«Qazaq halqy – taǧdyry kürdelı halyq. Qazaqtardyŋ eşkımge ūqsamaityn, sonau köne zamanmen tabiǧi türde ūştasyp jatqan özındık dästür salty, özındık mädenietı bar. Mūndai mädeniettıŋ dünie jüzınde sirek kezdesetının ūmytpaǧanymyz jön..» Marta Brill Olkott.
Qazaǧymnyŋ tälım – tärbiesınıŋ taǧylymdary sonau este joq eskı zamandardan bastalyp, bügıngımen jalǧasyp jatyr. Ǧasyrlar boiy qalyptasqan qisyndar men jön – joralǧysynda qazaqy tärbienıŋ jatqany sözsız. Tärbie mäselesı bükıl adamzatty qamtidy, oǧan barşamyz qatystymyz. Ötken ǧasyrlarda da būl mäsele özektı bolǧan qazırde solai. Bır auyldyŋ tentegın tüzetuge bükıl auyl bolyp at salysqan. Qoǧam degennıŋ özı sol. Ömır süretın ortaŋnyŋ özındık tärtıbı men erejesın ūstanu. Jalpy äŋgımenı pedagogikanyŋ zaŋdylyǧynan bastap ūly ūstazdardyŋ sözımen bastauǧa bolar edı, alaida qarapaiym halyqqa ūǧynyqty tıldıŋ özı sol qazaqy tärbie turaly baiandaudan bastau dūrys sekıldı körındı. Halqymyz tärbie turaly ūǧymdaryn öz ömırınde zaŋ retınde qoldanyp keldı, ol rette osy qaǧidalardyŋ oryndaluyn aqsaqaldar qadaǧalady. Olar kıtap oqymaǧan şyǧar, asa bılımdı de emes şyǧar bıraq dala zaŋyn jaqsy bıldı. Ol zaŋdar da kıtap bolyp basylmady, bıraq jazusyz zaŋ retınde kündelıktı ömırde qoldanysta boldy. Qazırgıdei ügıt – nasihat bolmaǧany anyq, bıraq jön – josyq degen närse bärın öz ornyna qoiyp keldı. Sol ızben jürgen är qazaq dästürden, qazaqy qaǧidadan attamady. «Ee ol jön – josyq bıletın azamat emespe?!» - degızdı. Osynyŋ arqasynda qaǧidaǧa jetık bolǧasyn aramyzdan qanşama el bilegen handar men sūltandar, qara halyqty auzyna qaratqan biler men şeşender, elın jerın qorǧaǧan bılektı bahadür batyrlarymyz şyqty. Keiınnen olardyŋ oryndaryn, oqyǧan ūrpaq basty. Olardyŋ da qarasy köp bolmaǧanmen tarihta attary qaldy. Olar alaş qairatkerlerı, sauaty myqty beldı tūlǧalarymyz edı. Adamzattyŋ ösıp – örkendeuıne kemeŋgerler men kösemder azdyq eterı anyq, oǧan ǧylym kerek edı. Ǧylymdardyŋ negızın Niuton men Mendeleev aşqan şyǧar. Al, qazaqtardyŋ da öz ǧylymy bolǧany anyq. Olardyŋ ışınde mysaly astronomiialyq ılımdı alaiyq. Auyz ekı ädebietımız arqyly jetken aspan älemınıŋ şoq jūldyzdary turaly sansyz äfsananyŋ özı dälel. Temırqazyq, Jetı qaraqşy, Ürker, Ömırzaia, Şolpan jūldyzdaryna qarap jol tapqan ata – babalarymyz myqty edı ǧoi. Qazaqtardyŋ tekemet pen syrmaqtardy neşe türlı tüske boiaudyŋ ädısın tabiǧattan alyp, saqar qainatyp sabyn jasau tehnologiiasy qai himiiadan kem tüstı dep oilaisyz. Al bır ǧana sütten bırneşe ondaǧan tamaq jasau tehnologiiasyn atam qazaq özındık qazaqy ǧylymynan üirengen joqpa?! Därılık