Adam quqyǵy men bostandyǵyn, jalpy adam ómirin bárinen joǵary qoıatyn halyqpyz. Bul QR Konstıtýııasynda taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetilgen. Qazaqstan azamattary men azamatshalarynyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý máselesi memlekettik bılik ókilderi tarapynan qolǵa alyndy. Osyǵan baılanysty azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdyń konstıtýııalyq tetiginiń mańyzdy elementi - adam quqyqtarynyń ártúrli memlekettik organdar arqyly qorǵalýy. Kórsetilgen fýnkııalar men mindetterdi iske asyrý úshin qajetti basqarý organdary qurylady. "Adyrna" ulttyq portaly kezekti maqalasynda adam quqyǵyn qorǵaıtyn ınstıtýttarǵa jáne olardyń atqaratyn fýnkııasyna, qoǵamdaǵy mańyzyna toqtalmaq.
Qazaqstandaǵy adam quqyǵyn qorǵaýmen aınalysatyn memlekettik ınstıtýttar:
-
- QR Parlamenti;
- Adam quqyqtary jónindegi komıssııa;
- Adam quqyqtary jónindegi ulttyq ortalyq;
- Quqyq qorǵaý organdary.
Memlekettiń quqyq qorǵaý fýnkııasy zań shyǵarý, quqyq qorǵaý nysandarynda, sondaı-aq uıymdastyrýshylyq nysandarda júzege asyrylady. Zańnyń kómegimen memleket adamdardyń sanaly minez-qulqyna áser etip, olardy zańdy minez-qulyqqa ıtermeleıdi. Demek, adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdyń konstıtýııalyq-quqyqtyq tetiginde Parlament mańyzdy ról atqarady. Parlamenttiń basty fýkııasy - memleket pen qoǵam arasyndaǵy turaqtylyqty saqtaý, olardyń birlesip ómir súrýine jáne qyzmetine ońtaıly áser etetin minez-qulyq erejelerin qalyptastyrý. QR Parlamenti adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý boıynsha jańa zańdardy qabyldaý, quqyqtar men bostandyqtar týraly Konstıtýııalyq-quqyqtyq normalardyń aǵymdaǵy zańnamalaryn naqtylaýmen aınalysady. Sondaı-aq azamattardyń quqyǵyn qorǵaý maqsatynda qoldanystaǵy aktilerge ózgerister men tolyqtyrýlar engize alady.
Adam quqyqtary jónindegi Komıssııa - QR Prezıdenti janyndaǵy konsýltatıvtik-keńesshi organ. Bul adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdyń sottan tys organdaryna jatady. Erejege sáıkes, adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtarynyń kepili retindegi onyń konstıtýııalyq ókilettikterin iske asyrýǵa járdemdesetin keńesshi jáne konsýltatıvtik organ bolyp tabylady. Bul organnyń negizgi maqsaty - memlekettegi adam quqyqtarynyń qanshalyqty saqtalyp jatqanyna baǵa berý jáne Prezıdentti óz tujyrymdarynan habardar etý. Bul organnyń negizgi mindeti - QR Prezıdentiniń ókilettikterin adamnyń negizgi quqyqtary men bostandyqtarynyń kepili retinde iske asyrýǵa járdemdesý. Óz ókilettikterin iske asyrý kezinde Komıssııanyń
- memlekettik organdar men laýazymdy adamdardan ózine júktelgen mindetterdi oryndaý úshin qajetti kez kelgen materıaldardy, qujattardy suratýǵa;
- adam quqyqtaryn jappaı ne óreskel buzýshylyqtarǵa jol bergen memlekettik mekemelerdiń jumysyna tekserý júrgizýge;
- Komıssııanyń quzyretine kiretin máseleler boıynsha kez kelgen laýazymdy adamdardan túsiniktemeler alýǵa quqyǵy bar. Komıssııa óz qyzmetiniń nátıjeleri boıynsha adam quqyqtarynyń saqtalýy týraly jyl saıynǵy baıandamalardy jasaıdy jáne olardy QR Prezıdentine jiberedi. Sonymen qatar talqylanǵan máseleler boıynsha qorytyndylar men usynymdar qabyldanady, olar osy máseleni sheshý quzyretine kiretin tıisti zańnamalyq, atqarýshy, sot jáne ózge de organdarǵa jiberiledi. Qajet bolǵan jaǵdaıda bul týraly aqparat QR Prezıdentiniń nazaryna jetkiziledi. Komıssııa jumysynda eldegi adam quqyqtarynyń buzylýy, sondaı-aq osy quqyqtarǵa nuqsan keltirý faktileri týraly máseleler mańyzdy oryn alady.
Birqatar elderde adam quqyqtaryn qorǵaýdyń mańyzdy elementi, tetigi retinde – Adam quqyqtary jónindegi ýákil nemese ombýdsmen áreket etedi. Bul ınstıtýt onyń azamattyq qoǵam men memleket arasyndaǵy qarym-qatynastardy ornatýǵa, azamat pen memleket arasyndaǵy baılanysty saqtaýǵa, qoǵamdyq jáne jeke múddelerdiń tepe-teńdigin qamtamasyz etýge yqpal etedi. Negizinde ombýdsmen memleket pen azamattyq qoǵam arasyndaǵy deldal bolyp tabylady.
Adam quqyqtary jónindegi ýákil 2002 jyly 19 qyrkúıekte QR Prezıdent jarlyǵymen qurylǵan. Basty fýnkııasy - azamattardyń buzylǵan quqyǵyn qalpyna keltirý, bostandyqtaryn jáne qaýipsizdigin saqtaý sharalaryn qabyldaý. QR-da Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń qyzmetin aqparattyq-taldamalyq, uıymdyq-quqyqtyq jáne ózge de qyzmetterin qamtamasyz etý maqsatynda Adam quqyqtary jónindegi ulttyq ortalyq quryldy. Ortalyqtyń negizgi mindeti - adam quqyqtarynyń saqtalýy men baqylaýyna járdemdesý, ýákil qyzmetin qamtamasyz etý, adam quqyqtaryn qorǵaýǵa arnalǵan QR zańdaryn jetildirý, halyqaralyq yntymaqtastyq pen quqyqtyq aǵartý isine óz úlesin qosý.
Adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdyń konstıtýııalyq-quqyqtyq tetiginde quqyq qorǵaý organdary mańyzdy ról atqarady. Dál osy organdar Adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý úshin arnaıy qurylǵan. Kez kelgen memlekettik organ qyzmetiniń qurylymynda azamattardyń konstıtýııalyq quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý máseleleri mańyzdy oryn alatynyna qaramastan, olar memlekettiń kóptegen organdarynyń negizgi fýnkııalary bolyp sanalmaıdy. Sondyqtan adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdyń erekshe mańyzdylyǵyn eskere otyryp, atalǵan mindetterdi sheshýge tikeleı mamandanǵan quqyq qorǵaý organdaryn qurý qajettiligi týyndaǵan. Aıta ketý kerek, "qorǵaý" termıni kóptegen jaǵdaılarda "kúzet" termınimen sınonım bolyp tabylady, óıtkeni ishki zańdarda bul eki termın de belgilengen quqyqtar men bostandyqtardy qamtamasyz etý men saqtaý úshin qoldanylady. QR-daǵy quqyq qorǵaý qyzmetiniń negizgi mazmuny:
- quqyqtyq tártip pen zańdylyqty qamtamasyz etý;
- quqyq buzýshylyqtardy qadaǵalaý men bostandyqtardy qorǵaý;
- memlekettik jáne memlekettik emes uıymdardyń, eńbek ujymdarynyń quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý;
- qylmystarmen jáne ózge de quqyq buzýshylyqtarmen kúres;
- barlyq adresattardyń quqyqtyq nusqamalardy saqtaýyn baqylaý.
Osy maqsatta memlekette naqty mindetterdi sheshýge mamandandyrylǵan quqyq qorǵaý organdary júıeli túrde jumys isteıdi jáne bir-birimen baılanys ornatqan. Olarǵa sotpen qatar prokýratýra organdary, Ishki ister, Ulttyq qaýipsizdik organdary, salyq polıııasy, Keden komıteti, ádilet organdary, notarıat, AHAJ, Qorǵanys mınıstrliginiń Shekara áskerleri men áskerı barlaýy, QR Prezıdentiniń Kúzet qyzmeti, keden jáne qarjy polıııasy, advokatýra jatady.
Aıta ketý kerek, qylmystardy anyqtaý jáne tergeý quzyretine kiretin onnan astam organdar bar: ishki ister, qarjy polıııasy, ulttyq qaýipsizdik organdarynyń tergeý apparattary, qylmystyq ister boıynsha anyqtaý júrgizetin memlekettik mekemeler jáne basqalar.
Quqyqtyq tártipti qamtamasyz etýge, adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýǵa jáne iske asyrýǵa tikeleı qatysatyn memlekettik organdardyń barlyǵynyń maqsaty men mindeti ortaq. Sonymen qatar olar úılesimdi júıeni quraıdy. Bul kez kelgen quqyq buzýshylyq pen qylmystyń aldyn alýǵa, olardy jasaýǵa yqpal etetin sebepterdi joıý boıynsha sharalar qabyldaýǵa, profılaktıkalyq jumys júrgizýge, halyqtyń quqyqtyq saýatyn arttyrýǵa, mádenıetin qalyptastyrýǵa, tárbıelik is-sharalarmen aınalysýǵa baǵyttalǵan.
