Aqparattyq tehnologiialar däuırınde derekterge qol jetkızu būrynǧydan da oŋai jäne jyldam. Alaida, būl jalǧan aqparattyŋ köp taraluyn tuyndatady. Jalǧan aqparat jalǧan senım tudyryp, qoǧamdyq pıkırge äser etpei qoimaidy. Tıptı, el arasynda arazdyq tudyryp, qylmysqa ūlasuy yqtimal. Al onyŋ aldyn alu üşın jalǧan aqparatpen qalai küresu kerek?
Aldymen, jalǧan aqparat türlerıne toqtalyp ötsek. Jalǧan aqparat ädeiı nemese baiqausyzda boluy mümkın. Ädeiı jalǧan aqparat belgılı bır maqsattarǧa jetu üşın adamdardy manipuliasiialau maqsatynda jasalady. Mysaly, saiasi paida nemese qarjylyq paida maqsatyna. Baiqausyz jalǧan aqparat bılmeu nemese qatelık arqyly taralady. Aqparattyŋ ekı türı de äleumettık media men basqa onlain platformalardyŋ arqasynda tez taralady. Al jalǧan aqpartty boldyrmau üşın ne ısteu kerek?
Jalǧan aqparatpen küresudıŋ tiımdı ädısterınıŋ bırı – halyqtyŋ media sauattylyǧyn arttyru. Būl adamdardy syni tūrǧydan oilauǧa, aqparat közderın tekseruge, faktıler men pıkırlerdı ajyrata bıluge üiretudı qamtidy. Media sauattylyq baǧdarlamalary mekteptegı bılım beru jüiesıne bırıktırılıp, qoǧamdyq nauqandar retınde jüzege asyryluy mümkın.
Jalǧan aqparatpen küresude, jaŋalyqtar men habarlardyŋ şynaiylyǧyn tekserude faktcheking ūiymdary maŋyzdy röl atqarady. PolitiFact, Snopes jäne FactCheck.org siiaqty ūiymdar halyqty senımdı derektermen qamtamasyz etedı jäne jalǧan jaŋalyqtardy äşkereleidı.
Facebook, Twitter jäne YouTube siiaqty onlain platformalar jalǧan aqparatty anyqtau jäne joiu üşın belsendı şaralar qoldana alady. Būǧan jalǧan jaŋalyqtardy anyqtau üşın algoritmderdı paidalanu, faktılerdı tekseretın ūiymdarmen bırlesıp jūmys ısteu jäne mazmūndy moderasiialaudyŋ möldır saiasattary kıredı.
JALǦAN AQPARAT TARATQAN JAZASYZ QALMAIDY
Keibır elder jalǧan aqparat taratumen küresu üşın zaŋdar qabyldauda. Būl jalǧan jaŋalyqtardy jasaǧany jäne taratqany üşın aiyppūldar men basqa da sanksiialardy qamtuy mümkın. Bıraq mūndai şaralar söz bostandyǧyna nūqsan keltırmeu üşın
Qazaqstanda jalǧan aqparat taratqandarǧa zaŋnamaǧa säikes, äkımşılık jäne qylmystyq jauapkerşılık qarastyrylǧan. Iаǧni, äkımşılk qūqyq būzuşylyq kodeksıne jäne Qylmystyq kodekske säikes jauapqa tartylady. Jalǧan aqparat qoǧamda rezonans tudyrsa, halyqty jalǧan aqparatpen ilandyryp, halyqtyŋ bıraz bölıgı ziian şegetın bolsa, 20 AEK somasyndaǧy aiyppūl töleuden bastap, 7 jylǧa bas bostandyǧynan aiyruǧa deiıngı jaza közdelgen.
Qoǧamdyq pıkırdı manipuliasiialau ärtürlı ädıstermen, sonyŋ ışınde ügıt-nasihat, emosionaldy sözderdı qoldanu jäne jalǧan aqparat taratu arqyly jüzege asyryluy mümkın. Būl ädısterge qarsy tūru üşın kelesı strategiialardy qoldanuǧa bolady:
Bırınşıden, manipuliasiiaǧa qarsy tūra alatyn tūraqty qoǧam qūruda bılım basty röl atqarady. Adamdar manipuliasiia üşın qoldanylatyn ädısterdı bıluı jäne aqparatty syni baǧalai bıluı kerek.
Ekınşı, joǧary jurnalistık standarttar men etikany ūstanatyn täuelsız BAQ manipuliasiiamen kürestıŋ maŋyzdy elementı ekenın eskerı qajet. Mūndai BAQ-ty qoldau qarjylyq kömektı de, olardyŋ täuelsızdıgınıŋ zaŋnamalyq kepıldıkterın de qamtuy mümkın.
Üşınşıden, memlekettık organdar men kompaniialardyŋ ıs-äreketındegı aşyqtyq aqparatty manipuliasiialau mümkındıgın azaitady. Ükımet şeşımderı men äreketterı turaly aqparatqa jūrtşylyqtyŋ qol jetkızuı aqparattandyrylǧan qoǧam qūruǧa kömektesedı.
Törtınşı, manipuliasiialardy anyqtau jäne taldau üşın zamanaui tehnologiialardy qoldanuǧa bolady. Jasandy intellekt jäne maşinalyq oqytu jalǧan aqparattyŋ taralu zaŋdylyqtaryn anyqtauǧa jäne yqtimal qauıpterdı boljauǧa kömektesedı.
Jalǧan aqparatpen jäne qoǧamdyq pıkırdı manipuliasiialaumen küresu – memlekettık organdardyŋ, jeke kompaniialar men halyqtyŋ küş-jıgerın talap etetın kürdelı mındet. Mediasauattylyq, täuelsız BAQ-ty qoldau, zaŋnamalyq retteu jäne zamanaui tehnologiialardy paidalanu osy prosestıŋ negızgı elementterı. Jalǧan aqparat pen aila-şarǧy qoǧamnyŋ senımı men tūraqtylyǧyna nūqsan keltıre almaityn tūraqty aqparattyq keŋıstıktı bırlesken küş-jıger arqyly ǧana jasai alamyz.
“Adyrna” ūlttyq portaly