şöpterdıŋ tarihy men paidalanuyn ejelden bılgenın de Tıleuqabyl Öteiboidaq öz eŋbegınde aityp ketedı. Köşpendı qazaqtyŋ mal sürleuın qadaǧalap, qūmalaǧyn sanamaǧany anyq. Olar tarihi sony soqpaq saldy. Sol soqpaqtyŋ jarqyn ızderımen bügın bız jürıp kelemız. Qai uaqyttada da qazaǧym özınıŋ ūrpaǧyn adam etudı mansūq etken, sol üşınde otbasynda berılgen tärbienıŋ dūrystyǧyna bärı bırdei jauapkerşılıkpen qaraǧan. Söite jüre bır tūtas ūltty tarihtyŋ tezınen aman alyp qalǧan. Ötken ǧasyrlardaǧy qazaqtardyŋ ortasyn eske alsaq, handar men bilerı, batyrlar men aqyndar, ardaqty aqsaqaldar men eldı auzyna qaratqan analar, barmaǧynan bal tamǧan aspazdar men şeberler, nebır ısmerler men zergerler, atbegıler men aŋşylar tūtas ūlttyŋ igılıgıne qyzmet jasady, desek artyq aitqandyq emes. Sol üşınde «Ülken tūryp kışı söilegennen bez», «Şeberdıŋ qoly ortaq, şeşennıŋ tılı ortaq» degen söz osydan qalǧan şyǧar. Joǧaryda aityp ketkenımdei qazaqtyŋ myqty mektebı bolǧan, olar aqsqaldar mektebı, äielderge eneler mektebı. Osy mektep qazaq qalam ūstamai – aq, ǧasyrlardan ǧasyrlarǧa halqyn aman saqtap keldı. Sebebı, olardyŋ bärı qazaqy tärbie aldy. Qazaqpyz dep ösıp – öndı. Dala zaŋyn būzbady. Sonyŋ negızınde ömır qaǧidasyna sai ädet – salttar men ǧūryptarda ornyǧyp, olardan dästür qalyptasty. Dästürler turaly ūǧymdardyŋ jaŋa kezeŋı bastalǧan tūsta, mädeni tūtastyq ta būzyla bastady. Oqu basty mūrat, degen tūsta asyra sıltep, keŋestık däuırde jappai orysşa oqymasaq «nanyŋdy tauyp jei almaisynnyŋ» soiylyn soqtyq. Ainalyp kelgende tılımızge qauıp töndırdık. Öz tılıŋde söilei almau emes, öz tılıŋde oilai almaudyŋ qauıptırek ekenın endı tüsındık. Soŋǧy 70 jyldyŋ ışınde jazuymyz bırneşe ret özgerıp, osyǧan deiın jazylǧan arab, latyn, hadim tılderın oqu mümkındıgınen aiyryldyq. Tarihymyzǧa ilanudy joǧaltyp, senımge selkeu tüstı. Dästürlerdıŋ de zaman talabyna sai boluy kerek, könenıŋ qajetı şamaly dep bas tarttyq, ainalyp kelgende qazaqy tamyrdan ajyrap qaldyq. Qazaq taǧylymy ūlan ǧaiyr, ony tüpkılıktı zertteu, retke keltıru älı bıraz uaqytty qajet eterı sözsız. Halyqtyq tärbie beretın arnaiy pänder aşylsa da artyq bolmas edı. Al onyŋ köş basynda tıl mäselesı men salt – dästürler tūruy kerek. Qazaqy tärbie nemese qazaqy taǧylym degende, menıŋ köz aldyma ūşy qiyry joq qazaq dalasy elesteidı. Saǧynyşqa ainalǧandai sartap dalanyŋ izenı men jusanyn iıskegendei bolamyn. Küpı kigen auyl qazaǧy men kimeşek kigen äiel anasyn elestetemın. Kısınegen jylqy men jylqy mınezdı tarpaŋ jıgıtın, qyzǧaldaǧy men bırge qyzara ūialǧan qyzyl şyraily arudy körem. Būl menıŋ qazaqy tärbie