Özgenı emes, aldymen özıŋdı bıl

«ŪLTTYQ QŪNDYLYQTAR – ŪLT QORǦANY» ATTY BAIQAUǦA KELIP TÜSKEN MAQALALAR   Iliias Esenberlinnıŋ « Köşpendılerınde» Abylai hannyŋ tüs köruı turaly aŋyz aitylady. Aŋyz mynandai edı: tüsınde Abylai arystan quady. Endı jettım be dep soiylyn sıltei bergende, arystan jolbarysqa ainalyp qaşady. Quyp jetse, onysy qasqyrǧa, qasqyr – tülkıge, tülkısı – qoianǧa ainalyp qaşyp, dıŋkesın äbden qūrtady. Aqyrynda onyŋ quǧan aŋy qūrt-qūmyrysqaǧa ainalyp ketıp, san soqtyryp, özektı örter ökınışke qaldyrady... Qazaq qana emes, bükıl adamzattyŋ, berısı, küllı keŋes halqynyŋ bolmysy Abylaidyŋ tüsındei azbas üşın oi tolǧap, ügıt aityp, jön sıltep jatqan ırı, ırı tūlǧalar köp. Ärı-berıden soŋ qazırgı jaŋaru, jaŋǧyru degenımızdıŋ özı soǧan kelıp saiady. Solaiy – solai. Demek, bolaşaǧymyzdy Äuezov aitqandai, besıgımızdı tärbieleuımız kerek. Oidy oi oi qozǧaidy.  Osydan bes ǧasyr būryn ärı şeşen, ärı bi Möŋke bi Tıleuūlyna aqyrzaman turaly sūraq qoiǧanda bylai deptı: «Basy qosylǧan jiynda äiel jaǧy den bolar. Jaman, jaqsy aitsa da özınıkı jön bolar. Orai salyp bastaryn, jelbıretıp şaştaryn, taqymdary jaltyldap, emşekterı salpyldap, ūiat jaǧy kem bolar. Orys-qazaq qosylyp, bır-bırıne üiır bolar. Söitken zaman kez kelse, tüzeluı qiyn bolar». Dananyŋ sözı ölmeidı. Keşe ǧana aitqan siiaqty. Osyndai dana ǧibratty ūlaǧatyn, halqymyzdyŋ bar qadır-qasietın boiyna jinauǧa ūmtylǧan jastar käne! Inju-marjan asyldarymyzdy zerdemen qabyldap, jan jüregımen tüsınu ekınıŋ bırıne jeter me? Halqymyzda: «Jetı atasyn bılmeitın er jetesız, jetı ǧasyr tarihyn bılmeitın el jetesız» degen naqyl bar. Älbette, halyqtyŋ san ǧasyrlyq tarihyna oi közımen, ǧūlamalyq zerdemen üŋılu, ūlt ruhaniiatynyŋ tek-törkının tanu, ūly qūbylystaryn tüsındıru, söitıp, ǧylymi ainalymǧa qosu – ūly paryz, ūly şarua. «Türkı älemınıŋ meilınşe kemel bai tarihy men mädenietı bar. B.z.d. 1-şı myŋjyldyqta ömır sürgen saqtyŋ kümıs kömei şeşenı Anaqarys (Anaharsis), b.z. IV-V ǧǧ. Europa törınde memleket qūrǧan Edıl batyr (Attila), Orhon-Enisei özenı boiyndaǧy Türkı qaǧanaty (Kültegın qaǧan), Mysyr jerındegı qypşaq mämlükterınıŋ memleketı (Beibarys sūltan), Syr elındegı qorqyt Ata jäne onyŋ ǧajaiyp dästürlerı bızdıŋ keşegı kır şalmas asyl tarihymyz emes pe? Sol batyr halyqtyŋ ūrpaqtary bügıngı taŋǧa kelgende san türlı dındık aǧymnyŋ saldarynan barynan aiyrylyp, baǧy taiyp bara jatqanyn qalai jasyruǧa bolady. Dın men dästür, tanym men salt-sana qaişylyǧy bügıngı künnıŋ basty taqyrybyna ainalǧany qaşan. Tıptı, qazaq halqynyŋ qaisar qūndylyǧyn jermen jeksen etkısı keletın toptar men jıkterde jyltyŋdap boi körsete bastady. Jas öskınnıŋ sanasyn dınni aǧymnyŋ betalysymen būǧaulap, jürekke sıŋgen aiauly sezımderımızdı lailap jatqandar da