege kelip, sábıdi qaskóı rýhtardan qorǵaıdy dep tanyǵan kóne túrkiler Umaıdy qasıetti áıel deńgeıine kótergen. Zertteýshiler kóne túrkiler dúnıetanymyndaǵy Umaı anaǵa degen úlken qurmet «Táńiri men Umaı arasyndaǵy jubaılyq sıpattaǵy qarym-qatynas jaıly ańyz-afsanalar negizinde qalyptasqan» degen qorytyndyǵa keledi. Al aramyzda túrli aǵymnyń jeteginde ketip, aq sútin berip, tún uıqysyn tórt bólgen anasyn ardaqtaýǵa qulyqsyz jastar kóbeıip aldy. Ana úshin balanyń orny bólek qoı. Ókinishke qaraı, aq shashty analaryn ańyratyp, kún saıyn muń men qaıǵyǵa salyp qoıǵan aǵymnyń aǵynan erip ketken jastardy kórip, júıkeń tozady. Syrtta turyp, seniń júıkeń sharshasa, túni boı balasynyń jaǵdaıynan alańdap, saǵynyp, sarǵaıyp kún keshken analardyń azabyn elestete berińiz. Qazaq bolmysyndaǵy analarǵa degen asyl qasıetti joǵaltqan urpaqty bala dep ataýda qıyn ǵoı.
Batys ǵalymdary men keıbir Reseılik ǵalymdar osy qundylyqtardyń shyǵý tegine baılanysty syńarjaq kózqarasta bolyp, kóshpeli túrki halyqtaryn mádenı muralary men ótken tarıhy joq, ádebı tilsiz, qarańǵy, jabaıy, hat tanymaıtyn, rýhanı qundylyq jasaıtyn dárejege jetpegen dep eýropaentrıstik tanym turǵysynan qate baǵalap keldi. Orhon-Enıseı jazba eskertkishteriniń tabylýy, dál sondaı jazýlardyń qazaqstan jerinde jıi kezdesýi, atap aıtsaq, Talas ózeniniń boıyndaǵy, Taraz qalasy, Shyǵys qazaqstan, Almaty mańynannan tabylǵan jazýlar jáne basqa da nusqalardyń zerttelip oqylýy arqasynda baıyrǵy túrki tildi halyqtardyń dúnıetanymy, saıası-áleýmettik oı-sanasy men ótken qoǵamynyń syry ashylyp, álem halyqtary aldynda til qatýy ótken muraǵattarymyzdyń tarıhı aınasyna aınalyp, túrki halyqtarynyń álem órkenıetine qosqan qomaqty úlesiniń biri boldy. Kóne túrki alfavıti bizdiń jyl sanaýymyzdan jarty myń jyl buryn bastalyp, H-HI ǵasyrǵa deıin qoldanylyp kóne túrki arab álippesine kelip jalǵasty. Alaıda, búginde osy aqıqatty joqqa shyǵarǵysy keletinder aramyzdan tabylýda. Bul ult murasynyń, halyq qundylyǵynyń dushpany demeske amalyń joq. Tas betindegi tarlan tarıhty nasıhattaǵandardy «Allaǵa serik qosqandar» sanalyp, sanaǵa selkeý túsirýdiń artynda jatqan aıyr tildi qastandyqty túsine bilgen jón sııaqty.
Derekkózderine súıensek, ulttyq baılyǵyn qaıta jańǵyrtýǵa Amerıka – (1760-1880) 120 jyl, Japonııa – 52 jyl (1854-1916), Qytaı – 38 jyl (1918-1931), jańadan bas kótergen Azııa jolbarystary Sıngapýr men Malaızııa 28 jyl jumsaǵan. Al biz 20 neshe jyldan beri ulttyq qundylyǵymyzdy nyǵaıtýdyń jolynda eńbektenip kelemiz. Qolda júzik barynda Súleımen de – Súleımen, qoldan júzik ketken soń Súleımen de sileıgen” demekshi, qashanda bılik tizginin qolynda ustap kelgender ústemdigin bekemdeý úshin óz mádenıeti men mártebesin ózgelerden bıik orynǵa qoıyp, bodan eldi súmireıtip kórsetip keldi. Tarıhty da soǵan sáıkes ózgertip, qubyltyp jazyp otyrdy. Osy taqsyretti qazaq ta bastan keshirgen. Munyń bir dáleli, arab tarıhshylary túrki tektes ulttar men taıpalardyń tarıhyn arab tarıhyna jaqyndastyryp jazyp kelse, jappaı orystandyrý saıasaty tól tarıhymyzdy qoıyp, ata tegimizdi umyttyrýǵa deıin apardy. Chapaev pen Shevchenkony jatqa aıtqanymen, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Shapyrashty Naýryzbaı batyrlar men Tóle, Qazybek, Aıteke bastaǵan dala dilmarlarynyń kim ekenin bilmeıtin, keshegi orys tarıhy men ádebıetiniń jiligin shaǵyp, maıyn ishkenderdiń shákirtteri qazirgi kúnde bizdiń aramyzda jur. Árıne, basqa jurttyń qol astynda júrgendegi sharasyzdyqty túsinýge bolar - aq, al táýelsiz el bolǵan búgingi tańda ata tarıhymyzdy adaqtap alatyn, zerdelep núkte qoıatyn kez keldi. Ol siz ben bizge júktelgen mindet.
Álbette, búgingi jaǵdaı ótkenmen salystyrýǵa kelmeıdi. Ekonomıkalyq jaǵdaıymyz, áleýmettiń áleýeti, ómirge kózqaras álemdik deńgeıge kóterildi. Tórt qubylamyz teń deýge ábden bolady. Biraq, bir nárse jetpeı turǵany anyq. Árbir basty: «Nege, biz usaqtalyp bara jatyrmyz?», – degen suraq jıi mazalaıdy. Onyń jaýabyn da bilemiz. Biraq, bile tura bilmeske, kórsek te, kórmeske salynyp, kózimizdi jaýyp alamyz. Qazir jahandaný proesin bastan keshýdemiz. Rýhy, óneri, ekonomıkalyq qýaty álsiz shabaqtar shortandardyń kómeıine jutylyp, ózin - ózi qurdymǵa batyrady. Sondyqtan, rýhanı baılyq tuǵyrymyzdy qalaýshylar óz taǵdyryn ult, memleket taǵdyrynan bólek qaramaı, «Qazaq qazaq isine qazaq bop kiriskende ǵana isi ońǵa basady. Sonda ǵana aıý turmaq, albasty da, aıdahar turmaq, alyp qara qusta, shortan turmaq, kıt te óńeshine syıdyra almaıdy. Osyny túsinsek bolǵany.
QAJET ANDAS