alyp, qazaqşa oilai alǧanyman şyǧar, bolmasa jastaiymnan Abai, Maǧjan, Ǧabit, Säkenderdı oqyp öskenımnen şyǧar. Qazaqy köregendık degen söz, köregendılık emes, soǧan aparar joldyŋ basyndaǧy negızgı söz. Olai deitınım, halqymyz erteŋgı ūrpaǧy üşın üş jylǧysyn boljaudy ädetke ainaldyrǧan. Bır kündık ömır sürmegen. Sony sürleu salmas būryn būrynǧy soqpaǧyn retke keltırgen. Tabiǧatpen ǧana sanaspaǧan, barşa dos, dūşpandaryn qaterge alyp otyrǧan. Sonyŋ arqasynda ūlan ǧaiyr jerdı qorǧap qalǧan. Köregendık degen osy. Onyŋ talai qazaqqa älı paidasy tierı anyq. Sol üşınde är qazaq «körgensız» atanudan qatty qoryqqan, ūrpaǧyn sodan qorǧaǧan. Körgendı jerdıŋ balasy, jön – josyqty bıletın adam, degen tüsınık mıne osylaişa aldymyzdan şyǧyp otyrǧan.Osy jön – josyqtan keŋestık kezeŋde aiyrylyp qaldyq. Onymen bırge aqsaqaldar mektebı qūldyrady, onymen bırge kelınder men eneler mektebı qirady. Saiyp kelgende ūlttyq tärbie köbesınen sögıldı. Ädette zaman özgeredı, zamanyna qarai adamy dep jatamyz. Bıraq sol zamandardyŋ ışınen qazaqy bolmysy bar kerek tūsyn saqtap qala almauymyz, bızdıŋ basty kemşılıgımız be deimın. Bız pedagogikany Uşinskii, Komenskii, Makarenkolar arqyly oqydyq. Bız biler mektebınıŋ ılımı men şeşendık taǧylymyn oqyǧan bolsaq, qazaqy qaǧidamen oqysaq, tüp sanamyz basqaşa damityn edı. Qazaqy taǧylymdy qaitaru üşın qazaq auyz ädebietınen bölek, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy da oquyp bıluımız kerek. Mıne sol üşınde «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy taptyrmas temırqazyq bolyp tūr. Būl jerde de bırızdılık pen qazaqy bolmysty qalyptastyratyn qaǧidattar qajet – aq. Ol tuǧan jerge degen mahabbaty oiatumen bastalary anyq. Alaida, adamdardyŋ boiyndaǧy jaman qasietterdıŋ beleŋ alǧanyn bılemız, olardyŋ aldyn ala da bılu kerek sekıldı. Ūrlyq jasau, zorlyq körsetu, baiuǧa degen qūlşynys adamdardy basty qasietterınen aiyryp jatyr. Jahandanu ürdısı osylai eken dep kete bersek, taǧy da qiyndyqtarda tap bolarymyz anyq. Auzyn aşsa jüregı körınetın alqam – salqam auyl qazaǧyn joǧaltyp aldyq. Qarapaiym adami qasietterden ajyrap baramyz. Qarapaiymdylyq, adamgerşılık, qonaqjailyq, aq köŋıl aǧaiynnyŋ ornyn, öz qūlqynyn oilaityn, tek mende bolsyn, asyp tüseiın körşımnen degen peiılmen ömır süretınderdıŋ qatary kün sanap köbeimese, azaiar emes. Qūmyrsqaǧa da qiianat jasamaityn qazaqtyŋ ūrpaǧyna jaraspaityn qylyqtar öte köp, qai jerde japsyryp alǧanymyzdy bırAlla bıler. Bıraq tez arada tüzetu de oŋai bolmasy anyq. Tärbie mäselesın qolǧa alaiyq desek, onymen tek jalǧyz mektep qana ainalysady. Üidegı ata – ananyŋ da syrttap jüretının köresıŋ keide. Al abyz aqsaqaldar mektebın «ardagerler keŋesı» bassa, eneler mektebın «äielder keŋesı» almastyryp otyr. Bıraq olar bızge qazaqy tärbie bere alama, mäsele osynda bolyp tūr. Bärın basynan qaita qaraityn uaqyt kelgen sekıldı. Taǧy keş qalmai tūrǧanda ūlttyq qūndylyqtarymyzdy saqtap qalu jolynda bükıl ūlt bolyp jūmyluymyz kerek. Qazaqtyŋ jerıne, tılıne ie bolatyn qazaqtyŋ qara balasy ǧana ekenın tüsınetın şyǧarmyz. Al ol degenımız sonşama qiyndyqpen kelgen egemendıktıŋ, saqtalyp qaluynyŋ da sonşalyqty qiyn ekenın tüsıngende, bır ızge tüsuı şart. Qazaqy tärbie ūlttyq ruhtyŋ biık ūstar jalauy. Sol jalaudy biıkke köteru üşın bırneşe baǧyttardy qarau qajet. Ol bırınşıden söileu mädenietınıŋ dūrystyǧy. Sözı dūrystyŋ ısı dūrys bolmaq. Qazaqşa söilep, qazaqşa oilaityn jandardyŋ qatary köp bolsa deimın. Ol üşın bızge kömekke kelerı halyq auyz ädebietı, biler men şeşender mektebı tolyp tūr ǧoi, tolyp tūr. Qazırde jaŋa sözderge üiırmız. «Motivasiia» degen termindı bärı paidalanǧysy kelıp, köp qoldanady. Au ol degenıŋız qazaqtyŋ maqal – mätelderınde, yrym tiymdarynda tolyp tūrǧan joqpa?! «Artyq qylam dep, tyrtyq qylamyz» degen söz beker aitylmaidy. Ekınşıden ūlǧa ūlşa, qyzǧa qyzşa tärbie beru şyǧar. Ūlyŋ namysty bolsa, eŋ bolmaǧanda otbasyn özı asyraidy emespe, qyz tärbiesın aityp jatudyŋ özı artyq. Qazaǧym qyzyŋdy tärbielegenıŋ, ūltyŋdy tärbielegenıŋ deidı. Odan asyryp ne aitasyŋ. «Ruhani jaŋǧyru» degennıŋ özı de, «Küpı kigen qazaǧyŋdy, şekpen jauyp özıŋe qaitaruma» deimın. Ūlttyq bolmysty qazaqy tärbiemen saqtap qalarymyz anyq. «Ūltaraqtai bolsada tuyp ösken jer qymbat» degen qazaqtyŋ bır tūtas ūlt bolyp oilaityn jaŋa kezeŋı keldı. Älem nazaryn tıkken qazaǧyma dos ta dūşpanda jetıp artylady. Al saqtanudyŋ joly bılımdı ūrpaq tärbieleu. Bılımdı bolǧanda özge tıldıŋ bärın bılsede öz tılın qūrmetteitın, elın jerın şeksız süietın ruhy otanşyl ūrpaqtyŋ köp bolǧany läzım. Al ol degenıŋız qazaqy tärbieden bastau alady. Ainalyp kelgende ūlttyq tärbie alǧan adamnyŋ ūltynan bölek ömır süre almasyna bek senımdımın. Qazaqtyŋ qyzy bolyp tuǧanyma, osy tılde söilei jaza alǧanyma, Syrymdai bahadürdıŋ, Jahanşadai ūldyŋ, Abdolla men Qadyrdai tuma talanttardyŋ jerınde tuǧanymdy özıme zor märtebe sanaimyn, ärı sol üşın şeksız baqyttymyn! Qazaqtyŋ är öŋırı ruhy myqty örşıl tūlǧalardyŋ mekenı. Bızdıŋ bügıngı ūrpaqtyŋ osal boluǧa eş qaqysy joq. Ata – babasy myqty ūrpaqtyŋ, bolaşaq ūrpaǧy odanda myqty boluy zaŋdylyq. Myqty bolaiyq!Ainagul Oişybaeva Syrym Datūly atyndaǧy tarihi – ölketanu muzeiınıŋ meŋgeruşısı Syrym audany, BQO