bar. Oǧan tosqauyl bolar küş-jıger bar ma? Ärine, bar. Ol bızdıŋ asyl ūlttyq bolmysymyz. Ūlttyq sananyŋ ösuı men ūlttyq dünietanymnyŋ qalyptasuy ruhani bastaularǧa negızdeletındıkten qazaq halqynyŋ dünietanymy da köne türkılerdıŋ ruhani-tanymdyq qūndylyǧynan bastau alady. Köne türkıler dünietanymyndaǧy «Täŋırlık» ideiasy, qaǧandy «Täŋır elşısı» retınde qabyldau eldıŋ saiasi-äleumettık qūrylymynyŋ tūtastyǧyn saqtaumen qatar, ışkı bırlıktı nyǧaituǧa da yqpal etip, äskeri jüienıŋ strategiialyq-taktikalyq äleuetın damytuǧa, körşı memleketpen diplomatiialyq qatynas ornatuǧa da negız boldy. Täŋırlık tanymǧa negızdelgen dünietanym kazaqtar sanasynan da berık oryn alǧany belgılı. Orta Aziiaǧa islam dını kelgenge deiın, türkı halyqtary Kök täŋırıge tabynǧany belgılı. Olar täŋırını ardaq tūtyp, jaqsylyq pen jamandyq atauly sonyŋ qalauymen bolady dep sengen. Türkılerdıŋ arǧy tegı bolyp tabylatyn ǧūndar zamanynda düniege kelgen “Alyp Er Toŋa”, “Şu batyr” siiaqty dastandarda täŋırı atauy bır emes, orta ǧasyrlyq mūsylman ädebietındegı sekıldı bırneşe jerde kezdesıp otyrady. Töl älıppesı – syna jazumen tasqa qaşalyp jazylǧan Orhon-Enesei, Talas boiynan tabylǧan Kültegın, Tonykök eskertkışterınde de osy jaǧdai söz bolady. Türkılerdıŋ islamǧa deiıngı senımınde el bileitın qaǧandardy köktegı täŋırı jaratqan dep sengen. Runa jazularymen tasqa basylǧan jädıgerlerdı qazaq tılıne audarǧan Ǧ. Aidarovtyŋ “Orhon eskertkışterınıŋ teksı” degen kıtabyna arqa süier bolsaq, onda “Kültegın” mätınınde 13, “Bılge qaǧan” mätınınde 12, “Tonykökte” 7, “qūtlyq qaǧanda” 7, “Moiyn chorda” 3 jerde “Täŋırı” atauy oryn alǧan. Osy saryndas jerlerdı Orhon, Talas boiynan tabylǧan eskertkışter siiaqty syna jazuymen tasqa qaşalyp jazylǧan “Behistun” jazbalarynan da kezdestıremız. Osydan ekı myŋ jyl ılgerı ömır sürgen Qytai tarihşysy Sy Ma Chiannıŋ «Tarihnama» atty kıtabynyŋ «Batys öŋır şejıresı jäne Ǧūndar baiany» degen tarauynda: – «Ǧūn jasauyldary köktem şyǧa orta jazyqty (kezındegı qytailar qonysy) talan-tarjylaudy küşeite tüsetın. Han (qytai patşalyǧy) patşasy 150 myŋ atty jasaqpen ǧūndarǧa qarsy soǧysqa şyqty. Ädette, jazyq jerdegı soǧysqa jattyqpaǧan han jasauyldary tauly aimaqtaǧy soǧysta älsızdık tanytty. Onyŋ üstıne ǧūn äskerlerımen betpe-bet kele almady. Sonda bır uäzır: «Ǧūndar – aruaqtaryn qadırlep, qabırın taptatpaityn el. Sondyqtan olardyŋ qabırlerın qazu kerek» dep keŋes aitady. Han jarlyǧy oryndalady. Kezıkken qabırdı qaza bastasa boldy, attandap ǧūn äskerlerı şyǧa keledı. Jasanǧan jau osy täsıl arqyly ǧūndardy talqandady», – dep jazǧan. Ärine, qazaq tegın qūraǧan ǧūndardan jalǧasqan aruaq totemı osydan keiıngı san ǧasyrlar boiy qazaq dalasyn bırıktıruşı küş bolyp keldı. «Aruaq» dep attandasa atqa qonbaityn qazaq joq. Ǧūndar ydyrap, jiyrma ǧasyr ötkennen keiın tarih sahnasyna kelgen joŋǧar handyǧyna qarsy küreste qazaq balasyn – dalasynyŋ jau qolynda qalǧany emes, atalar aruaǧynyŋ aiaqqa taptalǧany bırıktırdı. Aqsaqaldardyŋ «attanyna» ere şabatyn qazaq ūldarynyŋ Türkıstan tübınde bas qosyp, joŋǧar qolyn talqandaǧany osynyŋ dälelı. Al täuelsız el bolyp, eŋ aldymen atalarymyzdy tügendegenımız, odan soŋ tarydai şaşylǧan qazaqtyŋ basyn qosqanymyz basqa emes, «Atamyzdyŋ at suarǧan jerınde öleiık» degen niet emes pe? Atajūrt ataluy da osynda. Endeşe, osy täuelsızdıktı nyǧaitu jolynda qazaq ūlandaryn ırkıtşe ırıtpei, bır niette ūiytudyŋ joly qaisy?. Bügıngı qazaqty aruaqtap jinauǧa bolmaidy. Būl zaman talaby emes. Sondyqtan dın arqyly imandylyqqa, tıl arqyly ūltjandylyqqa beiımdegımız keldı. Ärine, atqarylyp jatqan ıs qomaqty. Bıraq qaiyryŋdy şäiır qylatyndary da joq emes. Elımız täuelsızdık alǧannan berı dınge degen betbūrysymyzdy jasyruǧa bolmaidy. Elımızde islamnyŋ kenjelep jatqanynyŋ özınde namaz oqyp, oraza ūstaityndar köbeiude. Sonyŋ basym bölıgın jastar qūraidy. Mūnyŋ nätijesınde mektep qabyrǧasynda jäne joǧary oqu orynynda säjdege bas qoiatyndar sany köbeiıp, namazhanalar aşylyp jatyr. Al jūma namazynda meşıttı toltyratyndardyŋ denı 10 jas pen 30 jas aralyǧyndaǧy jastar. Paiǧambarymyzdyŋ (s.ǧ.s) bır hadisınde: «Ölım kelmei tūryp ömırıŋnıŋ, kärılık jetpei tūryp jastyqtyŋ, auru kelmei tūryp densaulyǧyŋnyŋ, şyryp ıs kelmei tūryp bos uaqytyŋnyŋ, kedeilık kelmei tūryp bailyǧyŋnyŋ qadırın bıl», dep aitylǧan. Bız dın jolyn ūstap jastardy bereke men bırlıkke ūiyta aldyq pa? Joq, Qūrannan qoryqpai özımızdı aldap jürmız be? Būl – bır allaǧa aian. Ärine, qoǧamǧa paida keltıretın tūlǧa bolu üşın eŋ aldymen imanymyz kämıl boluy kerek. Men imandy boludyŋ şarty jaiynda bır dın ökılımen äŋgımelesıp körgen edım. Onyŋ pıkırınşe: «İmandylyqtyŋ basty şarty – bes uaqyt namaz oqyp, barlyq jamandyqtan tyiylu kerek». Jamandylyqtan tyiylu – imandylyqtyŋ bastauy. Qūranda «Allaћ taǧala adamǧa şamasy jetpegen närsenı jüktemeidı» degen aiat bar. «Oraza-namaz toqtyqta» degendei, baidyŋ balasy toiyp sekırse, jarlynyŋ balasy toŋyp sekırıp jatqan myna, almaǧaiyp zamanda otbasyn asyrauǧa küiı kelmei jatqandarǧa islamnyŋ şartyn oryndamadyŋ dep kına artuǧa bola ma? Bala künımızde Tūrysbek atty atamyz boldy. Ol kısını «Qajy ata» dep atauşy edık. Auyldyŋ balalaryn jinap alyp: – Jaratuşyŋ kım? – Alla. – Paiǧambaryŋ kım? – Mūhammed. – Kımnıŋ mazћabyndasyŋ? – İmam aǧzam Äbu Hanifa. – Neşe mazћab bar? – Törteu. – Ol qandai mazћab? – İmam aǧzam, İmam Şafihi, İmam Mälık, İmam Ahmad bin Hambal, – dep jattatatyn. Bız kerı ketkenderdıŋ bärın keşegı keŋestık däuırge itere salyp, qūtyluǧa qūmarmyz. Atalarymyz kommunistık idelogiianyŋ jetegınde jürıp te bızge imandylyqty ülgı etıp ketıp edı. Jasyratyny joq, sol kısılerdıŋ öŋınen bır-türlı nūr tögılıp tūratyn. Jyly jüzıne tartynbai qarap, aitqan aqyl-ösietın jadymyzǧa saqtauǧa tyrysuşy edık. Qazır Qūran kıtabyn qūşaqtap otyrsa da, öŋınen jylylyqtyŋ taby bılınbeitın adamdar köbeiıp keledı. Nege? Al qazır atalarymyz barşylyq. Dese de, būrys ketken jastardy tılıne ilandyratyndar azaiyp barady? Besın namazyn ötep, üiıne qaityp kele jatyp, jol boiynda äbes qylyq jasap jatqan jastarǧa: «Būlaryŋ ne qaraǧym?» – dep aitqannan görı, körmeske salyp ainalyp ötıp ketetınder jeterlık. Mäsele qaida jatyr? «Būl – jalǧan dünie, şyn ömır – ūjymaqta. Sol üşın anany ısteme, mynany ıste» dep nemeresıne aqyl aityp otyrǧan  qariialardy körgende: «Şırkın-ai, Kaiqauystyŋ «Kabusnamasyn» oqytyp alu kerek edı» dep oilaisyŋ. Mūnyŋ özı oi-örısı kemeldenbegen balaǧa kerı äser tigızbei me? Paiǧambarymyz: «Eger kımde -kım menıŋ aitqanymdy jastarǧa ornymen üiretse, ol menıŋ jannattaǧy äşırım bolady» degen. Alla taǧala qazaqqa täuelsızdıktı bergen eken, osy tırlıkte sol täuelsızdıktı qorǧaŋdar degen mındettı de berıp otyr. « Qūrannyŋ bärı tejemnen qūrylǧan ba?» – dep sol bala oilanyp qalsa, onyŋ zardabyn mölşerleuge bolmaidy. Qazır öz-özıne qol jūmsaityn balalardyŋ sany artyp barady.  Bız mūny qoǧamnan köremız. Joq, onyŋ bır ūşy basqada jatyr. Basqa dınnıŋ («Krişna», «İegova»..) azdyrǧyştaryn aitpaǧannyŋ özınde, qasiettı dındı būrmalap («Hizb-ut-tahrir», İslam qozǧalysy), jeke basynyŋ paidasyna asyryp jürgen aǧaiyndar qanşama? Gül ataulynyŋ barlyǧynda tüs bolady. Al tüstı närsenıŋ bärı gül bolmaityny esımızde bolsyn. Qazır imandylyqqa jol aşyldy. Jūma namazyna jinalǧan jamaǧatty körıp köŋılıŋ ösıp qalady. Dese de, imandylyq üiınıŋ tört būryşqa bölınıp alyp, tört türlı uaǧyz aityp otyratyndardy köresıŋ. Bärı öz mazћabynyŋ ideiasyn ügıtteidı. Namazdy da özderınıŋ täsılımen öteidı. Bırı-bırıne qaişy. Qarabaiyr halyq qyrma saqaly men säldesıne qarap syilaityn şyǧar, bıraq qaisysyna senerın bılmei äŋkı-täŋkı. Al namazda jamaǧatqa uaǧyz aityp, meşıtten şyǧa sala jeke müddesınıŋ qamymen jan-jaǧyna qaramai, qarailamai şapqylaityndardy ne deimız? Qūrannyŋ bes süresın jattap alyp, tünımen ūrlyq, zinaqorlyq jasap, taŋ ata namazyn oqyp, qūdaişyl bolyp şyǧa keletınder köbeiıp aldy. Olar adamdardy aldai alatyn şyǧar. Alla taǧalany aldai ala ma? Būlar qasiettı islam dınıne şırkeu keltıretın piǧyldar. Ömırde de, ǧylymda da islam dınınıŋ ornyn basatyn eşqandai bır qūdıret joq. Būl – dälelsız şyndyq. Bız osy şyndyqqa kır keltırıp jürmız. Qazaq– qaşanda jaqsylyqty tez meŋgeretın halyq. Sondyqtan jastardy tärbieleu ūlttyŋ bolaşaǧyn bekemdeu bolyp tabylady. Ata-babalarymyz ejelden dındı jüregımen, dılımen qabyldaǧan. Paiǧambarymyzdyŋ hadisınde halyqqa jeŋıl tietın maqal men mätelge ainaldyryp jattaǧan. Mysaly, «Ataŋa ne ısteseŋ, aldyŋa sol keledı», «Ne ekseŋ sony orasyŋ», taǧy basqalar. Bügıngı künge kelgende sol jüregınde imany bar halyqty örkeniettı dın arqyly ūiyta almai otyrǧanymyzdyŋ keibır sebepterı joǧarydaǧy jailarǧa qatysty bolyp otyr. Kım kınälı? İslam dınınıŋ ornyǧuyna orai jaratuşy ie – Täŋır atauyn arabtyq Alla, parsylyq qūdai teonimderı bırşama yǧystyrǧanymen, qazaq halqynyŋ leksikalyq qorynda «Täŋırı jarylqasyn», «Täŋırdıŋ qolynda», «Täŋırge qūlşylyq etu», «Täŋırı jaratqan pende», «Täŋırdıŋ syiy» t.b. tärızdı Täŋır teonimı arqyly jasalǧan tırkester men oralymdardyŋ, Täŋırbergen, Täŋırbek, Täŋırbai, Täŋır antrponimderıniŋ, Han Täŋırı tärizdi toponimderınıŋ saqtaluy osynyŋ dälelı. qazaq ūǧymynda aspandy (kökti) jaratuşy ie ūǧymyna balama retınde auyspaly maǧynasynda qoldanu kezdesedı. Ökınışke qarai, bügınde türlı dıni aǧamdaǧy adamdar halqymyzdyŋ «täŋır» ūǧymyna tas atqanyn qoiar emes. Tıptı, el qūrmetıne bölenıp jürgen tūlǧalardyŋ arasynda da sol pyiǧyldaǧy adamdar  köbeiıp keledı. Al  islam dınıne degen senımı bızden tereŋ, bastauy ūzaqtan qaiyrylatyn irandyqtardyŋ täŋrı ūǧymyna degen qūrmetın, jer anaǧa degen süiıspenşılıgn, ata-babalary ūrpaqtaryna amanat etken ädet-ǧūrp pen salt-dästürge saiatyn qūndylyqtaryn älı künge tūmardai saqtap keledı. Būl saiyp kelgende bızdıŋ tūp-tamyrymyzǧa balta şapqanmen bırdei qūbylys. «Äke tūryp ūl, şeşe tūryp qyz söilemeitın» qalyptasqan tärtıbımızge tas atqandyq. Demek, qazaq sanasyndaǧy «täŋırı» ūǧymyn öşıru – eldıkten aiyrudyŋ, erlıkten alystatudyŋ, erkındıkten şekteudıŋ taptyrmas ailasy bolǧaly tūr. Osy arqyly kışısı ülkenın syilamaityn, halqy patşasyn qūrmettemeitın, kez kelgen uaqytta Otanyna opasyzdyq jasaudy ūiat dep bılmeitın ūrpaq ösıp keldı. Köne türkıler sanasynda ornyqqan tanym boiynşa «Kök Täŋırı» men «Jer» bırın bırı tolyqtyra otyryp, özara üilesımdılıkpen tırşılıktıŋ örkendeuıne jaǧdai jasaidy. Qazaq ūǧymyndaǧy «qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyr», «Ötpelı ömır», «adam – qonaq», «jalǧan dünie», «jalǧan ömır», taǧy da basqa tırkesterdıŋ män-mazmūny da osyǧan saiady. Jer-Anany qadırleu, kie tūtu. qazaq ūǧymyndaǧy Jerdı kielı sanau köptegen dästürlı yrym men soǧan qatysty aitylatyn tyiym sözderde: jerdı qazba! jer şūqyma!, qarǧys sözderde: jer jastanǧyr!; jer jūtqyr!; frazeologizmderde: jer boldy «abyroiy tüstı, betı küidı, kısınıŋ betıne qarai almady, ūiatqa qaldy”, jerge kırıp kete jazdady «betınen oty şyǧyp, qatty ūialu, jerge tyqty «qatty sögu, kınälau», jerdıŋ jaryǧyn bıteu  türınde saqtalǧan. Tırşılık närı – sudy qasterleu, kielı, iesı bar dep senu de qazaqtyŋ dästürlı yrymdary negızınde qazaq tılınde keŋınen oryn alǧan “Būlaq körseŋ közın aş” deitın ata-babalarymyz sudyŋ sokraldı mänın: Suǧa qarai jügırme!, Beiuaqta suǧa barma!, Sudy sapyrma!, suǧa tükırme!, Sudy şaşyp oinama!, Bır qolyŋmen eu qūima!, Suǧa tas(kesek) atpa!  Taǧyda basqa tyiym sözderge arqau etken. Al qazır tuǧan jerın tu-talaqai etken qylyqtardan jiırkenesıŋ. Betın bürkep, şolaq etek şalbar kigender Atamekennen jerıp, bezınıp, özgenıŋ topyraǧyn qanǧa boiap jürgen joq pa?  “Jat jarylqamaidy” degen de bar. Keşegı qaharymen jarty älemdı tıtıretken Beibarys sūltanda qazaqtyŋ dalasyna kelıp, jan tapsyrǧan joq pa? Qanşama batyr babalarymyz süiemdei jerdıŋ qadırın saqtap, jan qiǧanyn nege tüsınbeimız dep oilaisyŋ. Osyndaida, tuǧan jerınıŋ bır süiem topyraǧyn qadırlei almaǧan pendege jattyŋ topyraǧy torqa bolmasyn osy jūrt nege tüsınbeidı dep te qinalasyŋ. Köne türkıler tanymynda erekşe oryn alǧan qasiettı ūǧymdardyŋ bırı – Umaj. Ana men bala pırı, şaŋyraqtyŋ, oşaqtyŋ ūitqysy sanalǧan Ūmai ana ūrpaqtyŋ aman-esen düniege kelıp, säbidı qasköi ruhtardan qorǧaidy dep tanyǧan köne türkıler Ūmaidy qasiettı äiel deŋgeiıne kötergen. Zertteuşıler köne türkıler dünietanymyndaǧy Ūmai anaǧa degen ülken qūrmet «Täŋırı men Ūmai arasyndaǧy jūbailyq sipattaǧy qarym-qatynas jaily aŋyz-afsanalar negızınde qalyptasqan» degen qorytyndyǧa keledı. Al aramyzda türlı aǧymnyŋ jetegınde ketıp, aq sütın berıp, tün ūiqysyn tört bölgen anasyn ardaqtauǧa qūlyqsyz jastar köbeiıp aldy. Ana üşın balanyŋ orny bölek qoi. Ökınışke qarai, aq şaşty analaryn aŋyratyp, kün saiyn mūŋ men qaiǧyǧa salyp qoiǧan aǧymnyŋ aǧynan erıp ketken jastardy körıp, jüikeŋ tozady. Syrtta tūryp, senıŋ jüikeŋ şarşasa, tünı boi balasynyŋ jaǧdaiynan alaŋdap, saǧynyp, sarǧaiyp kün keşken analardyŋ azabyn elestete berıŋız. Qazaq bolmysyndaǧy analarǧa degen asyl qasiettı joǧaltqan ūrpaqty bala dep atauda qiyn ǧoi. Batys ǧalymdary men keibır Reseilık  ǧalymdar osy qūndylyqtardyŋ şyǧu tegıne bailanysty syŋarjaq közqarasta bolyp, köşpelı türkı halyqtaryn mädeni mūralary men ötken tarihy joq, ädebi tılsız, qaraŋǧy, jabaiy, hat tanymaityn, ruhani qūndylyq jasaityn därejege jetpegen dep europasentristık tanym tūrǧysynan qate baǧalap keldı. Orhon-Enisei jazba eskertkışterınıŋ tabyluy, däl sondai jazulardyŋ qazaqstan jerınde jiı kezdesuı, atap aitsaq, Talas özenınıŋ boiyndaǧy, Taraz qalasy, Şyǧys qazaqstan, Almaty maŋynannan tabylǧan jazular jäne basqa da nūsqalardyŋ zerttelıp oqyluy arqasynda baiyrǧy türkı tıldı halyqtardyŋ dünietanymy, saiasi-äleumettık oi-sanasy men ötken qoǧamynyŋ syry aşylyp, älem halyqtary aldynda tıl qatuy ötken mūraǧattarymyzdyŋ tarihi ainasyna ainalyp, türkı halyqtarynyŋ älem örkenietıne qosqan qomaqty ülesınıŋ bırı boldy. Köne türkı alfavitı bızdıŋ jyl sanauymyzdan jarty myŋ jyl būryn bastalyp, H-HI ǧasyrǧa deiın qoldanylyp köne türkı arab älıppesıne kelıp jalǧasty. Alaida, bügınde osy aqiqatty joqqa şyǧarǧysy keletınder aramyzdan tabyluda. Būl ūlt mūrasynyŋ, halyq qūndylyǧynyŋ dūşpany demeske amalyŋ  joq. Tas betındegı tarlan tarihty nasihattaǧandardy «Allaǧa serık qosqandar» sanalyp, sanaǧa selkeu tüsırudıŋ artynda jatqan aiyr tıldı qastandyqty tüsıne bılgen jön siiaqty. Derekközderıne süiensek, ūlttyq bailyǧyn qaita jaŋǧyrtuǧa Amerika – (1760-1880) 120 jyl, Japoniia – 52 jyl (1854-1916), Qytai – 38 jyl (1918-1931), jaŋadan bas kötergen Aziia jolbarystary Singapur men Malaiziia 28 jyl jūmsaǧan. Al bız 20 neşe jyldan berı  ūlttyq qūndylyǧymyzdy nyǧaitudyŋ jolynda eŋbektenıp kelemız. Qolda jüzık barynda Süleimen de – Süleimen, qoldan jüzık ketken soŋ Süleimen de sıleigen” demekşı, qaşanda bilık tızgının qolynda ūstap kelgender üstemdıgın bekemdeu üşın öz mädenietı men märtebesın özgelerden biık orynǧa qoiyp, bodan eldı sümıreitıp körsetıp keldı. Tarihty da soǧan säikes özgertıp, qūbyltyp jazyp otyrdy. Osy taqsyrettı qazaq ta bastan keşırgen. Mūnyŋ bır dälelı, arab tarihşylary  türkı tektes ūlttar men taipalardyŋ tarihyn  arab tarihyna jaqyndastyryp jazyp kelse, jappai orystandyru saiasaty töl tarihymyzdy qoiyp, ata tegımızdı ūmyttyruǧa deiın apardy.  Chapaev pen Şevchenkony jatqa aitqanymen, Qanjyǧaly Bögenbai, Qarakerei Qabanbai, Şapyraşty Nauryzbai  batyrlar men Töle, Qazybek, Aiteke bastaǧan dala dılmarlarynyŋ  kım ekenın bılmeitın, keşegı orys tarihy men ädebietınıŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışkenderdıŋ şäkırtterı qazırgı künde bızdıŋ aramyzda jūr. Ärine, basqa jūrttyŋ qol astynda jürgendegı şarasyzdyqty tüsınuge bolar - aq, al täuelsız el bolǧan bügıngı taŋda ata tarihymyzdy adaqtap alatyn,  zerdelep nükte qoiatyn kez keldı. Ol sız ben bızge jüktelgen mındet. Älbette, bügıngı jaǧdai ötkenmen salystyruǧa kelmeidı. Ekonomikalyq jaǧdaiymyz, äleumettıŋ äleuetı, ömırge közqaras älemdık deŋgeige köterıldı. Tört qūbylamyz teŋ deuge äbden bolady. Bıraq, bır närse jetpei tūrǧany anyq. Ärbır basty: «Nege, bız ūsaqtalyp bara jatyrmyz?», – degen sūraq jiı mazalaidy. Onyŋ jauabyn da bılemız. Bıraq, bıle tūra bılmeske, körsek te, körmeske salynyp, közımızdı jauyp alamyz. Qazır jahandanu prosesın bastan keşudemız. Ruhy, önerı,  ekonomikalyq quaty älsız şabaqtar şortandardyŋ  kömeiıne jūtylyp, özın - özı qūrdymǧa batyrady. Sondyqtan, ruhani bailyq tūǧyrymyzdy qalauşylar öz taǧdyryn ūlt, memleket taǧdyrynan bölek qaramai, «Qazaq qazaq ısıne qazaq bop kırıskende ǧana ısı oŋǧa basady.  Sonda ǧana aiu tūrmaq,  albasty da, aidahar tūrmaq, alyp qara qūsta, şortan tūrmaq, kit te öŋeşıne syidyra almaidy. Osyny tüsınsek bolǧany. QAJET ANDAS